Научная статья на тему 'ҚАРҚЫНДЫ ДАМЫҒАН МҰНАЙ ӨНДІРУ АУДАНДАРЫНДАҒЫ ТҰРҒЫНДАР ДЕНСАУЛЫҒЫНЫҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ'

ҚАРҚЫНДЫ ДАМЫҒАН МҰНАЙ ӨНДІРУ АУДАНДАРЫНДАҒЫ ТҰРҒЫНДАР ДЕНСАУЛЫҒЫНЫҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

CC BY
42
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
ДЕМОГРАФИЧЕСКИЕ ПОКАЗАТЕЛИ / ЗАБОЛЕВАЕМОСТЬ / ИНВАЛИДНОСТЬ / DEMOGRAPHIC CHARACTERISTICS / MORBIDITY / DISABILITY / ДЕМОГРАФИЯЛЫқ КөРСЕТКіШТЕР / АУРУШАңДЫқ / МүГЕДЕКТіЛіК

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Карашова Г.И., Сабырахметова В.М., Сакебаева Л.Д., Шаяхметова К.Н., Байжанова Ж.Б.

Кіріспе: ҚР көптеген аймақтарында мұнай-газ өндірістері негізгі экономиканың көзі болып отыр және олардың балансты дамуына тұрғындардың денсаулығы және әлеуметтік-экономикалық жағдайы байланысты. Қазақстан Республикасы, Ақтөбе облысының оңтүстік-батысында каспий алды мұнай-газ өндірісінің бірі (Шығыс-Ембі, Кенкияқ-Жаңажол, Жарқамыс-Темір) орналасқан. Мұнай-газ өндірістері тұрғындардың денсаулығына әсер етуші қауіпті фактор болатындығы белгілі болып отыр. Мақсаты: мұнай-газ өндірісіне жақын орналасқан елдімекен тұрғындарының демографиялық көрсеткіштерін және жалпы аурушаңдық, мүгедектілік көрсеткіштерін салыстырмалы түрде зерттеу. Әдістері. Ақтөбе облысының мұнай-газ өндірістерінің маңында орналасқан Темір және Мұғалжар аудандарының және Қобда ауданы (бақылау нысаны ретінде) тұрғындарының денсаулығына ретроспективті талдау жүргізу. Нәтижелері: Тұрғындар санының орташа салыстырмалы сипаттамасы бойынша және аурушаңдық деңгейі бойынша бірінші орында Темір және Мұғалжар одан кейін Қобда екендігін көрсетті. Темір ауданы тұрғындарының өсу санының сипаттамасы бойынша туу коэффициенті соңғы жылдарда өскені анықталды. Жалпы өлім коэффициенті 1,23 есеге және балалардың өлім көрсеткіші 2,43 есеге төмендеген. Мұғалжар ауданы тұрғындарының өсу санының сипаттамасы бойынша туу коэффициенті 2016 жылы 2012 жылмен салыстырғанда 1,1 есеге төмендеген. Қобда ауданы тұрғындарының өсу санының сипаттамасы бойынша туу коэффициенті зерттеу жүргізген уақыттар аралығында бір деңгейде екенін көрсетті. Жалпы өлім көрсеткіші және нәресте өлім көрсеткіші коэффициенті екі ауданда да төмендегені байқалады. Тұрғындар арасындағы жалпы аурушаңдық көрсеткішін сараптау аурушаңдық деңгейінің үш ауданда да жоғарылағанын көрсетіп отыр, яғни 2015 жылы 2012 жылмен салыстырғанда 1,0 есеге жоғарылаған. Біріншілік аурушаңдық деңгейі соңғы жылдары (2015-2016 жж) 2012-2014 жылдармен салыстырғанда төмендеген. Мұғалжар, Темір, Қобда аудандары тұрғындарының арасындағы біріншілік мүгедектілік көрсеткіштері бойынша алдыңғы орындарды қатерлі ісік және туберкулез аурулары алды. Қорытынды: Зерттеу аймағындағы демографиялық процестерді талдау, соңғы жылдары халық санының артқанын анықтады. Аудандардағы халық санының өзгеру динамикасы оң тенденция ала отырып өсуде, бұл аймақтағы экономикалық жағдайдың қолайлы екендігін көрсетеді. Аурушаңдық құрылымының сараптамасы барлық үш ауданда да біркелкі және жетекші орындарда қанайналым жүйесі аурулары және тыныс алу мүшелері мен несеп-зәр шығару мүшелерінің аурушаңдығы орналасатыны анықталды. Тұрғындардың жынысына байланысты аурушаңдық құрылымын талдау айтарлықтай айырмашылықтың жоқтығын көрсетіп отыр. Үш ауданның да ересек тұрғындар арасындағы біріншілік мүгедектілікте жетекші орынды қатерлі ісік аурулары және туберкулез, одан кейін жарақаттар және қанайналым жүйесінің аурушаңдығынан болған мүгедектілік екендігі анықталды. Зерттеу нәтижелері аурушаңдық пен мүгедектіліктің көрсеткіштері мұнай-газ өндірісі орналасқан екі ауданға қарағанда, Қобда ауданында төмен екендігін көрсетті

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о здоровье , автор научной работы — Карашова Г.И., Сабырахметова В.М., Сакебаева Л.Д., Шаяхметова К.Н., Байжанова Ж.Б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE KEY INDICATORS OF PUBLIC HEALTH IN AREAS WITH DEVELOPED OIL PRODUCTION

The oil and gas industry for many regions of Kazakhstan is the basis of the economy and the sustainability of socio-economic development and public health depend on its balanced development. In the south-west of the Aktobe region of the Republic of Kazakhstan there is one of the oil and gas pumping areas (East Emba, Kenkiyak-Zhanazhol, Zharkamys-Temir) of the Caspian oil and gas province. The oil and gas industry is considered as a factor influencing on the population health. Purpose: to conduct a comparative assessment of demographic indicators, indicators of the general morbidity and disability of the population located near the oil and gas fields. Methods. The object of the study is to assess the health of the population of Temir, Mugalzhar district of Aktobe region, and Khobda village (control) of the Khobda district of this region. Retrospective analysis laid the foundation of the method of monitoring public health state. Results. Comparative characteristics of the population and incidence rates showed that Temir and Mugalzhar are in the first place, then Khobda...The oil and gas industry for many regions of Kazakhstan is the basis of the economy and the sustainability of socio-economic development and public health depend on its balanced development. In the south-west of the Aktobe region of the Republic of Kazakhstan there is one of the oil and gas pumping areas (East Emba, Kenkiyak-Zhanazhol, Zharkamys-Temir) of the Caspian oil and gas province. The oil and gas industry is considered as a factor influencing on the population health. Purpose: to conduct a comparative assessment of demographic indicators, indicators of the general morbidity and disability of the population located near the oil and gas fields. Methods. The object of the study is to assess the health of the population of Temir, Mugalzhar district of Aktobe region, and Khobda village (control) of the Khobda district of this region. Retrospective analysis laid the foundation of the method of monitoring public health state. Results. Comparative characteristics of the population and incidence rates showed that Temir and Mugalzhar are in the first place, then Khobda. Characteristics of population growth in the Temir region show that the birth rate has increased in recent years. Total mortality decreased by 1.23 times, and infant mortality - by 2.43 times. The birth rate of the population in the Mugalzhar district in 2016 decreased 1.1 times compared with 2012. The demographic indicators of the population of the Khobda district confirm that during the study period the birth rate remains at the same level, and the overall mortality and infant mortality rates have decreased in both areas. A study of the overall incidence among the population shows that the incidence rate increased in three areas: in 2015, it was 1.0 times higher than in 2012. The level of primary morbidity has decreased in recent years (2015-2016) compared with 2012-2014. The causative factors of the primary disability of the population of Mugalzhar, Temir and Khobda districts were malignant tumors and tuberculosis. Conclusion: Analysis of the demographic indicators in the studied areas showed that in recent years the population has increased. The dynamics of population change in the regions is growing with positive trends, which indicates a favorable socio-economic conditions in the region. Analysis of the structure of the incidence revealed the same result for all areas. The leading places are occupied by diseases of the circulatory system and respiratory diseases, as well as diseases of the urogenital system. Analysis of the prevalence of diseases among the adult population by gender showed that, in general, the structure of the incidence has a similar character. Analysis of primary disability among adults showed that malignant neoplasms and tuberculosis occupy leading places. Further, the main causative factors are injuries and diseases of the circulatory system. Research results showed that the incidence and disability in the Khobda region is lower than in the two previous areas where oil and gas production is taking place.

