Научная статья на тему 'АРАБ ТИЛИДАГИ СИЁСИЙ АТАМАЛАРНИНГ СЕМАНТИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ТАРЖИМАДА БЕРИЛИШИ'

АРАБ ТИЛИДАГИ СИЁСИЙ АТАМАЛАРНИНГ СЕМАНТИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ТАРЖИМАДА БЕРИЛИШИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
14
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
морфологик усул / деривация / сўз ясалиши / маъно кенгайиши / маъно кўчиши / маъно торайиши / семантик усул / диглоссия. / morphological method / derivation / word formation / expansion of meaning / migration of meaning / narrowing of meaning / semantic method / diglossia.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Абдунабиeв, Суннат Ботирович

Мазкур мақола замонавий тилшуносликда турли тизимларнинг тиллардаги грамматик ва лексик муаммолар билан бир қаторда соҳа атамашунослиги, хусусан сиёсий соҳага (араб тили) оид атамалар масалалари, хориж тилларидан кириб келаётган сўзларни ўз она тилимизга айнан мос тушадиган сўзларга алмаштириш ва таржима қилиш ҳақида кенг ва батафсил маълумот берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SEMANTIC CHARACTERISTICS AND TRANSLATION OF POLITICAL TERMS IN ARABIC

This article provides extensive and detailed information on the grammatical and lexical problems of various systems in modern linguistics, as well as the terminology of the field, especially issues of terms related to the political sphere (Arabic language), substitution and translation of words. moving from foreign languages into words corresponding to our native language.

Текст научной работы на тему «АРАБ ТИЛИДАГИ СИЁСИЙ АТАМАЛАРНИНГ СЕМАНТИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ТАРЖИМАДА БЕРИЛИШИ»

R

О

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

АРАБ ТИЛИДАГИ СИЁСИЙ АТАМАЛАРНИНГ СЕМАНТИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ТАРЖИМАДА БЕРИЛИШИ

Суннат Ботирович Абдунабиeв

Жахон иктисодиёти ва Дипломатия Университети Шарк тиллари кафедраси укитувчиси Тошкент, Узбекистон abdunabiev@yahoo.com

Мазкур мацола замонавий тилшуносликда турли тизимларнинг тиллардаги грамматик ва лексик муаммолар билан бир цаторда соуа атамашунослиги, хусусан сиёсий соуага (араб тили) оид атамалар масалалари, хориж тилларидан кириб келаётган сузларни уз она тилимизга айнан мос тушадиган сузларга алмаштириш ва таржима цилиш уацида кенг ва батафсил маълумот берилган.

Калит сузлар: морфологик усул, деривация, суз ясалиши, маъно кенгайиши, маъно кучиши, маъно торайиши, семантик усул, диглоссия.

This article provides extensive and detailed information on the grammatical and lexical problems of various systems in modern linguistics, as well as the terminology of the field, especially issues of terms related to the political sphere (Arabic language), substitution and translation of words. moving from foreign languages into words corresponding to our native language.

Keywords: morphological method, derivation, word formation, expansion of meaning, migration of meaning, narrowing of meaning, semantic method, diglossia.

Х,ар кандай давлатнинг миллий усиши, хусусан, иктисод, саноат, ички ва ташки сиёсат, умуман олганда, жамиятнинг барча жабха ва сохалари ривожланиб бориши ва умумжахон жараёнларга кушилиши атамаларни ишлаб чикилишга ва тилнинг лугавий фондини уз вактида замонавий атамалар билан тулдирилишини талаб килади. Аммо биргина морфологик усул (деривация) оркали атамаларнинг хосил булиши мазкур эхтиёжни тулик коплай олмайди. Шунинг учун хам янги атама бирликларнинг ясалишида асл лексикани иккиламчи номинация усулини куллаш табиийдир. Ушбу усул бевосита

d https://doi.org/10.5281/zenodo.10888339

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

узлаштиришлардан воз кечиб, она тили воситаларидан кенг фойдаланиш имконини беради.

Иккиламчи номинация, яъни семантик суз ясалиши ёки семантик деривация денганда даставвал семантик узгаришларнинг кенг доираси тушунилади. Ушбу узгаришлар тилнинг асл бирликларида янги семантик таркиботларнинг пайдо булиши: лексиканинг мавжуд маъноси бутунлай йу;олиши ёки мутла;о янги маънонинг хосил булиши хамда асл маънолар билан бирга яна бир лексик-семантик вариантнинг пайдо булиши билан тавсифланади. Бош;ача ;илиб айтганда, семантик деривация усули билан ясалган атамалар умумистеъмол ;улланилиш сохасидан махсус, тор лексиканинг ;аторига утиб ;олади, яъни тилда мавжуд булган суз бирлигига янги атамага оид маъно берилади.

