Научная статья на тему 'ҚАРАОЙ ӨЗЕНІНІНЕ 2015 ЖЫЛДЫҢ ВЕГЕТАЦИЯ КЕЗІҢДЕГІ АҒЫНЫНА ЖАСАЛҒАН БОЛЖАМҒА ҚОРЫТЫНДЫ ЖЕТІСУ АЛАТАУЫ, ВЕГЕТАЦИЯ АҒЫНЫ, ЖАУЫН-ШАШЫН, ҚАРДАҒЫ СУ ҚОРЫ'

ҚАРАОЙ ӨЗЕНІНІНЕ 2015 ЖЫЛДЫҢ ВЕГЕТАЦИЯ КЕЗІҢДЕГІ АҒЫНЫНА ЖАСАЛҒАН БОЛЖАМҒА ҚОРЫТЫНДЫ ЖЕТІСУ АЛАТАУЫ, ВЕГЕТАЦИЯ АҒЫНЫ, ЖАУЫН-ШАШЫН, ҚАРДАҒЫ СУ ҚОРЫ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
28
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЖЕТІСУ АЛАТАУЫ / ВЕГЕТАЦИЯ АҒЫНЫ / ЖАУЫН-ШАШЫН / ҚАРДАҒЫ СУ ҚОРЫ

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Дускаев Қ.Қ., Тайтелиева Д.Т.

Жетісу Алатауының солтүстік-батыс беткейінде орналасқан Қараой өзененің вегетация кезіндегі (сәуір-қыркүйек) су өтіміне 2015 жылдың сәуірдің 1-ші декадасында жасалған болжамды қарастырылған. Аталған аймақ таулы өлке болғандықтан жасалатын болжамның негізіне қысқы мерзімдегі жауын-шашын мөлшері мен қардағы су қоры мәліметттері алынған.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚАРАОЙ ӨЗЕНІНІНЕ 2015 ЖЫЛДЫҢ ВЕГЕТАЦИЯ КЕЗІҢДЕГІ АҒЫНЫНА ЖАСАЛҒАН БОЛЖАМҒА ҚОРЫТЫНДЫ ЖЕТІСУ АЛАТАУЫ, ВЕГЕТАЦИЯ АҒЫНЫ, ЖАУЫН-ШАШЫН, ҚАРДАҒЫ СУ ҚОРЫ»

НА УЧНЫЕ СТАТЬИ

Гидрометеорология и экология № 1 2016

ЭОЖ 556.165 (574.5)

Техн. гылымд. канд. КК Дускаев*

Д.Т. Тайтелиева

ЦАРАОЙ вЗЕНШШЕ 2015 ЖЫЛДЬЩ ВЕГЕТАЦИЯ КЕЗЩДЕГ1

АГЫНЫНА ЖАСАЛГАН БОЛЖАМГА ЦОРЫТЫНДЫ

ЖЕТ1СУ АЛАТАУЫ, ВЕГЕТАЦИЯ АFЫНЫ, ЖАУЫН-ШАШЫН, KАРДАFЫ СУ ЦОРЫ

Жет1су Алатауыныц солтуст1к-батыс беткешнде орналасцан Цараой взенемц вегетация кез1ндег1 (сэу1р-цыркуйек) су вт^м^не 2015 жылдыц сэу1рдщ 1-шг декадасында жасалган болжамды царастырылган.

Аталган аймац таулы влке болгандыцтан жасалатын болжамныц нег1з!не цысцы мерзгмдегг жауын-шашын мвлшерг мен цардагы су цоры мэл1метттер1 алынган.

Текелi ц. орографиялыц аумагы Жетюу Алатауыныц батыс белшндеп солтYCтiк беткейлерде орналасып, ол аймацты ею белшке белед^ шыFысында-биiк таулы, ал батысында-тау алды аймац.

Карастырылып отырFан аймацтыц гидрографиясы негiзгi езендермен сипатталFан. Олар Караой, Шыжын жэне Текелi. Текелi ц. Текелi ез. бойында орналасцан. Каланыц теменгi белiгi Караой мен Шыжын езендермен тYЙiскен т^сына сэйкес келедь Осы Yш езеннщ тYЙiскен жерден бастап Каратал ез. басталады. Осы аталFан Yш езен бастауларын Жетюудщ солтYCтiк жэне орталыц белiктерiнде 4000 м бшкпктеп муздыцтардан бастау алады. Караой, Шыжын жэне Текелi ез. Жетюудщ батыс белшндеп таулы алцапты сипаттайды [1, 2].