Текст научной работы на тему «ҚАРҚЫНДЫ ДАМЫҒАН МҰНАЙ ӨНДІРУ АУДАНДАРЫНДАҒЫ ТҰРҒЫНДАР ДЕНСАУЛЫҒЫНЫҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ»

УДК 613.9(574.13) МРНТИ 76.33.29

ЦАРЦЫНДЫ ДАМЫГАН М¥НАЙ 0НД1РУ АУДАНДАРЫНДАГЫ Т¥РГЫНДАР ДЕНСАУЛЫГЫНЬЩ НЕГ1ЗГ1 К0РСЕТК1ШТЕР1

Г.И. КАРАШОВА1, В.М. САБЫРАХМЕТОВА1, Л.Д. САКЕБАЕВА1, К.Н. ШАЯХМЕТОВА1, Ж.Б.БАЙЖАНОВА2, Ж.К. САБИРОВА2

'Марат Оспанов атындагы Батыс Казахстан медицина университетi, Актебе, Казакстан 2КР Денсаулык сактау министрлiгi Когамдык денсаульщ сактау комитетiнiн «¥СО»ЖШК РМК Актебе облысы

бойынша филиалы, Актебе, Казакстан

Citation/

Библиографиялыщ сттеме/ Библиографическая ссылка:

Karashova GI, Saburakmetova BM, Sakebayeva LD, Shayakhmetova KN, Bayzhanova ZH, Sabirova Z.K. Key indicators of public health in areas with developed oil production. West Kazakhstan Medical Journal 2019 June; 61(2):98—106.

Карашова ГИ, Сабырахметова ВМ, Сакебаева ЛД, Шаяхметова КН, Байжанова ЖБ, Сабирова ЖК. Балаларда целиакиянын, жедел кезецшде темiрмен ^амтамасыз етiлуi жэне антропометриялыщ кврсетшштершщ езара байланысы. West Kazakhstan Medical Journal 2019 June; 61(2):98—106.

Карашова ГИ, Сабырахметова ВМ, Сакебаева ЛД, Шаяхметова КН, Байжанова ЖБ, Сабирова ЖК. ^ар^ынды дамьтан мунай вндiру аудандарындаFы турFындар денсаулы^ынын, негiзгi кврсеткiштерi. West Kazakhstan Medical Journal 2019 June; 61(2):98—106.

The key indicators of public health in areas with developed oil production

G.I. Karashova1, B.M. Saburakmetova1, L.D. Sakebayeva1, K.N. Shayakhmetova1, Z.H. Bayzhanova2, Z.K. Sabirova2

iWest Kazakhstan Marat Ospanov Medical University, Aktobe, Kazakhstan 2Branch of RSE on REU "NCA" KOOZ MZ RK in Aktobe region, Aktobe, Kazakhstan

The oil and gas industry for many regions of Kazakhstan is the basis of the economy and the sustainability of socio-economic development and public health depend on its balanced development. In the south-west of the Aktobe region of the Republic of Kazakhstan there is one of the oil and gas pumping areas (East Emba, Kenkiyak-Zhanazhol, Zharkamys-Temir) of the Caspian oil and gas province. The oil and gas industry is considered as a factor influencing on the population health. Purpose: to conduct a comparative assessment of demographic indicators, indicators of the general morbidity and disability of the population located near the oil and gas fields.

Methods. The object of the study is to assess the health of the population of Temir, Mugalzhar district of Aktobe region, and Khobda village (control) of the Khobda district of this region. Retrospective analysis laid the foundation of the method of monitoring public health state.

Results. Comparative characteristics of the population and incidence rates showed that Temir and Mugalzhar are in the first place, then Khobda.

Characteristics of population growth in the Temir region show that the birth rate has increased in recent years. Total mortality decreased by 1.23 times, and infant mortality - by 2.43 times. The birth rate of the population in the Mugalzhar district in 2016 decreased 1.1 times compared with 2012. The demographic indicators of the population of the Khobda district confirm that during the study period the birth rate remains at the same level, and the overall mortality and infant mortality rates have decreased in both areas.

A study of the overall incidence among the population shows that the incidence rate increased in three areas: in 2015, it was 1.0 times higher than in 2012. The level of primary morbidity has decreased in recent years (2015-2016) compared with 20122014.

The causative factors of the primary disability of the population of Mugalzhar, Temir and Khobda districts were malignant tumors and tuberculosis.

Conclusion: Analysis of the demographic indicators in the studied areas showed that in recent years the population has increased. The dynamics of population change in the regions is growing with positive trends, which indicates a favorable socio-economic conditions in the region.

Analysis of the structure of the incidence revealed the same result for all areas. The leading places are occupied by diseases of the circulatory system and respiratory diseases, as well as diseases of the urogenital system. Analysis of the prevalence of diseases among the adult population by gender showed that, in general, the structure of the incidence has a similar character. Analysis of primary disability among adults showed that malignant neoplasms and tuberculosis occupy leading places. Further, the main causative factors are injuries and diseases of the circulatory system. Research results showed that the incidence and disability in the Khobda region is lower than in the two previous areas where oil and gas production is taking place.

О

Карашова Г.И.

e-mail: g.karashova@mail.ru

Received/ Келт tyctí/ Поступила: 13.05.2019

Accepted/

Басылымра к,абылданды/ Принята к публикации: 03.06.2019

ISSN 1814-5620 (Print) © 2019 The Authors Published by West Kazakhstan Marat Ospanov Medical University

Keywords: demographic characteristics, morbidity, disability.