Тилшунос олимлар Г.Пауль, Р.А.Будаговларнинг фикрларига кура, семантик узгаришлар учта турга булинади: 1) маънонинг кенгайиши; 2) маънонинг торайиши; 3) маънонинг кучиши /силжиши1.

Бош;а турдаги атамалар сингори сиёсий атамаларнинг семантик хусусиятлари айнан шу 3 та усул - маънонинг кенгайиши, торайиши ва кучиши /силжиши билан богликдир.

Маънонинг кенгайиши. Суз узининг асл маъносидан таш;ари бош;а, янада кенгро; маъноларни ;амраб олганда маънонинг кенгайиши хдкида гап боради. Ушбу жараён сузнинг фонетик ва морфологик таркибида хеч ;андай узгаришларсиз янги атаманинг хосил булишига олиб келади.

Сиёсий атамаларнинг ушбу усул ор;али ясалишида бош;а лексик бирликларга нисбатан купро; араб тилидаги масдарлар, яъни харакат номлари иштирок этади. Шундай холат масдарнинг феълга хос булган нисбат, шахс, замон, майл каби категориялардан холи булгани билан изохланади. Масдарларнинг махсус, тор маъноларни кис;а ва лунда ифолашдаги айнан шу хусусияти энг муносиб восита, деб хисобланади. Биро;, барча араб тилидаги феъл бобларидан хосил булган масдарларда ушбу семантик узгаришлар булади. Масалан,

1-боб масдарлари:

"32с."- асосий маъноси "богланиш, боглаш", лекин хозирда купро; "битим тузиш, шартнома, контракт, битим" атамаларни ифодалайди.

"¿^43" - асосий маъноси "жойлаш, урнатиш, куйиш"; сиёсий матнларда , ишлаб чи;иш (мас.лойихани), вазият, холат" каби маъноларни ифодалайди.

1 Пауль Г. Принципы истории языка. - М., 1960. -С. 10.; Будагов Р.А. К проблеме устойчивых и подвижных элементов в лексике // Известия АН СССР. Отдел литературы и языка. В 10-ти томах. - М., 1951. Т. 10. -С. 112.

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

Сиёсий матнларда куп учрайдиган "<!А£" сузи - "тушунарли, ойдин булмок, куринмок" феълидан ясалган булиб, узбек тилида "декларация, коммюнике, манифест, мурожаатнома, баёнот, ариза, хабар, маъруза, дастур" каби атамалар билан берилади.

II -боб масдарлари:

в

"bjb^?' - "чизик чизмок", "планга, режага олиш", "марза тортиш"

- "таркатиб юбориш","тахлил", "анализ", "ижозат бериш", "йул

бериш"

- "мустахкамлаш", "пишитиш", "чиниктириш"

III- боб масдарлари:

"Ш^" -асосий маьноси "алмашиш" "алмаштириш", лекин хозирда "айрибошлаш", "айрибошлаш савдоси" каби маъноларни ифодалайди.

IV- боб масдарлари:

"^l^jj" - "ишлаб чикариш", "ишлаб чикарилган махсулот.

"f Ы|" -асосий маьноси "бураш", "эгиш" Лекин сиёсий матнларда "санксия бериш", "ратификация килиш" деб таржима килинади.

"J1f4" - хабар, билдириш, маълумот, ахборот.

V- боб масдарлари:

¡5 "«-

—асосий маьноси "олдинга харакат килиш", "силжиш" Лекин сиёсий матнларда "тараккиёт", "прогресс" деган маьнони ифодалайди.,

"jjiaj" - "ривожлантириш"

"З-й" - сиёсий матнларда "дахл килиш", "аралашиш", "интервенция", "боскинчилик" деб таржима киламиз.

VI- боб масдарлари:

"¿jUii" - сиёсий матнларда "хамкорлик", "узаро ёрдам" , "хамкорлик килиш" деб таржима килинади.

"OjUj" - "кайтиш", "чекиниш", "ён бериш", "рози булиш", "утказиш" каби маьноларга ега.

"¿$jUj" - "биргаликда яшаш", "тинч тотув яшаш".