Караой ез. непзп салаларына сол жац белшндеп саFадан 53 км жоFары орналасцан Безымянка жэне саFадан 26 км жоFары т¥CындаFы Карушка ез. айтуFа болады. Сонымен бiрге, басца таFы ^зындыгы 10 км аспайтын бiрнеше салалары бар. 3600...3700 м тещз децгешндеп биiктiктегi езендердщ цосылуынан бастау алып, Каратал ез. ц^яды. бзенге царасты аймац биiк таулы зонаFа жатады. взен аумаFындаFы Жетiсу Алатауыныц таулары царлар мен м^здыцтармен кемкершген. Тау

* эл-Фараби атындаFы Казац ¥лттыц университетi, Алматы ц.

87

беткейлерiнде кiшiгiрiм eзендер кeптеп кездеcедi. Эзен aлrçaбы ирецлендеу келген, acимметриялы, 6aCTay4aH бacтaп Кaрyшкa e3. к¥ЙFaн бeлiкке дейiнгi aрaльщтa ^¥3 жaртacты, кешшрек терецдеп жэне Yлкейiп V тэрiздi пiшiнге сэйкес келiп, caFaFa жarçындaFaндa жэшiк тэрiздi формaFa енедi. Ец ендi жерi 15GG м дешн caFa бeлiгiнде жетедi [6]. СaFaдaн 4...б км жоFaрыдa биiктiгi 1,5...2 м болaтын бiрнеше caрrçырaмaлaр кездеседь Сaбaльщ кезенде eзеннiц терецдт G,5...G,7 м, кей aймa^тaрдa 1,2... 1,6 м кездеседь Осы кезендегi су жылдaмдыFы G,8... 1,5 м/с, су тacy кезщде 4...5 м/с дешн ecедi. Эзен aлaбындa тacтaр ^nren кездеcедi, кeлемдерi 2G...5G см-ден 3...4 м-ге жетедь Су тacy бaрыcындa eзен aрнacы деформaцияFa ¥шырaйды. ^apaoïï e3. су режимi Б.Д. 3amoB жiктемеci бойыншa Тянь-Шaньдьщ типке енед^ Негiзгi ^орек кeзi биiк тayдыц м¥здьщтaрынaн aлaды. Су тacy бiрнеше кiшi су тacyлaрдaн ^¥PaлFaн, олaр e3 кезегiнде темперaтyрa мен жayынныц eзгергiштiгiне тэyелдi. Kaрaой e3. су тacy осы aлrçaп мaцындaFы rçaрлaрдыц ерушщ caлдaрынaн cэyiр aйынaн 6acray aлып, кейiн жоFaры ayмa^тaрFa ^шш шiлде-тaмызFa дейiн жYPyi мYмкiн. Кыс^ы мерзiмде (rçaрaшa-нayрыз) су eтiмдерi тeмендей бacтaйды, 6ipa^ кей жaFдaйлaрдa су eтiмдерi жоFaрFы мэндi кeрcеткiште cебебi м¥здaрдыц кептелici орын aлyы мYмкiн. М¥3 кептелicтерi ^ыстыц бacтaпrçы бeлiгiнде орын aлaды (rçaрaшa-rçaцтaр) arçпaн am^a сирек кездеcедi, нayрыз aйындa мYлдем орын aлмaйды. Эзенде м¥3 ^былысы жиiрек орын aлaды. Бiрarç толыщ м¥3 жaмылFыcы болмaйды, негiзiнен м¥3 кеcектерi кездеcедi, м¥здыщ ^былыс 1GG...15G кYндi ^мтиды. М¥3 ^лы^^^ы 1GG см жетедь М¥3 жYPУ ^птеп кездеcедi. К^с^ы мерзiмде 4G...5G ^ндер aрaлыFындa м¥3 жYPy орын aлyы мYмкiн. Бaтыc бeлiгiгдегi тay aлды aймarç Kaрaтaл жaзыFыныц кiшкене бeлiгiн ^мтиды. Kaрaтaл жaзыFы ШыFыc бeлiктегi Kaрaой, Шыжын, Текелi e3. бacтaлып 6a™c^a rçaрaй жaзьщтьщтьщ енi 1G...15 км Yлкейе бacтaйды жэне бiртiндеп Бaлrçaш aлды жaзыFынa ayыcaды [7, 8].