Е^аркынды дамьн'ан м^най вндiру аудандаpывдаFы т^^ындар денсаулынынын Heri3ri кврсеткiштерi

Г.И. Карашова1, В.М. Сабырахметова1, Л.Д. Сакебаева1, К.Н. Шаяхметова1, Ж.Б. Байжанова2, Ж.К. Сабирова2

1Марат Оспанов атындагы Батыс ^аза;стан медицина университета, А;тебе, ^аза;стан

2^Р ДСМ ^огамдьщ денсаулы; са;тау комитетшщ «¥СО»ЖШ^ РМК А;тебе облысы бойынша филиалы, А;тебе, ^аза;стан

Kipicne: ^Р кептеген айма;тарында м^най-газ ендiрiстерi негiзгi экономиканын Ke3i болып отыр жэне олардын балансты дамуына т^ргындардын денсаулыгы жэне элеуметтак-экономикалы; жагдайы байланысты. ^аза;стан Республикасы, А;тебе облысынын ощYстак-батысында каспий алды м^най-газ eндiрiсшщ бiрi (Шыгыс-Емб^ Кенкия;-Жанажол, Жарк;амыс-Темiр) орналас;ан. М^най-газ eндiрiстерi тургындардын денсаулыгына эсер етушi ;аушта фактор болатындыгы белгiлi болып отыр.

Мацсаты: м^най-газ eндiрiсiне жа;ын орналас;ан елдiмекен тургындарынын демографиялы; кeрсеткiштерiн жэне жалпы аурушанды;, MYгедектiлiк кeрсеткiштерiн салыстырмалы TYPДе зерттеу.

Эдктерь А;тебе облысынын м^най-газ eндiрiстерiнщ манында орналас;ан Темiр жэне М^галжар аудандарынын жэне ^обда ауданы (ба;ылау нысаны ретiнде) тургындарынын денсаулыгына ретроспектива талдау ЖYргiзу. Нэтижeлepi: Т^ргындар санынын орташа салыстырмалы сипаттамасы бойынша жэне аурушанды; денгейi бойынша бiрiншi орында Темiр жэне М^галжар одан кейн ^обда екендiгiн кeрсеттi.

Темiр ауданы тургындарынын есу санынын сипаттамасы бойынша туу коэффициента сощы жылдарда ескеш аныщталды. Жалпы eлiм коэффициента 1,23 есеге жэне балалардын eлiм керсетк^ 2,43 есеге темендеген. М^галжар ауданы т^ртындарынын есу санынын сипаттамасы бойынша туу коэффициента 2016 жылы 2012 жылмен салыстырганда 1,1 есеге темендеген. ^обда ауданы тургындарынын есу санынын сипаттамасы бойынша туу коэффициента зерттеу ЖYргiзген уа;ыттар аралыгында бiр денгейде екенiн кeрсеттi. Жалпы eлiм керсеткш жэне нэресте eлiм кeрсеткiшi коэффициента ею ауданда да тeмендегенi бащалады.

Трындар арасындагы жалпы аурушанды; керсетшшш сараптау аурушанды; денгешнщ ауданда да жогарылаганын керсегап отыр, ягаи 2015 жылы 2012 жылмен салыстырганда 1,0 есеге жогарылаган. Бiрiншiлiк аурушацдык; денгеш сощы жылдары (2015-2016 жж) 2012-2014 жылдармен салыстырганда темендеген.

М^галжар, Темiр, ^обда аудандары т^ргындарынын арасындагы бiрiншiлiк MYгедектiлiк кeрсеткiштерi бойынша алдыщы орындарды ;атерлi iсiк жэне туберкулез аурулары алды.

Е^орытынды: Зерттеу аймагындагы демографиялы; процестердi талдау, сонгы жылдары халы; санынын арщанын анык;тады. Аудандардагы халы; санынын езгеру динамикасы он тенденция ала отырып есуде, б^л айма;тагы экономикалы; жагдайдын ;олайлы екенд1гш керсетед^

Аурушанды; к^рылымынын сараптамасы барлы; уш ауданда да бiркелкi жэне жетекш орындарда ;анайналым ЖYЙесi аурулары жэне тыныс алу MYшелерi мен несеп-зэр шыгару MYшелершщ аурушандыгы орналасатыны аны;талды. Трындардын жынысына байланысты аурушанды; кщ>ылымын талдау айтарлыщтай айырмашылык;тын жо;тыгын керсегап отыр. Yш ауданнын да ересек тургындар арасындагы бiрiншiлiк MYгедектiлiкте жетекш орынды к;атерлi iсiк аурулары жэне туберкулез, одан кейн жара;аттар жэне ;анайналым ЖYЙесшщ аурушандыгынан болган MYгедектiлiк екендiгi анык;талды. Зерттеу нэтижелерi аурушанды; пен м^дестш^'щ кeрсеткiштерi м^най-газ eндiрiсi орналас;ан екi ауданга Караганда, ^обда аудан^1нда темен екендiгiн керсет^ Негiзгi свздер: демографиялъщ керсетюштер, аурушацдыц, мYгедектiлiк.

Основные показатели здоровья населения в районах с развитой нефтедобычей

Г.И. Карашова1, В.М. Сабырахметова1, Л.Д. Сакебаева^ К.Н. Шаяхметова1, Ж.Б. Байжанова2, Ж.К. Сабирова2

1Западно-Казахстанский медицинский университет имени Марата Оспанова, Актобе, Казахстан

2филиал РГП на ПХВ «НЦЭ»КООЗ МЗ РК по Актюбинской области, Актобе, Казахстан

Нефтегазодобывающая отрасль для многих регионов РК является основой экономики и от ее сбалансированного развития зависит устойчивость социально-экономического развития и здоровье населения. На юго-западе Актюбинской области Республики Казахстан расположена одна из нефтегазаносных областей (Восточно-Эмбинская, Кенкияк-Жанажолская, Жаркамыс-Темирская) Прикаспийской нефтегазоносной провинции. Нефтегазодобывающая промышленность рассматривается как фактор влияния на состояние здоровья населения.

Цель исследования: провести сравнительную оценку демографических показателей, показателей общей заболеваемости и инвалидности населения, расположенных вблизи нефтегазаносных месторождений.

Методы. Объектом исследования является оценка здоровья населения Темирского и Мугалжарского районов Актюбинской области, а также поселка Хобда (контроль) Хобдинского района данной области. Ретроспективный анализ заложен в основу способа наблюдения за состоянием здоровья населения. Результаты. Сравнительная характеристика численности населения и коэффициент заболеваемости показывают: на первом месте распологается Темирский и Мугалжарский районы, затем поселок Хобда. Характеристика прироста населения в Темирском районе показывает, что коэффициент рождаемости увеличилася за последние годы. Общая смертность снизилась в 1,23 раза, а младенческая смертность - в 2,43 раза. Уровень рождаемости населения в Мугалжарском районе в 2016 году снизился в 1,1 раза по сравнению с 2012 годом. Демографические показатели населения Хобдинского района свидительствуют, что за период исследования уровень рождаемости остается на одном уровне, а общая смертность и младенческая смертность снизились в обеих районах.