VII- боб масдарлари:

"jl^sJl" - маъноси "чекланиш", "чекланганлик" Сиёсий матнларда эса "монополия" деб таржима килинади.

"^и^Г - "кушиб олиш". "(сиёсий) бир мамлакат иккинчи мамлакатнинг мустакиллигини йукотиб", "узига кушиб олиши".

VIII- боб масдарлари:

"jLubl" - "ишонч", "ишониш", "эътимод килиш".

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

"c'j^I" - "таклиф", "карор", "резолютсия", "конун асосидаги ташаббус билан ташриф буюриш". Х- боб масдарлари:

"l^j^I" - "хаммага курсатиш", "ревю", "оппозицияда турмок" "jlj^j " — "харакатсизлик", "баркарорлик", "стабиллик", "мустахкамлик" Арабчада «президент», «рахбар», «раис», «шеф», «бошлик», «босс» хатто «хужайин» атамалари араб тилида биргина - сузи билан берилади.

Контекстга караб унинг мос вариантини куйиб таржима килинади. Л li^. 'Л t 4-blluYi (jjijlj ûjljj ^ Ipl^jj Jj ^j^ ¿ujjjjl (J^j

суз хамда лугавий жихатдан «мисрлик президент Хусни Муборак» деб тушунилса-да, дипломатик муносабатларда бу ибора уз навбатида купрок расмий тус берилиши таъминлаш максадида хужжатшунослик тартиби ва коидаларига амал килган холда "Миср президенти Хусни Муборак" деб истилохий жихат асосида таржима килиниши максадга мувофикдир. Бунда Хусни Муборакнинг мисрлик президент эмас, балки Миср президенти деб эътироф этилиши матннинг тугри ва конкрет талкин этилишига хизмат килади.

Юкорида таъкидлаб утганимиздек, араблар узи умуман рахбар даражасидаги мансабдор шахс бир суз, яъни £ О^З сузи билан

ифодаланади, зеро ана шу £ сои сузи хам "бош" сузининг маъносини

англатиши бежиз эмас. Бунда, араб минтакасидаги етакчилар хакида ёки араб тилида берилган сиёсий хабарларда хар кандай юкори даражадаги масъул мансабдор шахс, у расман президент буладими ёки бирор бир етакчи буладими, бунда унга араб тили нуктаи назаридан £ >и истилохи ишлатилади ва

уз навбатида тингловчи ва (ёки) укувчи £ >и нинг узи рахбарлик

килувчи, хокимият вакили булган масъул мансабдор шахс эканлигини англамоги даркор.

Сир эмаски, расмий араб тилида "фатха", "касра" ёки "танвин"лар тулик ифодаланмасдан келинади. Бу коида ва тартиб, айникса инсон исм-шарифи ва жой номларига бевосита дахлдордир.

2Яковенко Э. В.Арабский язык. Практический курс перевода. - М.: Восточная литература, 2009. -C.7

JL&LiI" - "эксплуатация

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

Бинобарин, сиёсий атамалар фойдаланиладиган араб тилида хам "фатха", "касра" ёки "танвин"лар факат жуда зарур булган вактлардагина ишлатилади.

Матн структурасида келган SJUJ jjJj (s) jlj сузига эътибор берадиган булсак, ушбу сузнинг аниклик артикли билан ифодаланмаганлигини куриш мумкин ва уз навбатида бу холатни матн структурасида расмий сафар хакида биринчи маротаба хабар берилаётгани учун хам бу суз аниклик артиклисиз ифодалангани билан изохлаш мумкин булади.

Одатда, расмий сафарлар кун билан ифодаланса-да, ушбу матнда сузма-суз тарзда "24 соатлик сафар" деб тушунилса-да, енгиллик маъносида "бир кунлик" ташриф деб ифодаланиб келган.

ибораси хам SJUJ jjJj (s) jlj сингари контекстда биринчи бор кулланилгани хакидаги асос билан аниклик артиклисиз кулланилган.

Худди шундай, сузи хам юкорида таъкидланган хар иккала суз

сингари контекстда биринчи бор кулланилгани учун аниклик артиклисиз ноаник булгани хакидаги асос билан ишлатилган.

Бунда, ибораси ¿Л2 , ибораси билан узаро бир маънони англатади.

Чет элга хос булган атокли отлар, мисол учун У" ¿jj) аксар холларда "дамма" билан якунлансада, коида ва урнатилган тартибга мувофик, мазкур "дамма" талаффузда ифода этилмайди.

