CC BY
0ЦАНЫШ ИМАНТАЙ¥ЛЫ СЭТБАВТЫЦ ЦАЗАЦ ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫНА ЦОСЦАН YЛЕСI
ОМАРОВА АЛМАГУЛ НУРАХМЕТОВНА
Окытушы, I.ЖансYгiров атындагы Жетiсу университетшщ «Zhansugurov college», Талдыкорган паласы, ^азакстан
СЭКЕНОВА АЦМАРАЛ ЦАЙРАТЦЫЗЫ
Окытушы, I.ЖансYгiров атындагы Жетюу университетшщ «Zhansugurov college», Талдыкорган каласы, ^азакстан
ОСПАНОВА АЙЖАН СЕРИКОВНА
Окытушы, I.ЖансYгiров атындагы Жетiсу университетшщ «Zhansugurov college», Талдыкорган каласы, ^азакстан
Аннотация. Мацалада цазац халцыныц улы перзент1 Каныш Сэтбаевтыц вм\р1, ецбегг, рухани мурасы туралы жазылган. Оныц цазац халцыныц мэдени ескертюштертщ сацталуына, эн-жырларыныц таралуына цосцан Yлесi орасан зор екет, халцына деген зор сушспеншттмен ерекшеленгеш кврсетшген. Галымныц квне мураларды сацтауга деген айырыцша цамцорлыгынан туындаган мацалалары туралы айтылганр.
Ктт свздер: халыц ауыз эдебиетi, цазац музыкасы, этнопедагогикалыц мура, геология.
Адамзат тарихында сонау ежелп дYниеден бастап GYr^n бiздiц уакытымызга дешн есiмдерi элемге жайылган гулама данышпандар мен ойшылдар жеткшкп. Солардыц Gipi ХХ гасырдагы казак халкыныц дарынды перзенттершщ бiрегейi, ^азакстан геологтары гылыми мектебшщ негiзiн калаушы, казакстандык металлогения гылымыныц негiзiн салушы, геология-минералогия гылымдарыныц докторы, профессор, ^азакстан Еылым академиясын уйымдастырушылардыц бiрi эрi туцгыш президентi, КСРО жэне ^азакстан Еылым академияларыныц академии, Тэжшстан Еылым академиясыныц к¥Pметтi мYшесi, когам кайраткерi, КСРО Мемлекеттiк жэне Лениндш сыйлыктарыныц лауреаты - ^аныш Сэтбаев.
Сэтбаев ^аныш Имантайулы 1899 жылы 12-сэуiрде Павлодар облысы Баянауыл ауданында дYниеге келдi. Ол 1909-1911 жылдары ауыл молдасынан сауатын ашты. 1911 жылы Павлодар каласындагы орыс-кыргыз мектебiне тYсiп, оны 1914 жылы Yздiк бiтiредi.
^аныш Сатпаев техникумды бiтiргеннен кейiн экесi Имантайдыц карсылыгына карамастан Семейдеп м¥Fалiмдер семинариясына окуга тYсiп, 1918 жылы семинария емтихандарын кыска мерзiмде тапсырып, дипломын алды. Семейдегi екi жылдык педагогикалык курстарда жаратылыстану пэншщ м¥Fалiмi болып жумыс iстедi. М¥Fалiмдер семинариясында Ж. Аймауытов, М. Эуезов сынды кeрнектi кайраткерлермен бiрге окыган. Кейiнiрек Томск технология институтыныц тау-кен факультетiнде бiлiм алган [1:10].
Академик ^.Сэтбаевтыц кызыгушылык аясы эдеттен тыс кец болды жэне жаратылыстану гылымдарыныц шецбершен шыгып кетп. Ол казак тарихыныц, эдебиетiнiц, мэдениетшщ, этнографиясыныц, музыкасыныц, фольклорыныц Yлкен бiлгiрi болып, оныц Орталык ^азакстан аумагындагы археологиялык зерттеулерi, педагогика мен эдебиетке катысты ецбектерi белгiлi. Бiздiц баяндамамыздыц eзегi де осы ецбектерi турасында болмак.