Изучение общей заболеваемости среди населения показывает, что уровень заболеваемости вырос в трех районах: в 2015 году она была в 1,0 раза выше, чем в 2012 году. Уровень первичной заболеваемости снизился за последние годы (2015-2016 гг.) по сравнению с 2012-2014 гг.

Причинными факторами первичной инвалидности населения Мугалжарского, Темирского и Хобдинского районов являлись злокачественные опухоли и туберкулез.

Заключение. Анализ демографических показателей в исследуемых районах показал, что в последние годы численность населения увеличилась. Динамика изменения численности населения в регионах растет с положительными тенденциями, что свидетельствует о благоприятных социально-экономических условиях в регионе.

Анализ структуры заболеваемости выявил одинаковый результат по всем районам. Ведущие места занимают болезни системы кровообращения и болезни органов дыхания, а также болезни мочеполовой системы. Анализ распространенности заболеваний среди взрослого населения с учетом пола показал, что в целом структура заболеваемости имеет сходный характер. Анализ первичной инвалидности среди взрослого населения показал, что ведущие места занимают злокачественные новообразования и туберкулез. Далее основными причинными факторами являются травмы и болезни системы кровообращения. Результаты исследования показали, что заболеваемость и инвалидность в районе Хобда ниже, чем в двух предыдущих районах, где идет нефтегазодобыча. Ключевые слова: демографические показатели, заболеваемость, инвалидность.

Коршаган ортаныц антропогендж ластануыныц есу^ химиялык антропогендж факторлардыц адам агзасынакепмелшерде эсеретуi аурушацдыктыцдамуы мен коршаган ортаныц антропогендш езгерютершщ себебi болып табылады. ЖYргiзiлген зерттеулердщ нэтижелер^ химиялык жэне металлургиялык ендь рютердщ салдарынан аймактардагы атмосфера, су, топырактыц техногендi ластану мэселелерш шешу керекппне назар аударады [1,2]. Т^ргындардыц 85%-га жуыгы атмосфералык ауа к¥рамындагы химиялык

заттардыц гигиеналык нормадан асып кетуi тiркелген аймактарда т^руга мэжбYP [3,4]. Казiргi гылымныц мэлiметтерi бойынша органикалык косылыстар, соныц шшде фенол, формальдегид орталык нерв жуйесше зиянды эсер етедi. Осыган байланысты, адамдардыц денсаулыгын коргауда, табигатты коргау мацызды мэселе болып отыр [5,6,7].

Казiргi тандагы кептеген зерттеулердiц нэтижелерi бойынша коршаган ортаныц ластануымен тыныс алу мушелершщ, терiнiц, нерв, эндокриндi жYЙенiц ауру-

шандьны жэне aллеpгияльщ Yдеpicтеp мен иммувдьщ жетicпеyшiлiктiн apacындaFы байланыгс аньщталуда. [8,9]. Тыныc алу мYшелеpi - адам aFзacынын iшкi жэне ^фт^ы оpтaмен бaйлaныcын ^^тама^и ететш, ягни коpшaFaн оpтaнын лacтaнyы пкелей эcеp ететiн мYше. Тыныc алу жYЙеci пaтологияcынын дамуында 40-60% экологиянын лacтaнyымен бaйлaныcты, айта кететiнi - экономиканын 50% к^лдьфауы оcы тынью алу му-шеciнiн aypyшaндыFынa байланысты [10,11]. Kейбip ж¥мыcтapдын нэтижелеpiнде кepcетiлген, ягни тыныc алу мYшелеpдiн aУPУшaндыFы элеyметтiк жaFдaйлap, отбacы жaFдaйлapынa кapaFaндa коpшaFaн оpтaнын лacтaнyымен тiкелей байланысты екендш [12,13].

KF кeптеген aймaктapындa м^най-газ eндipicтеpi негiзгi экономиканын ^3i болып отьф жэне олapдын балансты дамуына т¥PFындapдын денcayлыFы жэне элеуметлк-экономикальщ жaFдaйы бaйлaныcты. Казахстан Fеcпyбликacы, А;гебе облыcынын ощустж-бaтыcындa кacпий алды м^най-газ eндipiciнiн 6ípí (ШыFыc-Бмбi, Кенкия;-Жанажол, Жapкaмыc-Темip) оpнaлacкaн. Ы^най жэне газды eндеy бapыcындa aтмоcфеpaлык; ayaFa эpтYpлi кcенобиотиктеp шыFapылaды: кYкipттi cyтек, кYкipт костотьны, меpкaптaн, азот костотьны, ;аны;;ан кeмipcyтегi. M¥нaй-гaз eнеpкэciбi шыFapaтын aтмоcфеpaльщ ауаны лacтayшы зиянды гaздap xaльщкa ;ауш тeндipедi, ал кYкipттi cyтек - оcындaй кэciпоpындapдын aйнaлacындaFы ауанын лacтaнyынын бacты к¥Paмдac бeлiгi.

M¥нaй-гaз eндipicтеpi, т¥PFындapдын денcayлыFы-на эcеp етyшi rçayimï фaктоp еcебiнде кapacтыpылып отьф жэне т¥PFындapдын денcayлыFын ^pFay Yшiн жaFымcыз теxногендi фaктоpлapдын эcеpлеpiн азайту жэне жоюда жYpгiзiлетiн шapaлapды ^йымдастьфу ;а-pacтьфылды [14,15].

Сонымен, коpшaFaн оpтaнын aнтpопогендi ласта-нуы адам aFзacынa эcеp етiп, экологияFa бaйлaныcты болатын aypyлap кешенiн тудьфады.

Зеpттеy максаты

M¥нaй-гaз eндipiciне жа;ын оpнaлacкaн елдi мекен т¥PFындapынын демографиялы; кepcеткiштеpiн жэне жалпы aypyшaндьщ, мугедектшк кepcеткiштеpiн ca-лыстьфмалы тYPде зеpттеy.

Зеpттеy эдicтеpi

Зеpттеyге, А;гебе облыгсыньщ мунай-газ eндi-picтеpiнiн манында оpнaлacкaн Темip жэне M¥Faлжap ayдaндapынын т¥PFындapы жэне Кобда ауданы (ба;ылау ньгсаны pетiнде) т¥pFындapы алынды.

Т¥PFындapдын жалпы aypyшaндыFы, демо^афия-лы; кepcеткiштеpi жэне мугедекпп тypaлы acaparra жинау жэне eндеy негiзгi ведомствольщ медициналы; K^arrapFa cэйкеc жYpгiзiлдi. Maтеpиaлдapды Темip, M¥Faлжap жэне Кобда ayдaндapынын ауданды; емxaнaлapынын (18 жэне 18-ден аедан еpеcектеpге apнaлFaн aypyшaндык; aмбyлaтоpиялык; кapтaлapы -

Ф.025у жэне жыл caйынFы aypyлap caны бойынша ведомствольщ cтaтиcтикaлык; е^п беpy - Ф.12 жэне мугедекпк - Ф.52) тipкеy жэне е^п беpy к¥жaттapынaн жэне А;гебе облыгсыньщ cтaтиcтикa жэне элеyметтiк ;ортау жэне ба;ылау депapтaментiнiн к¥жaттapынын кeшipмеci непзщде алынды.