¿jjlitf ибораси хам сузма-суз таржима килинганда "Урта Шарк" деган маънони берсада (инглиз тилида Middle East) аслида бошка хар кандай ахборот берувчи хужжат ва воситаларда "Якин Шарк" деб номланувчи минтака ва (ёки) худуд хакида гап кетаётганлигини тушунилади.

Семантик деривация (узгариш)нинг иккинчи тури - бу суз маъносининг торайиши.

Янги атамларни хосил булишида суз маъносининг торайиши араб сиёсий атамалар тизимида юкоридаги курсатилган суз маъносининг кенгайиши усулига нисбатан камрок учраб туради. Суз маъносининг торайиши деганда, асл суз "маъносининг нисбий торайиши"га олиб келадиган лексик-семантик жараён тушунилади3. Суз маъносининг торайиши натижасида сузнинг асл дастлабки маъноси кам кулланила бошлайди (ёки суз эскирган суз - архаизмга айланади) ва янги орттирилган маъно эса хусусий ва тор маънога эга булиб колади. Масалан, Б.Н.Головин "сузлар маъносининг торайиши натижасида касбий /профессионал/ атамалар пайдо булади", деб таъкидлайди4. Араб

3 Белкин В.М. Арабская лексикология. - М., 1975. -С. 114.

4 Головин Б.Н. Введение в языкознание. 3-е изд. - М., 1977. -С.84.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

тилидаги семантиканинг торайиши купрок феъл, масдар, сифатдош ва аник, конкрет предметни ифодалайдиган отларга хосдир. Масалан, феъли - "олиб чикиб кетмок", "экспорт килмок". масдари - "сотиб олиш", "сотиб олиб йигиш" "Я1лЪ." от - "чака(майда пул)", "пул", "валюта,

сифатдоши - "ёрдам бериш", "омадли булиш" Суз маъносининг кучиши /силжиши/5. Суз маъноси бир ходисани номлашдан бошка ходисани номлашга кучирилиб утказилиши оркали суз семантикасининг узгариши суз маъносининг кучиши /силжиши/, деб тушунилади. Номлашдаги кучиш/силжиш учта турга булинади: метафорик, метонимик ва функционал кучмалар. Предметлар ёки ходисалар номланишида у ёки бу ухшаш жихатлар мос келганда, метафорик кучиш хакида гап боради. Ушбу усул ёрдамида умумистеъмолдаги суз янги маънога эга булиб, атамаларни хосил килади. Куп холатларда феъл хосилалари булмиш масдарлар маъносида мазкур кучиш/силжиш/ кузатилади. Масалан:

1-боб феъли: "^Зя^" - "окмок", "окиб утмок (сув хакида)" Сиёсий матнларда "булиб утмок", "утмок" деб таржима килинади.

■>я

1-боб масдари: "-^3" - "боглаш", "боглаб куйиш" - "алокалар", "муносабатлар" деб таржима килинади.

1-боб масдари: - "туриб колиш", феълидан. Сиёсий атама сифатида

"туриб колиш, тухтаб колиш" ёки "депрессия /тушкунлик/" маъноларида кулланилади. Масалан, сиёсий матнларда "^-и&И о^" - "депрессия даври", " - "Буюк депрессия" маъноларини ифодалашда кулланилади. Араб тилидаги атамаларнинг хосил булишида турли хил усул ва моделларни куллаш натижасида синонимия ва полисемия ходисалари юзага келади. В.П.Даниленконинг фикрича, "атамалар шаклланишида хар хил манбалар" булиши сабабли синонимия ходисаси пайдо булади6. Масалан, "метафизика" - и" "табиат ортида" атамаси; "этика"

- "¿^1" "ахлок"; "Ц^" "эстетика" - "гузаллик хакида илм";

"^^Ызе/ \iikLJje" "грамматика" - "(<¿111) "тил коидалари" атамлари

синонимлар булиб хисобланди.

Демак, синонимлар деганда "маъно буйича якин булиб, битта тушунчани ифодалаётган, лекин хар хил талаффуз килинаётган" лексик бирликлар тушунилади 7. Битта суз тилдаги куп маъноларга эга булганда, полисемия

5 Баъзан суз маъносининг кучиши /силжиши/ урнига маъновий кучма варианти хам кулланилади.

6 Даниленко В.П. Русская терминология. Опыт лингвистического описания. - М.: Наука, 1977. -. 73.

7 Белкин В.М. Арабская лексикология. - М., 1975. -С. 112.