Жогарыда атап eткенiмiздей академиктщ геологиядан кейiнгi рухани мурасы улттык мэдениет, эдебиет, енерге тыгыз байланысты болды. Ол керкемсез eнерi мен енерге тым ерте араласты. Академик гылымныц эр саласында улан гайыр кеп кырлы казына калдырды. Сол бай казыныныц бiрi эдебиет пен енер саласындагы ецбектерi болды. Оныц Х1Х гасырдагы казак халкыныц агартушы демократтары - халкымыздыц туцгыш галымы Ш. Уэлиханов, казак жазба эдебиетшщ негiзiн салушы А. ^унанбаев, агартушы - педагог Ы. Алтынсариндер
туралы жазган ецбектер1 бар. Галым жас кезiнде халык ауыз эдебиетiн жан тэшмен жаксы керш, эр тYрлi такырыптардагы акын жазушылардьщ шыгармаларын окып, олардан TY^eH ойларын жарыкка шыгару юмен де айналыскан[1:17].
Ол М.Эуезовтщ «Абай жолы» романыныц мацызын бiрiншi болып багалап, театр, енер, мэдениет, жастар тэрбиес туралы кептеген ецбектер калдырды.
1931 жылы басылган А. Затаевичтщ «500 казак эндeрi мен кYЙлeрi» жинагына ^.Сэтбаев казак халкыныц музыкалык мурасыныц iнжу-маржаны болып eсeптeлeтiн 25 эндi e3i орындап, орыс тiлiндe гылыми тYсiнiктeмe бeрiп eнгiзгeн. Бул эндердщ катарында Акан сeрiнiн «Макпал», Жаяу Мусаныц «Башкулбай», Естайдыц «Хорлан», фольклорлык мурадан «^исса эн сарын», «Аргы жагы-ай Ертютщ» тарихи энi, «Ажар сарыны», «Жарылгап сарыны», «Элди, бепем» жэне тагы баска туындылар бар. Бул туралы казак халкыныц музыкалык мурасын eрiнбeй жинаган А.В.Затаевич жас инженердщ орындауында 25 эн жазып алганын айта кeлiп, оны «Баянауыл эндершщ бiлгiрi» деп багалаган.
Болашак академиктщ энге деген зор талабы, биiк талгамы алгаш 1923 жылы «^азак тiлi» газeтiндe жаряланган «Обаган» деген макаласында (eскi эннщ тарихы) кeрiнгeн.
^аныш Сэтбаев эндердщ тарихын да ете жаксы бiлгeн жэне шебер эцпмелеп айтып бере алган. Сондай эндершщ бiрi Едiгe бидщ ^рпагы Мусаныц энi «БYркiтбай» бозбала шагында ^аныштыц унатып айткан эндершщ бiрi [2:47].
Ол студент шагынан бастап ез халкын баскаларга танытып, езгелердщ eнeрiн eзi тануга ыкыластанганы Э.Марг^ланныц мына жазбасынан байкаймыз: «Окудан бос уакытын студент ^аныш бiр гана iскe, ой санасын байыту мэсeлeсiнe жумсайды. Кеп уакытын Том университеттщ бай кiтапханасында eткiзiп, казак халкыныц тарихы, этнографиясы, эдeбиeтi туралы жазылган дeрeктeрдi Yцiлe окыды. Олар жайында бiрнeшe макала жазып, кeйбiр эдебиет Yлгiлeрiн баспага дайындайды.
^аныштыц бастауы бойынша университет жанынан ^ншыгыс мэдeниeтiн зeрттeйтiн гылыми YЙiрмe ашылып, оган Томда окитын студенттер катынасады. Yйiрмeдe якут, бурят, хакас, т^цгыс eлдeрiнiц халык эдeбиeтi, этнографиясы, тарихы туралы баяндамалар тыцдалган.