Kaрacтырылып отырFaн бaрльщ ayдaн 9GG...275G м aрaлыFындa орнaлacып, aлып жaтrçaн ayдaны 225 км2 ^лемшде. Аyдaнныц cолтYCтiк-шыFыc бeлiгiнде Шыжын e3., ощустш-шы^ыс жэне оцтYCтiк-бaтыc бeлiктерiнде Кeкcy жэне K¥carç e3. бaccейндерiмен шектелген. АтaлFaн ayдaнныц рельефшщ негiзгi ерекшелiгiне iрi 3 тYрлi морфометриялыщ элементтщ болуы жaтaды: ею су бeлетiн жотaлaр (cолтYCтiкте-Жоц-ЖYЙрiк жэне оцтYCтiкте-Тa^ыр-жaйлay) жэне Текелi e3. aрrçacындaFы терец ойылысты жaзьщтьщты aïïryFa болады. Kaрaой, Шыжын, Kaрaтaл e3.

88

тепешек тэр1зд1 болуы aйrçын бшнбеген. M¥ндaFы тayлaр aлды aймaFы бшк жэне a3 тшмделген болуымен aйrçындaлaды. АтaлFaн рельефтщ ерекшел1ктер1 сел ^былысыныц rçaлыптacyынa эркелю эсер етедь Kaрaой e3. aтaлFaн aймaкгыц непзп aртерияcы болып келетш Kaрaтaл e3. caлacы. Kaрaтaл e3. су ресурсын непзшен cyлaндырy Ymiн (Kaрaтaл cyaрy мaccивi), сонымен б1рге сумен rçaмтaмacыз ету жэне т.б. мarçcaттaрдa rçолдaнылaды [9].

АтaлFaн aймa^тыц су ^орын Yнемдi жэне оцгайлы пaйдaлaнy Ymiн осы aймa^тaFы eзендердiц вегетaция кезiцдегi су eтiмiн бiлy aca мaцызды. «Kaзгидромет» РМК^ инженер-гидроболжaм Крacильниковa И.Н. эдicтемеciне непзделш болжaм жacaлFaн.

2G15 жылдыц 1 cэyiрiне Жетicy Алaтayы, оныц шшде Kaрaой e3. кeктемгi-жaзFы aFыныц rçaлыптacтырyынa aрнaлFaн

гидрометеорологиялыщ жaFдaй келеciдей ^ртю бердi:

2G14 жылдыц rçaзaн ami мен 2G15 жылдыц 1 cэyiрiне детнл aрaльщтaFы интегрглды жayын-mamын мeлшерi 25...3G % кзлыпты жaFдaйдaн жоFaры (кесте 1).

Кесте 1

Жетicy Алaтayы ayмaFындaFы 2G14 жылдыц rçaзaн - 2G15 жылдыц 1 cэyiр aрaлыFындaFы жayын-шaшын мeлmерi

Mетеоcтaнция Бшктт, м БС Kaзaн-cэyiр aрaлыFындaFы жayын-шaшын

мм %

2G15 ж. 2Gi4 ж. ^п жылдыц ортaшa 2G14 ж. Кeп жылдыц ортaшa

Yшaрaл 395 2Ш i64 1б8

Yштeбе 421 iSG 122 1З8

Maтaй 414 i4S Ш 120

TaлдьщорFaн 6G1 3GG 223 208

Жaркент 64i 12G 81 80

Caркaнд 767 284 2G8 24З

Caрыeзек 948 22G 182 147

Лепс1 1G12 337 3GG 325

KpFaлы 1385 29G 259 228

Текел1 922 417 324 330

^осымдысы 25G6 1973 1987

Орташасы 25 i 197 199 127 126

Жетicy Алaтayыныц ayмaFындa жылымыщ эcерiнен rçaрдaFы су ^оры 15...2G %-Fa кeп жылдыщ мэлметтерден тeмен (кесте 2).