Хальщтьщ денcayлыFынa монитоpинг жYpгiзyдiн негiзгi к^алы pетpоcпективтi талдау болды. Т¥PFын-дapдын денcayлык жaFдaйынa талдау жYpгiзy эдкте-мелiк н¥CкayFa cэйкеc жYpгiзiлдi [16]. Т¥pFындapдын денcayлыFынын непзп кepcеткiштеpi келеодей е^п-телдi:

а) БapлыFы (немеcе бipiншi) aньщтaлFaн aypyлap-дын жеке тYpлеpi * 1000(100000) /оpтaшa xaлык; cami-

б) БapлыFы (немеcе бipiншi) aньщтaлFaн еpкектеp apacындaFы (немеcе эйелдеpдегi) aypyлap тYpлеpiн *1000 (100000)/ еpлеpдiн (немеcе эйелдеp) оpтaшa ca-нына

в) Аума;таы мугедек aдaмдapдын caнын *1000 (100000)/ оpтaшa xaлык; caнынa.

Mедицинaльщ-биологиялык; cтaтиcтикaнын жалпы эдга бойынша aypyшaндыктын epеcкел кepcеткiштеpi (гpyбые ГП) еcептелдi. Аypyшaндык; кepcеткiшiнiн динaмикacы 5 жьота алынды жэне aypyшaндьщтын тpендi кiшi квaдpaт эдЫмен еcептелдi. Оpтaшa жыл-ды; ecy темпi (Тпp, %) аньщталды.

Зеpттеy нэтижелеpi

Зеpттелген aймaктapдын медицинaльщ-демогpa-фиялы; жaFдaйы.

А;гебе облыcынын Темip, M¥Faлжap жэне Кобда ayдaндapынын медицинaльщ-демогpaфиялык; жaFдaйы бойынша деpектеp алынды. Демо^афияльщ Ypдicтеpдiн cипaттaмaлapын алу Yшiн 2012-2016 жылдapдaFы оpтaшa жылдьщ xaльщтын caны, туу жэне жалпы eлiм кepcеткiштеpi, тоньшен ;arap бала eлiмiнiн кepcеткiштеpi тypaлы статистикалык; деpектеp пайдаланылды.

Зеpттеy aймaFындaFы демо^афияльщ пpоцеcтеpдi еcкеpе отьфып, xaльщ caнынын он тенденция ала оты-pып ecyi бaйкaлFaн, б^л аймащжы жалпы ;олайлы экономикалы; жaFдaйды кepcетедi. Т¥pFындap ca-нынын оpтaшa caлыстъфмaлы cипaттaмacы бipiншi оpындa M¥Faлжap, одан кешн Темip жэне Кобда екен-дiгiн кepcеттi.

Темip ауданы т¥PFындapынын ecy caнынын cипaт-тaмacы бойынша туу коэффициента cонFы ^rn^p-да ecre^ Жалпы eлiм коэффициентi 1,23 е^ге жэне бaлaлapдын eлiм кepcеткiшi 2,43 еcеге тeмендеген. M¥Faлжap ауданы т¥PFындapынын ecy caнынын от-пaттaмacы бойынша туу коэффициентi 2016 жылы 2012 жылмен caлыcтьфFaндa 1,1 е^ге тeмендеген. Жалпы eлiм кepcеткiшi жэне бaлaлapдын eлiм ^pccr-кiшi тeмендеген. Кобда ауданында туу коэффициентi, зеpттеy жYpгiзген ya^'nap apaлыFындa 6íp денгейде. Жалпы eлiм кepcеткiшi жэне нэpеcте eлiм кepcеткiшi коэффициентi тeмендеген.

Мугалжар, Тем1р жэне Крбда аудандары тургын-дарыныц денсаулыц жагдайын багалау

Мугалжар ауданы тургындарынын жалпы аурушандыгын сараптау аурушандык денгейiнiн жога-рылаганын кврсеттi, ягни 2015 жылы 2012 жылмен салыстырганда 1,0 есеге жогарылаган. Бiрiншiлiк аурушандык денгейi сощы жылдары (2015-2016 жж) 2012-2014 жылдармен салыстырганда твмендегенiн кврсеттi. Мугалжар ауданынын ересек тургындары арасында аурулардын таралуын талдау, осы топтагы жалпы сыркаттанушылыктын твмендеуш кврсеттi. Жетекшi орындарды канайналымы жYЙесi аурула-ры (17747,25) (Тпр = 3,43%) жэне тыныс алу мYmе-лерi аурулары (14572,2) (Тпр = -4,34%) алды, келесi орындарга несеп жYЙесiнiн аурулары (9193,51) (Тпр = -15,2%) жэне ас корыту мушелершщ (5406,1) (Тпр = -4,39%) аурулары орналасты.

Тургындардын арасында жынысы бойынша аурулардын таралуын талдау, аурушандыктын курылы-мы уксас сипатка ие екендшн кврсеттi. Ekî топтагы бiрiншi жэне екiншi орындарда канайналым жуйеа аурулары (18673,66 - эйелдер; 16872, 65- ер адамдар) жэне тыныс алу органдарынын аурулары (16417,64-эйел, 14442,698 - ер адамдар). Yшiншi - несеп-жыныс жYЙесiнiн аурулары (12507,02 - эйелдер, 5915,026 -еркектер). Твртiншi орында, эйелдерде жYктiлiк пен босанудын аскынуы (7889,3), ал ер адамдарда ас корыту аурулары (5782,996) орналасты. Бесiншi орында эйелдерде кан тYзушi органдар (6041,36), ерлерде квз аурулары (3083,476).

Темiр ауданы тургындарынын жалпы аурушандыгын сараптау аурушандык денгейiнiн 2012-2016 жылдар арлыгында бiр денгейде екендiгiн кврсетп. Атап айтканда, жалпы аурушандык 2012 жылы 2016 жылмен салыстырганда 1,03 есеге жогарылаган. Бiрiншiлiк аурушандык денгеш 2016 жылы 2012 жылмен салыстырганда твмендегенш кврсеттi. Темiр ауданынын ересек тургындары арасында аурулардын таралуын талдау, жалпы сыркаттанушылыктын бiр денгейде екендтн кврсетiп отыр. Жетекшi орындарды тыныс алу мYшелерi аурулары (39612,48) (Тпр = -5,34%) жэне канайналым жYЙесi аурулары (12148,15) (Тпр = 7,42%) алды, келеа орындарга несеп жYЙесiнiн аурулары (5816,90) (Тпр = 6,13%) жэне ас корыту мYmелерiнiн (4652,05) (Тпр = -0,36%) аурулары орналасты. Тургындарын арасында жынысы бойынша аурулардын таралуын талдау, жалпы алганда, аурушандыктын курылымы уксас сипатка ие екендтн кврсеттi. Ек1 топтагы бiрiншi жэне екiншi орындарда тыныс алу органдарынын аурулары (55080,72; - эйел, 23829,04 - ер адамдар) жэне канайналым жYЙесi аурулары (12574,34 -эйелдер; 9611,96- ер адамдар). Yшiншi - несеп-жыныс жYЙесiнiн аурулары (7433,53- эйелдер) еркектерде - ас корыту аурулары 3875,2. Твртiншi орында, эйелдерде жуктшк пен босанудын аскынуы (6305,26), ал ер адамдарда квз аурулары (3745,244) орналасты. Бесiншi орында эйелдерде ас корыту аурулары (4903,16),

ерлерде несеп аурулары (3532,132) алды.