^аныштыц eзi де казак эдeбиeтi, этнографиясы туралы бул YЙiрмeдe бiрнeшe рет баяндама жасайды. Онымен катар YЙiрмe атынан талай мэрте сауык кeшiн етюзш, онда эрбiр халыктыц эн - ^йлерш жаксы керсете алган» [3:147].
Осындай сауык кeштeрдiц бiрi туралы ^.И.Сэтпаев «Том каласында улттар кешЬ» атты макала жазып «^азак тш» газeтiнiц 1926 жылгы 26 мамыр кYнгi санында жариялайды. Бул макаласында казак жершен тыс сонау алыс шаhарда алгаш рет уйымдастырылган бiрнeшe халыктардыц - казак, бурят, якут, ойрат, башкурт жэне баска улттардыц эн-кYЙ, салт-санасына арналган сауык кeшi сурeттeлeдi. Кеш 1926 жылдыц 10 сэуiр кYнi eткiзiлiптi. Макалада сауык кеште кeрсeтiлгeн казактыц салт-сана, эн-^й, олардыц eрeкшiлiктeрi сез eтiлeдi: ««..Дазак eлeцдeрiнeн «Екi жирен», «Бiр ^н кeшiп дYниe» (айтушы Галымтай Сэтбаев), «^араторгай», «Еркем» (айтушы Омар Толыбайулы) шыркалды. Декламацияга Магжанныц «Тез барам» (айтушы Газали Сэтбаев) eлeцi окылды...» [3:147].
^аныш Сэтпаев ез ултыныц eрeкшeлiгiмeн баскаларды таныстырып кана коймай, eзi де казак eлi туралы саяхатшылардыц, галымдардыц жазбаларымен терец таныскан. Оныц университет кiтапханасындаFы карточкасында казак даласы туралы орыс зeрттeушiлeрi: П. Паллас, В. Радлов, П. Мелиоранский, И. Веселовский, Г. Потаниннщ бурынды-со^ылы жазFан Fылыми eцбeктeрi, эр жылдарFы жазбалары, саяхат кYндeлiктeрi, тYрлi зeрттeулeрi молдап тiзiлe бастайды. Бул ецбектермен баскалардыц жете танысуы Yшiн ецбектенедь Бул туралы ^аныш Имантайулы Fумырбаяндык жазбаларында: «Сирек колжазбалар бeлiмiнeн Едше туралы eскi ацыздыц Шокан Уэлиханов жазып алFан 3 тYрлi нускасын кeрiп, кызыFа таныстым. Солардыц бiрiн, эрине, Шокан нускасын, 1927 жылы Мэскеудщ «КYншыFыс» баспасынан жеке ютапша eтiп жарияладым...» деп кeрсeтiлгeн. [3:148].
Окырман кауым халкымыздыц умыт калып бара жаткан «Ер Ед^е» деп аталатын батырлык жырыныц Ш.Уэлиханов нускасын тауып алып, оны кeшiрмешiлер ж1берген кателштерден тазартып, алгышзш жазып, алгаш бастырган да Сэтбаев екенш осы жазбадан байкалады.
^аныш Сэтбаевтыц этнопедагогикага коскан зор Yлесiнiц бiрi жогарыда келтiрiлген казак музыкасы болса, екiншiсi ¥лытау eцiрiндеri тарихи, мэдени, археологиялык ескерткiштердi зерттеуi деп атап eткiмiз келедi. Атакты талым, геолог Торгай мен ¥лытау даласыныц жер астындагы байлыктарын iздей жYрiп, оныц жер бетiндегi казынасын да умытпаган екен.
Ол eзiнiц «Жезказган ауданындагы кене заман ескерткiштерi» атты ецбегшде ¥лытау eцiрiнiц ежелгi металлургия орталыгы, казак этносыныц саяси орталыгы екендiгi дэлелдеген.