89

Барлыц гидрометеорологиялыц элементтердi ескерiп, Жетiсу Алатауы взендерiне, оныц iшiнде Караой ез. 2015 ж. вегетация кезiндегi (сэуiр-;ыркYЙек) агынына болжам жасалды [3, 4, 5].

Кектемп-жазгы кезенде Жетюу Алатауыныц Каратал, Караой, Шыжын, Текелi, Басцан, Кектал, Тентек ез. су етiмi 15...30 % цалыты жадайдан темен; Кексу, Лепа ез. агын цалыты жагдаймен мелшерлес (кесте 3).

Кесте 2

Жетюу Алатауы аумагындагы 2015 жылдыц 1 сэуiрiндегi цардагы су цоры

Метеостанция •5 о £ и ш Кардагы су цоры 01 сэуiрге 2015 ж

мм %

2015 ж. 2014 ж. Орташа 2014 ж. Орташа

Кар елшеу багыты

Каратал 2500 3260 2830

Басцан 837 776 1562

Кар елшеу т^стамалар 395

Yшарал 0 0 0

Матай 414 0 0 0

Yштвбе 421 3 0 0

Сарцанд 767 36 0 0

Сарыезек 948 0 0 0

Лепсi 1012 168 106 47

Когалы 1385 122 125 35

Косындысы 329 231 82

Орташасы 47 33 12 142 392

Косындысы (барлыгы) 3666 4267 4474

Орташасы (барлыгы) 115 133 140 86 82

Кесте 3

Жетюу Алатауыны взендерiне вегетация кезiнедегi агынына болжам

взен Бекет КYтiлетiн мвлшердщ аралыгы 2014 ж. Калыпты жагдай

Кексу Кексу а. 61...75 72,1 74,4

Лепа Лепсi ц. 26...34 29,5 34,0

Сарцанд Сарцанд ц. 11...13 10,1 13,3

Басцан Еюаша а. 16...20 15,8 22,8

Тентек Твцкерю 52...68 44,1 83,1

всек Талды а. 25...31 31,5 29,8

Каратал Каратальское 35 _ 55 47,3 53,3

Караой Текелi 23...31 20,0 28,6

Шыжын Текелi 17...23 24,2 23,0

Текелi Текелi 2,5...3,5 3,16 3,60

Кектал Аралтебе 12...15 12,4 16,3

90

ЖоFaрыдa ^р^т^ен (кесте 3) мэлiметтерi бойыншa вегетaция мерзiмiне берiлген болжaмныц a^any кeрcетiлiмi 82 % к¥рзды (кесте 4).

Teменде (кесте 4) Жетюу Алaтayыныц eзендерiнiц 2G15 жылдыц вегетaция кезецiне жacaлFaн болжaм мэндерi мен aтaлFaн yaкыт кезiнде бaкылaнFaн мэлiметтер келтiрiлген [1G, 11, 12].

Кесте 4 мэлiметтерi вегетaция aFынынa жacaлынFaн болжaмныц бaрлыFы дерлiк aктaлFaндыFын ^рсетед^ aлaйды Кeкcy жэне Лепci e3. б¥л тiзiмге кiрмейдi. Кeкcy жэне Лепс e3. вегетaция aFынынa жacaлFaн болжaмныц aктaлмayы aтaлмыm eзендердiц 2G15 ж. жaз мезгiлiнде aFын кaлыптacтырy aймaFындa aya темперaтyрыcыныц жоFaры болуымен тYciндiрyге болады.