Крбда ауданы тургындарынын жалпы аурушандыгын сараптаганда аурушандык денгеш бiркалыпта, тек 2016 жылы 1,54 есеге жогарылаган. Бiрiншiлiк аурушандык денгеш 2015-2016 жылдары 2012-2014 жылмен салыстырганда твмендегенш кврсетп. Ересек тургындар арасында аурулардын таралуын талдау, жалпы сыркаттанушылыктын бiр денгейде екендтн кврсетп. Жетекшi орындарды канайналым жYЙесi аурулары (11479,25) (Тпр = 9,29%) жэне тыныс алу мYшелерi аурулары (7534,56) (Тпр = -3,33%) алды, келеа орындарга несеп жYЙесiнiн аурулары (6996,86) (Тпр = -5,75%) жэне ас корыту мушелершщ (6001,3) (Тпр = -4,32%) аурулары орналасты. Тургындардын арасында жынысы бойынша аурулардын таралуын талдау, жалпы алганда, аурушандыктын курылымы уксас сипатка ие екендтн кврсетп. Еш топтагы бiрiншi орында

- канайналым жYЙесi аурулары (11544,10- эйелдер; 9981,09- ер адамдар). Екiншi орындарда эйелдер арасында несеп зэр шыгару мYшелерiнiн ауруы (9448,14), ер адамдарда тыныс алу органдарынын аурулары (6859,60). Yшiншi орында эйелдер арасында (8579,20) кан тYзушi мYшелер, еркектерде - ас корыту мYшелерiнiн (4349,62). 4-шi орында, эйелдерде тыныс алу мYшелерi ауруы (7742,42), ал ер адамдарда CYЙек-булшыкет аурулары (2871,46) орналасты. 5- шi орында эйелдерде ас корыту аурулары (6628,41), ерлерде несеп аурулары (2871,46) алды. Айта кетепш, эйел адамдарда еркектерге караганда аурушандык денгеш 1,5-2,0 есеге жогары.

Канайналым жYЙесi аурушандыгынын всу темпi (Тпр) Мугалжар, Темiр аудандарында бiр денгейде, ал Кобда ауданында сонгы жылдарда кYрт всуi тiркелген. Yш ауданда да тыныс алу мYшелерi аурушандыгынын всу темш твмендеген. Несеп-зэр шыгару мYшелерi аурушандыгынын всу темш Темiр ауданында зерттеу аралыгында жогарылаган, Мугалжар жэне Кобда аудандарында керюшше твмендеген. Ас корыту органдарынын аурушандыгынын всу темш Ym ауданда да твмен кврсеткiштердi кврсетп.

Мугалжар жэне Темiр елдi мекендерi тургындары-нын аурушандык денгеш кейбiр кврсеткiштерi бойынша бакылау нысаны Кобда ауданына караганда жогары екендт аныкталды (сурет).

Мугалжар, Темiр жэне Кобда аудандары тургында-рынын мYгедектiлiк кврсеткiштерiн багалау

Мугалжар ауданынын ересек тургындар арасын-дагы мYгедектiктiн себептерiн талдау, катерлi гак-тердiн жетекmi орында екендтн, екiншi орында -туберкулез, ал Yrn^rni орында жаракаттар алатынын аныктады. Эрi карай психикалык бузылыстар мен жYЙке жYЙесiнiн аурулары орналасты. 1-rni топ мY-гедектiлiктiн себептерi катерл1 iсiк болып отыр, одан кешн зэр шыгару жYЙесiнiн аурулары жэне жаракат. МYгедектiктiн екiншi тобы бар адамдар арасында катерлi iсiктер жетекmi орын алады. Екiншi орында

- туберкулез жэне Yrn^rni психикалык бузылыстар.

3-тошжы мYгедектiлiктiн cебептеpi болып жapaкaт-тap екендiгi аньщталды. Жapaкaттын шыны 2013 ^rnFa келдi (8,4), одан кешн денгейiнiн тeмендегенi бай;алады. 2016 жылы 2012 жылмен caлыcтыpFaндa (4,1) шамамен 2 еcеге тeмендеген. Бкiншi оpындa кeз aypyы, ал Yшiншi оpындa тyбеpкyлез болып аньщталды (кесте).

Темip ауданынын еpеcектеp apacындa бipiншiлiк мYгедектiктi талдау бipiншi кезекте - тyбеpкyлез, ешн-шi оpындa - кaтеpлi iciк aypyлapы, 3-шi оpындa - ;ан айналым жYЙеci aypyлapы екендiгiн кepcеттi. Б^дан кейiн жYЙке жYЙеciнiн aypyлapы жэне жapaкaттap болып оpнaлacты. MYгедектiлiктiн 1-шi тобын талдау, неpв жYЙеciнiн aypyлapы бipiншi оpындa, ;анайналым жYЙеciнiн aypyлapы екiншi, ал кaтеpлi iciктеp 3-шi оpындa екендiгiн кepcеттi. Б^дан кейiн тipек-кимыл aппapaтынын aypyлapы жэне жapa;aттap оpнaлacты. MYгедектiктiн 2-тобына талдау жYpгiзгенде тyбеpкy-лез бipiншi оpындa екендiгiн кepcеттi, ^areprn icrn-теp екiншi оpындa, ал пcиxикaльщ б:pылыcтap 3-шi оpынды алды. Темip ауданынын еpеcек т¥PFындapы apacындa мYгедектiктiн 3-тобын талдау кepcеттi: 1-шi оpынды жapaкaт, ;ан айналымы жYЙеci aypyлapы 2-оpынды, кeз aypyлapы 3-оpынды алды.

Кобда ауданынын еpеcек т¥PFындapы apacындa бipiншiлiк мYгедектiктi талдау бойынша 1-шi оpындa тyбеpкyлез, кaтеpлi iciктеp жэне жapa;aттap 2-шi оpындa, жYЙке жYЙеci aypyлapы 3-шi оpындa оpнaлac-ты. MYгедектiлiктiн бipiншi тобын талдау - бipiншi кезекте жYЙке жYЙеciнiн aypyлapы, кaтеpлi iciктеp мен жapaкaттap екiншi оpындa, ;анайналым жYЙеciнiн aypyлapы Yшiншi оpынды кepcеттi. MYгедектiктiн

2-тобына талдау бойынша тyбеpкyлез бipiншi оpындa, кaтеpлi iciктеp екiншi оpындa, жYЙке жYЙеci aypyлapы

3-шi оpынFa оpнaлacты. 3-шi ммугедекпк тобын талдау 1 оpынFa - жapa;aттap, кeз aypyлapы 2-шi оpынFa, 3-шi оpынFa тyбеpкyлез, жYЙке жYЙеciнiн aypyлapы, тipек-;имыл aппapaты жэне иондаушы cэyлелеpдiн эcеpiнен болган aypyлap оpнaлacты.

