Научная статья на тему 'АНГОР ЗОТЛИ ГЕНОФОНД ЭЧКИЛАР СЕЛЕКЦИЯСИДА НАСЛДОР ТАКАЛАРНИ БАҲОЛАШ'

АНГОР ЗОТЛИ ГЕНОФОНД ЭЧКИЛАР СЕЛЕКЦИЯСИДА НАСЛДОР ТАКАЛАРНИ БАҲОЛАШ Текст научной статьи по специальности «Энергетика и рациональное природопользование»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
селекция / генофонд / танлаш / саралаш / ўсиш / ривожланиш / маҳсулдорлик / тирик вазн / экстерьер / индекс / озиқлантириш.

Аннотация научной статьи по энергетике и рациональному природопользованию, автор научной работы — Аcқаров Акобир

Ушбу мақолада хўжаликларда йўқолиб кетаётган ангор зотли эчкилардан генофонд гуруҳлар ташкил этиш ва улардан селекция ишларида самарали фойдаланиш, зоотехнияда умумий қабул қилинган танлаш усуллари асосида линиялар ва сурув яратиш, шунингдек наслдор такаларни ҳамда уларнинг авлодларини баҳолаш каби фикрлар ёритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АНГОР ЗОТЛИ ГЕНОФОНД ЭЧКИЛАР СЕЛЕКЦИЯСИДА НАСЛДОР ТАКАЛАРНИ БАҲОЛАШ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE

"ACTUAL PROBLEMS OF LIVESTOCK DEVELOPMENT, MODERN METHODS AND

DEVELOPMENT PROSPECTS" _SEPTEMBER 26-27, 2024_

УДК. 636.081/082. 398.5.

АНГОР ЗОТЛИ ГЕНОФОНД ЭЧКИЛАР СЕЛЕКЦИЯСИДА НАСЛДОР ТАКАЛАРНИ БА^ОЛАШ

Азаров Акобир

Чорвачилик ва паррандачилик илмий-тадкикот института докторанти https://doi.org/10.5281/zenodo.13847984

Аннотация. Ушбу мацолада хужаликларда йуцолиб кетаётган ангор зотли эчкилардан генофонд гуруулар ташкил этиш ва улардан селекция ишларида самарали фойдаланиш, зоотехнияда умумий цабул цилинган танлаш усуллари асосида линиялар ва сурув яратиш, шунингдек наслдор такаларни уамда уларнинг авлодларини бауолаш каби фикрлар ёритилади.

Калит сузлар: селекция, генофонд, танлаш, саралаш, усиш, ривожланиш, маусулдорлик, тирик вазн, экстерьер, индекс, озицлантириш.

Аннотация. В статье приводятся данные о проведённых работах по организации генофонда исчезающих пород ангорских коз, создании новыхлиний и стад с применением методов отбора на основе селекционных работ и оценках наследственности козлов.

Ключевые слова: селекция, генофонд, отбор, подбор, рост, развитие, продуктивность, живая масса, экстерьер, индекс, кормление.

Abstract. This article covers ideas such as the creation of gene pool groups from Angora goats that are disappearing in farms and their effective use in selection work, creation of lines and herds based on generally accepted selection methods in zootechnics, as well as evaluation of breeding goats and their offspring.

Keywords: selection, gene pool, selection, sorting, growth, development, productivity, live weight, exterior, index, nutrition.

Тадкикот максади ва вазифалари. Ангорзотли эчкилар генофондини саклаш, жун махсулдорлиги юкори сурув ва линиялар яратиш.

Тадкикот материаллари ва услублари: ангор зотли наслли такалар, она эчкилар, улоклар. Зоотехния усулида танлаш, жундор ангор зотли эчкиларнинг махсулдорликлари сифатини бахолаш.

Тадкикотнинг долзарблиги: Эчкичилик селекциясида ангор зотли эчкилар генофондини саклаб колиш хамда улар бош сонини жадал купайтириш учун ангор зотли эчкиларни соф зотли урчитиш усулини куллаш, шунингдек ангор зотли эчкилар сурувидан янги тизим бошиларни ажратишда танлаш усулларидан самарали фойдаланиб, наслдор такалар хдмда она эчкиларни авлодларининг сифати буйича бахолаш мухим вазифалардан хисобланади.

Тадкикот натижалари. Дунё ахолисининг йилдан-йилга усиб бориши эчкичилик тармогини янада ривожлантиришга, жумладан Узбекистон ахолисининг мунтазам баркарор усиши чорвачилик махсулотларига булган талабларини хамда ишлаб чикариш хажмларини кундан-кунга орттиришга сабаб булмокда. Жахон эчкичилигида жами эчкилар бош сони 949,0 млн бошни ташкил этиб, уларнинг 60 фоизи Осиё китъасида урчитилади. Х,озирги кунда дунё микёсида энг куп микдорда эчкилар Хитой (140 млн.бош), Х,индистон (120,6 млн.бош) ва Покистонда (47 млн.бош) урчитилмокда

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE

"ACTUAL PROBLEMS OF LIVESTOCK DEVELOPMENT, MODERN METHODS AND

DEVELOPMENT PROSPECTS" _SEPTEMBER 26-27, 2024_

Чорвадорлар томонидан чорвачилик махсулотларини куплаб ишлаб чикаришни таъминлаш, урчитилаётган зотларда селекция ва наслчилик ишларини такомиллаштириш, илмий асосда урчитиш усулларини куллаш хамда янги зотларни келтириб чикаришнинг самарали усулларини куллаш тармокдаги ута мухим дозарб масалардан хисобланди.