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN: 2181-1784

educational, natural and social sciences 4 (3), March., 2024

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7 www.oriens.uz

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ходисаси пайдо булади 8 . Сиёсий атамаларда синонимия ва полисемия ходисалари купинча феъллардан ясалган отларда учрайди. Мисол учун, узбек тилидаги атамалар араб тилидаги куйидаги синонимлар билан ифодаланади: "шартнома, битим" - " - sjai*^ - jäc. - AJaliSl - js|j" "музокаралар" - - ¿jl^jlli - ¿jli-Ui - ¿jliftUJi "

* - о ^ -

"муаммо, масала" - " - ЯЛ^ - Я!^"

чЯ

"вазият, холат" - "'1— - ¿^aj« - ¿Laj - ¿¡j« - ^¡¡j« "

"соха, тармок" - - - Sjb - ¿Ц^ -

Бундан ташкари, jûâ ва (вето), ^apv1 ва Am1 (этикет) каби

синонимик жуфтликлар диглоссия9 ходисасидан далолат беради, яъни аник бир тушунча хам арабча, хам узлаштирилган чет тилидаги суз оркали ифодаланишини учратиш мумкин.

Сиёсий-ижтимоий мавзудаги матларда тугри ва кучма маъноларда учрайдиган "хисса (депозит)" атамаси полисемик хусусиятларга эга куйидаги бирликлар билан берилиши мумкин10: "fcui" - "саклаш", "омонат" - "хазина", "захира" - "эшиттириш", "узатиш" "Ц^з" - "омонат учун бериладиган нарса", "депозит" Полисемия ходисасига яна бир мисол: I-боб масдари: "Jita" - купл. "j?^" сузи лугатда саккизта маънони ифодалайди: 1) дойра; айланма; 2) округ; 3) соха, булим, тармок; 4) мухит, давра,

Сиёсий-ижтимоий мавзулардаги матнларда ушбу суз куйидаги атама бирликларини хосил килади:

"V^V1 - "сайлов округи"

"¿rL^I J^1 ^â" - "сиёсий фаолият сохасида"

"AlLJJl jjij^i" - "расмий доиралар"

"Aiüaül jjjdl" - "хабардор, билувчи, хабар топган доиралар" "^jjjAJi ajjb" - "полиция бошкармаси" "^j^Ul ajjb" - "хукумат муассасаси"

ХУЛОСА

Шундай килиб, семантик деривация, яъни семантик узгаришлар усули ёрдамида хосил булган сиёсий атамларнинг хосил булишида сермахсул

8 Белкин В.М. Уша асар. -С. 116.

9 Диглоссия - икки тилдан фойдаланиш.

10 Адиханов Д.С. Формирование экономической терминологии в современном арабском литературном языке... Дисс.. ..канд. филол. наук. - Т., 2010. -С. 78.

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

усуллардан бири хдсобланади. Иккиламчи номланиш йули оркали ясалган сиёсий атамалар биринчи навбатда бевосита чет тилидан узлаштирмаларнинг купайиб кетишидан ва араб тилининг софлигини саклайди. Синонимия ва полисемия хрдисалари эса атамаларнинг узаро таъсири ва узига хос узаро "тортишуви", яъни дублетлик хрлатидан далолат беради.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES)

1. Будагов Р.А. К проблеме устойчивых и подвижных элементов в лексике // Известия АН СССР. Отдел литературы и языка. В 10-ти томах. - М., 1951. Т.

2. Пауль Г. Принципы истории языка. - М., 1960.

3. Яковенко Э. В.Арабский язык. Практический курс перевода. - М.: Восточная литература, 2009.

4. Белкин В.М. Арабская лексикология. - М., 1975.

5. Головин Б.Н. Введение в языкознание. 3-е изд. - М., 1977.

6. Даниленко В. П. Русская терминология: опыт лингвистического описания. - М., 1977.

7. Адиханов Д.С. Формирование экономической терминологии в современном арабском литературном языке... Дисс....канд. филол. наук. - Т.,

2010.

8. Abdunabiev, S. B. (2023). "TERMINOLOGY IN ARABIC LINGUISTICS." Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences 3(11): 285-

9. Abdunabiev, S. B. (2023). THE LEXICOLOGICAL AND SEMANTIC CHARACTERISTICS OF THE WORDS ENTERED INTO UZBEK FROM ARABIC. INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE" SCIENTIFIC ADVANCES AND INNOVATIVE APPROACHES".

10. Siddikova, M. (2011). (&W) 24.

10.

290.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.