MyFaлжap, Темip, Кобда ayдaндapы т¥PFындa-

Сурет. Ауpушaцдъщ цурылымыныц caлыcmыpмaлы capanmaMacu.

pынын apacындaFы бipiншiлiк мYгедектiлiк ^p^^ кiштеpi бойынша aлдынFы оpындapды кaтеpлi iciк жэне тyбеpкyлез aypyлapы алды.

AлынFaн нэтижелеpдi талдау

Алы^ая мэлiметтеpге талдау жYpгiзy нэтижеci м^най-газ aймaгы т¥PFындapынын денcayльщ жавда-йын жэне мYгедектiлiк кepcеткiштеpiн aньщтayFa мYмкiндiк беpдi. Ба;ылау ныcaны pетiнде альютан Кобда ауданы т¥PFындapынa кapaгaндa, м^най-газ eндipyшi eндipic манында оpнaлacкaн Темip, MyFaлжap ayдaндapынын т¥pFындapы apacындa aypyшaндьщтын ecкенi бай;алады, онын iшiнде ;анайналым жYЙеci, тыныc алу мYшелеpiнiн, неcеп-зэp шыFapy жYЙелеpi жэне ac коpытy жYЙелеpiнiн aypyлapы бастапкы оpындapFa оpнaлacты. Аypyшaндьщ денгейiнiн жыл caйынFы apтyы коpшaFaн оpтaнын лacтaнyынa жэне оот лacтaнy к^амында токcиндi зaттapдын болуына бaйлaныcты екендiгi Fылыми енбектеpде кел^тен.

KоpшaFaн оpтaнын (aтмоcфеpaльщ aya, cy) ^за; yaкыттap бойы aздaгaн концешрацияда xимияльщ зат-тapмен, топьфактьщ минеpaлдaнFaн eндipicтiк aFынды cyлapымен, м^най жэне м^най eнiмдеpiмен, мунайлы газдын жэне жaнFaндaгы eнiмдеpiмен, кYкipттi cyтек, ^^т тотыFымен лacтaнyы т¥PFындapдa жедел пато-логиялы; YPДicтеpдiн туындауына жэне cозылмaлы aypyлapFa экеледi [17,18]. 9ндipic оpындapындa бола-тын жиi aвapияльщ жaгдaйлap, эpтYpлi кокыcтapдын, та^талы; зaттapдын жэне paдиоaктивтi зaттapдын caлдapынaн т¥PFындapдын apa^^a, cонын iшiнде м^най жэне газ eндipyшi оpындapдын ж¥мыcшылa-pынын apa^^a aypyшaндьщ денгейiнiн жоFapы бо-луына экелyi мYмкiн [19, 20].

Созылмалы жэне ^завда cозылFaн cтpеcc адамнын денcayлыFындa пcиxофизиологияльщ cипaттaFы кYPделi eзгеpicтеpдi тудьфады, иммунды; жYЙенi элcipетедi. M^^aM aдaмдap енжap, тiтipкенгiш, мотивaцияcы тeмендеп, вегетaтивтi б:pылыcтapFa ^шьфайды. Оcындaй жатдай м^най-газ аймак; т¥PFындapындa aньщтaлFaн жэне т¥PFындapдын оcы

куйге ушырауын олардьщ калыптаскан жагдайга карсы туруга шамасыз екендтмен байланыстырган. Бул Heri3iHeH жYрек-кантамыр, катерл îcîk ауруларына, депрессия, жалпы агзанын иммундык жYЙесiнiн нашарлануына дейiн экеледi деп кврсетiлген [21, 22].

Жогарыда келтiрiлген мэлiметтерге CYЙенсек, мунай-газ вндiрушi вндiрiстердiн манында орналаскан елдi мекен тургындарынын денсаулыгына коршаган ортанын ластануы жэне вмiр CYPУ салтынын эсерi болуы мумшн. ЖYргiзiлген зерттеу жумысында Мугалжар жэне Темiр елдi мекендерi тургындарынын аурушандык жэне мYгедектiлiк кврсетшштершщ денгейi шартты «таза» деп алынган бакылау нысаны Крбда ауданына караганда кейбiр кврсеткiштер бойынша жогары жэне жыл сайынга вскендiгi аныкталды.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

^орытынды

Алынган мэлiметтердiн негiзiнде келесiдей тужы-рымдар жасалынды:

Зерттеу аймагындагы демографиялык процестердi талдау, сонгы жылдары халык санынын артканын аныктады. 2012-2016 жылдар аралыгында аудандар-дагы халык санынын взгеру динамикасы он тенденция ала отырып всуде, бул аймактагы экономикалык жагдайдын колайлы екендiгiн кврсетедi.

Аурушандык к¥рылымынын сараптамасы бар-лык Yш ауданда да бiркелкi екенiн кврсетп. Жетекшi орындарда канайналым жYЙiсi аурулары жэне тыныс алу мYшелерi мен несеп- зэр шыгару мушелершщ ау-рушацдыгы орналасатыны аныкталды. Тургындардын жынысына байланысты аурушандык курылымын талдау айтарлыктай айырмашылыктын жоктыгын квр-сетш отыр.

Yш ауданнында ересек тургындар арасындагы бiрiншiлiк мугедектшкте жетекшi орынды катерлi iсiк аурулары жэне туберкулез алды. Одан кешн жаракат-тар жэне канайналым жуйесшщ аурушацдыгынан болган мугедектшк екендiгi белгiлi болды.

Эдебиеттер mi3iMi /References:

1. Артамонова ГВ, Максимов СА, Табаков СА, Шаповалова ЭБ. Потери здоровья от инфаркта миокарда, обусловленные антропогенным загрязнением атмосферы промышленного центра. Гигиена и санитария 2015;3:30-34.

Artamonova GV, Maksimov SA, Tabakaev MV, Shapovalova EB. Health Losses due to myocardial infarction caused by anthropogenic air pollution of the industrial center. Hygiene and Sanitation 2015;3:30—34.[In Russian]

2. Кенесариев УИ, Зинулин УЗ, Ержанова АЕ, Амрин МК, Айба-сова ЖА. Мониторинг состояния здоровья населения в регионе нефтегазового месторождения Кашаган. Гигиена и санитария 2016;95(8):729-733.

Kenessariev UI, Zinulin UZ, Yerzhanova AE, Amrin MK, Aybasova ZhA. Monitoring ofpublic health in the Kashagan oil and gas field. Hygiene and Sanitation 2016;95(8):729—733. [In Russian]

3. Kassotis CD, Nagel SC, Stapleton HM. Unconventional oil and gas chemicals and wastewater-impacted water samples promote adipogenesis via PPARy-dependent and independent mechanisms in 3T3-L1 cells. The Science of the Total Environment 2018:640-641.