Зерттеу сапарларыныц бiрiнде, жергiлiктi тургындардыц Алтын шокы шыцында араб жазуымен тас табылганы туралы айтуы ^.Сэтбаевтыц назарын аударды. Осы акпаратка CYЙенiп, Сэтбаев аталган орынды зерттеуге шешiм кабылдайды. Бул тас, Эмiр Темiрдiц казак даласына жасаган жорыгы туралы ескерткiш болып шыкты, ол Темiрдiц буйрыгымен орнатылган. Бул ескертюшке Эрмитаж муражайыныц директоры, академик Орбели зор кызыгушылык танытып, 1936 жылы оны Ленинградка (казiргi Санкт-Петербург) экеледь Кейiнгi зерттеулер нэтижесiнде тастагы жазба 1391 жылга тиесiлi екеш аныкталды, бул Темiрдiц Дешт ^ыпшакка, Алтын Орда ханына карсы жYргiзген жорыгыныц накты дэлелi болды [4].
^аныш Сэтбаев «ЖезказFан ауданындагы б1здщ заманымь^а дей1нг1 ескертк1штер» атты гылыми макаласында Жезказган ауданыныц кец-байтак аумагында кeптеген кeне ескерткiштердiц бар екенш айта келш, геологиялык тургыдагы олардыц ерекшелiктерiн жан-жакты сипаттайды. Мысалы, Буланты eзенiнiц оц жагалауындагы т1к жартастардыц бетiнде эр алуан ацдар мен ацшылык eмiрдiц суреттерi бейнеленген. Олардыц шшде бiздiц заманымыздан мыцдаган жылдар бурын тiршiлiк еткен бугы, аю, тагы баскалары ацдардыц бейнелерiн кездеспруге болады. Мундай суреттер Кeксай жэне Тамды eзендерiнiц косылган тусында, ¥лытаудан батыска карай 35 км жердеп Жетiкыз eзенiнiц тeменгi жагалауында да ушырасады. Едiге тауыныц солтYCтiк-батысынан 8-10 км жерде орналаскан эйел адамныц мYсiндiк бейнесi де назар аудартады.
«Жезказган жерiндегi кeне ескерткiштер», «Сарысу кYмбездерi», «Жезказган ауданындагы бiздiц заманымызга дейiнгi ескерткiштер», «¥лытау eцiрiнiц ескертюштерЬ» сиякты макалалардан галымныц кeне мураларды сактауга деген айырыкша камкорлыгын кeремiз.
^аныш Сэтбаевтыц eз халкына деген CYЙспеншiлiгiн, жогары багасын мына окигадан жазбай тануга болады.
1947 жылы ¥лы Отан согысы аякталып, бейб^ eмiр ендi басталган кезде кецестш делегацияныц курамында Лондонга ^аныш Сэтбаев барады. Сапар барысында казак баласын алгаш кeрген ¥лыбританияныц алгашкы саясаткерi Уинстон Черчиль зор денелi ^аныш агага карап, «^азактардыц бэрi аздей алып па?» - деп сураса керек. Сонда ^аныш Сэтпаев «О не дегешщз, олай емес, мен казактардыц iшiндегi ец кiшкентайымын», -деп жауап берген екен.
Дорыта айтканда, кeп кырлы азамат ^аныш Сэтбаевтыц рухани мурасыныц мацыздылыгы жылдар eтсе де жойылмак емес. Ойы мен id, жYрегi халкым деп соккан, туган жерiн шексiз CYЙiп, оган шексiз берiлген, жаркын мiнездi бiртуар азамат ^аныш Имантайулы ^азакстан eндiрiсiне гана емес, улттык болмысыныц танылуына да eлшеусiз Yлес косты.
ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Сэтбаева ШД. «Сэулелi эулет» - Алматы, 1996.
2. Букетов Е «Жас ^аныш». - Алматы: «^азакстан» баспасы, - 1999.
3. Сэрсеке М. «^азактыц ^анышы» Деректi гумырнама роман - Астана: Фолиант, 2015.
4. https://kk.wikipedia.org/ ^аныш Имантайулы Сэтбаев
5. Элжанов Т. М., Сэтбаева М. К. «^аныш Сэтбаев - казак елшщ тулгасы». - Алматы: «Еылым» гылыми баспа орталыгы., - 2002.