Кесте 4

Жетicy Алaтayыныц eзендерiне вегетaция aFынынa берiлген болжaмныц

aктaлy дэрежеci

Эзен Бекет KYтiлетiн шaмa БaкылaнFaн шaмa БолжaнFaн шaмaны бaFaлay

KeRcy Kexcy a. 6S,G 92,6 aктaлмaды

Лепci Лепci к. 3G,G 38,5 aктaлмaды

Caркaнд Caркaнд к. 12,G 13,9 aктaлды

Бacкaн Eкiaшa a. 18,G 19,2 aктaлды

Tентек Teцкерic 6G,G 57,G aктaлды

Эсек Ta^M a. 28,G 32,2 aктaлды

Kaрaтaл Kaрaтaльcкое 4G,G 49,8 aктaлды

Kaрaой Tекелi к. 22,G 22,5 aктaлды

Шыжын Tекелi к. 2G,G 2i,G aктaлды

Tекелi Tекелi к. 3,GG 3,35 aктaлды

Kera^ Арящ^е 13,5 14,5 aктaлды

«Кэзгидромет» PMK инженер-гидроболжaм Крacильниковa И.Н. эдicтемеci бойынma Жетicy Алaтayыныц вегетaция aFынынa болжaм жacayFa колдaнyFa болады деген корытындыFa келуге болады. Kaрacтырылып отырылFaн aймaктaFы eзендердiц вегетaция aFынын болжaм жacay кезiнде толык^нды, эрi aктaлy дэрежеci жоFaры болуы Ymiн жaнaмa мэлiметтердi колдaнy кaжеттiлiгi тyaды. MыcaлFa болжaм жacaлaтын eзен aлaбындa aFын кaлыптacтырymы мэлiметтердiц шынaйлыFын жэне caндык нaкты мэндерiн anyFa FaрыmтYciрiлiмдерi кeп кeмегiн тигiзер едь

ЭДEБИETTEР TI3IMI 1. Айдaрбеков Д., Eгеyбaевa Р. Жетicy Алaтayыныц пaйдaлы eciмдiктерi

жэне олaрды тиiмдi m^ana^ // Kaзaкcтaн Геогрaфияcы жэне

экологиясы гaзетi. - 2GG5. - №3. - Б. 3-5.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

91

2. Алимкулов С.К. Алакел алабы су ресурстарыныц цалыптасуы жэне пайдаланылуы: Автореф. дис. ... геогр. гылымдарыныц кандидаты / Алматы, 2009. - 16 б.

3. Болдырев В.М. Практикум по дисциплине «Гидрологические расчеты». - Алматы: Казак Университет^ 2000. - 40 с.

4. Гальперин Р.И. Материалы по гидрографии Казахстана. Часть 1, 2, 3. Учебное пособие. - Алматы: 1997. - 89 с.

5. Давлеткалиев С.К. Математические методы обработки гидрологических данных. Учебное пособие. - Алматы: Казац университет^ 1998. - 166 с.

6. Жетюу Энциклопедия, Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. - 712 б.

7. Казац ¥лттъщ Энциклопедия. 3 том. - Алматы, 2001. - Б. 681-682.

8. Казахстан ¥лттъщ Энциклопедия. 6 том. - Алматы, 2004. - 159 б.

9. Казахстан ¥лттъщ Энциклопедия. 8 том. - Алматы, 2006. - 352 б.

10. Красильникова И.Н. Методика «Прогнозирование среднемесячных расходов и расходов воды на вегетационный период по р. Кара, Чиже, Текели». - Талды-Курган: Упр. Гидрометслужбы КазССР, 1973. - 137 с.

11. Молдахметов М.М. Гидрологиялыц есептеулер. - Алматы: Казац Университет^ 2006. - 212 б.

12. Ресурсы поверхностных вод СССР. Центральный и Южный Казахстан. Т. 13. Вып. 1 / Под ред. Шимкевич Г.Л. - Л.: Гидрометеоиздат, 1966. -420 с.

Поступила 18.04.2016

Канд. техн. наук К.К. Дускаев

Д.Т. Тайтелиева

ПРОГНОЗ СТОКА Р. КАРАОЙ НА ПЕРИОД ВЕГЕТАЦИИ 2015 ГОДА

ЖЕТЫСУСКИЙ (ДЖУНГАРСКИЙ) АЛАТАУ, ПЕРИОД ВЕГЕТАЦИИ, ОСАДКИ, ЗАПАСЫ ВОДЫ В СНЕГЕ

Рассмотрен прогноз расходов воды на период вегетации (апрель - сентябрь) р. Караой на 1-ю декаду апреля 2015 года. Река протекает по северо-западному склону Жетысуского Алатау. Так как вышеупомянуттый район является горным районом, в основу выпускаемых прогнозов положены величины краткосрочных осадков и данные о запасах воды в снеге.

92

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.