4. Lindsay C Mc Callum, Kathleen Souweine, Mary McDaniel, Bart Koppe, Christine McFarland, Katherine Butler, Christopher A. Ollson. Health Impact Assessment of an oil drilling project in California. Int J Occup Med Environ Health 2016;29(2):229-253.

5. Ермагамбетова АП, Кабдрахманова ГБ, Козбагаров КЕ, Бегим-баев КС, Кряжова ЕА. О влиянии ксенобиотиков на нервную систему. Вестник АГИУВ 2011;3:22-24.

Ermagambetova AP, Kabdrakhmanova GB, Kozbagarov KE, BegimbayevKS, Kryazhova EA. Influence of xenobiotics on nervous system (review). Vestnik AGIUV2011;3:22—24.[In Russian]

6. Каримов ТК, Бермагаметова СК. Региональные проблемы профессиональной патологии в Западном Казахстане. Медицинский журнал Западного Казахстана 2013;1-2(38):51-54. Karimov TK, Bermagametova SK. Regional'nye problemy professional'noj patologii v Zapadnom Kazahstane. Medicinskij zhurnal ZapadnogoKazahstana 2013;1-2(38):51—54.

7. Мамырбаев АА, Умарова ГА. Заболеваемость и экологические риски в системе общественного здравоохранения. Астана меди-цинальщ журналы 2017;4:136-140.

Mamyrbaev AA, Umarova GA. Zabolevaemost'i ekologicheskie riski v sisteme obshchestvennogo zdravoohraneniya. Astana medicinalyk zhurnaly 2017;4:136-140.

8. Кудабаева ХИ, Базаргалиев ЕШ, Усенова МБ, Космуратова РН, Гайсиева ЖН. Бессимптомная гиперурикемия у взрослых в экологически неблагополучных районах Актюбинской области.

Медицинский журнал Западного Казахстана 2018;57(1):4-9. Kudabayeva Khi, Bazargaliev YeSh, Usenova MB, Kosmuratova RN, Gaisieva ZhN. Asymptomatic hyperuricemia in adults in ecologically unfavorable areas of the Aktobe region. Medical journal of West Kazakhstan 2018;57(1):4-9. [in Russian]

9. Ермуханова ЛС, Султанова ГД, Изимбергенова ГН, Назарбаева РК, Калиева-Карабалина МС. Анализ социально-экономического состояния территорий с различным уровнем радиационного и нерадиационного риска. Медицинский журнал Западного Казахстана 2017;4(56):57-61.

Yermukhanova LS, Sultanova GD, isimbergenova GN, Nazarbaeva RK, Kaliyeva-Karabalina MS. Analysis of the socio-economic status of territories with different levels of radiation and non-radiation risk. Medical journal of West Kazakhstan 2017;4(56):57-61. [in Russian]

10. Бакиров АБ, Гимранова ГГ. Приоритетные направления научных исследований в нефтедобывающей, нефтеперерабатывающей, нефтехимической промышленности. Медицина труда и экология человека 2016;3:5-10.

Bakirov AB, Gimranova GG. Priority areas of science in extraction of oil, petroleum refining, petrochemical industry. Occupational Medicine and Human Ecology 2016;3:5-10. [in Russian]

11. Schiffer RB. Depression in neurological practice: diagnosis, treatment, implications. Semin Neurol 2009;29(3):220-233.

12. Магомедова ХМ, Асиятилов АХ, Магомедов МА, Минкаилова СР, Гамидова ЗШ. Современные аспекты эпидемиологии, этиологии и патогенеза одонтогенных верхнечелюстных синуситов. Известия ДГПУ 2013;2:1-5.

Magomedova HM, Asiyatilov AH, Magomedov MA, Minkailova SR, Gamidova ZSH. Sovremennye aspekty epidemiologii, etiologii i patogeneza odontogennyh verhnechelyustnyh sinusitov. izvestiya DGPU 2013;2:1-5.

13. Ardusso LRF, Neffen HE, Fernandez-Caldas E, Saranz RJ, Parisi CAS, Tolcachier A, Ciceran A, Smith S, Maspero JF, Nardacchione N, Marino D. Environmental intervention in respiratory disease. Articulo especial medicina (Buenos Aires) 2019;79:123-136.

14. Coons S, Rao S, Keininger D, Hays RA. Сomparative review of generic quality-of-life instruments. Pharmacoeconomics 2000;1:13-35.

15. Сабырахметова ВМ, Сакебаева ЛД, Карашова ГИ, Шаяхмето-ва КН, Ктабалиева АТ. К^арашыганак мунай-газ конденсаты кен орны аумагындагы елд1 мекен тургындарынын денсаулыгын багалау. Медицина жэне экология 2018;3(88):73-75.

Sabyrahmetova VM, Sakebaeva LD, Karashova Gi, Shayahmetova

KN, Ktabalieva AT. Karashyganak munaj-gaz kondensaty ken orny aumagyndagy eldi meken turgyndarynyn densaulygyn bagalau. Medicina zhane ekologiya 2018;3(88):73—75.

16. Sraubaev EN. Ekologo-epidemiologicheskie izuchenie sostoyaniya zdorov'ya naseleniya i statisticheskie metody ego analiza. Metodicheskie ukazaniya 2008;11-14. [In Russian]

17. Сетко НП, Боев ВМ. Медицина труда и экология человека в газовой прмышленности. Москва. Медицина 2009;420.

Setko NP, Boev VM. Medicine of labour and human ecology in gas industry. Moscow. Medicine 2009;420. [In Russian]

18. Мамырбаев АА. Состояния качества почвы в регионе добычи углеводородного сырья. Медицинский журнал Западного Казахстана 2018;59(3)22-28.

Mamyrbayev AA. Condition of soil quality in the region of hydrocarbon raw materials production. Medical journal of West Kazakhstan 2018;59(3)22-28. [In Russian]

19. Summers JK, Smith LM, Case JL, Linthurst RA. A Review of the Elrments of Human Well-Being with an Emphasis on the

Contribution of Ecosystem Services.Ambio 2012;12:23-30.

20. Рахманин ЮА. Актуализация методолгических проблем регла-минтирования химического загрязнения окружающей среды. Гигиена и санитария 2016;95(8):701-703.

Rakhmanin YuA. Actualization of methodological problems of reglamentation of chemical pollutions on the environment. Hygiene and Sanitation 2016;95(8):701-703. [In Russian]

21. Claudia Harzer and Willibald Ruch. The relationsnips of character strengths with coping, work-related stress, and job satisfaction. Front Psychol 2015;6:165.

22. Башбаева МА, Зиналиева АН, Бермагамбетова СК, Баспакова АМ, Ахметова УЖ, Кулбаева АБ, Жумагамбетова АК. Мунай-газ eндiрушi аймак тургьгндарьгньгц психофизиологияльщ ден-саульггьг. Батыс Казахстан медицина журналы 2018; 59(3)14-22. Bashbaeva MA, Zinalieva AN, Baspakova AM, Bermagambetova SK, Akhmetova UZh, Kulbaeva AB, Zhumagambetova AK. Psychophysical health of the population of the oil and gas region. Medical journal ofWest Kazakhstan 2018; 59(3)14-22. [In Russian]

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.