Узбекистон эчкичилиги селекциясида жахон илм-фан тараккиётида самарали усулларини куллаш, турли табиий иклим шароитида урчитилаётган эчкиларнинг махсулдорлиги юкори зотларини яратиш ва улар бош сонини жадал купайтириш хамда куп микдорда махсулотлар ишлаб чикариш каби муаммолар бугунги кунда уз ечимини кутмокда.

Эчкичиликда наслчилик ишларини тугри йулга куйиш ва эчкиларнинг зотга хос генетик ноёб кимматли белгиларини илмий асосда такомиллаштириш ва хориждан импорт килинган жун йуналишидаги наслли такалардан селекцияда самарали фойдаланиш хамда зотларни соф холда асраш ва урчитиш усулларини куллашни ишлаб чикаришга кенг жорий этиш ва улардан махсулдор янги авлодларини келтириб чикариш мухим.

Ангор зотли эчкиларнинг селекция ишлари асосида танлаш ва саралаш ишларига эътиборни каратиш ва махсулдорлиги юкори хисобланган дурагай авлодларини "уз ичида" урчитиш усуллари асосида махаллий эчкиларнинг жун махсулдорлиги юкори гурухини яратиш ва улардан селекция гурухларини шакллантиришнинг илмий асосларини исботлаш илм сохасидаги мухим вазифалар хисобланади.

Чуст туманидаги Галаба хужалигида ангор зотли эчкилар бош сонини купайтириш 1938 йилларда Америка кушма штатларидан хамда Туркич давлатдан импорт килинган эчкилардан бошланган. Уларда соф зотли урчитиш хамда чатиштириш ишлари олиб борилиб, махаллий эчкиларни жун махсулдорлигини купайтириш максадида ангор зотли такалар билан чатиштиришган. Галаба хужалигида эчкилар бош сони 40 минг бошдан зиёд булган. 1991 йилдан бошлаб хужалик эчкилари хусусийлаштирила бошланган, хужалик урнида куплаб фермер хужаликлари ташкил этилган. Аксарият фермер хужаликларидаги ангор зотли эчкиларнинг наслдорлик хусусияти йуколиб камайиб кетган. Сабаби фермер хужаликларининг рахбарларида ангор эчкичиликни ташкил этиш ва зот наслини саклаб колиш, танлаш ва саралаш усулларидан селекция ишларида фойдаланиш, ангор зотининг жундорлик сифат белгиларини саклаб колиш хамда соф зотли урчитишда хисоб-китобларини юритишда тажриба етишмаслиги окибатида махсулдор эчкиларнинг насли ёмонлашади ва тармок иктисодий самара бермай куяди.

"Чуст дашт ок сув" фермер хужалиги 2020 йилда ташкил этилган, кушни Тожикистон Республикасидан 800 бош ангор зотли эчкилар келтирилган.

Ангор зотли эчкилар сурувидаги наслдор такаларни ва она эчкиларида танлаш ишлари олиб борилди. Асосий эътибор такаларнинг наслдорлик кийматини барвакт аниклашга каратилди, Зотнинг насл сифатини аниклаш максадида зот андозаси талаблари буйича така ва она эчкиларда танлаш ишлари йулга куйилди.

Наслдор такалардан навбатдаги селекция ишларида самарали фойдаланиш даражасини орттириш селекция ишининг асоси хисобланди.

Тадкикотлар учун такалар танланади. Махсулдорлик йуналиши, келиб чикиши, экстерьер курсаткичлари ухшашлик белгилари буйича танлаш усуллари кулланилди. Селекция учун танланадиган такалар ва она эчкилар келиб чикиши, зотдорлиги, ёши, тирик вазни, ота-оналарининг махсулдорлик йуналиши буйича ота-оналарининг келиб чикиш зоти хисобга олинди.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE

"ACTUAL PROBLEMS OF LIVESTOCK DEVELOPMENT, MODERN METHODS AND

DEVELOPMENT PROSPECTS" SEPTEMBER 26-27, 2024

Тажриба эчкилари келиб чикиши ва махсулдорлик курсаткичлари буйича хужаликда юритилаётган зоотехния хужжатларда кайд этилган маълумотлар асос килиб олинди.

Тажриба ва назорат гурухларидаги эчкиларнинг тирик вазни, махсулдорлик йуналиши, физиологик холати хисобга олинди, эчкиларни асраш ва озиклантириш шароитлари яратилди.

Тадкикот такалари ва она эчкилари тарозидан тирик вазни торитиб урганилди. Эчкиларнинг экстерьер кисмларидан тана улчамлари: ягрин ва думгаза баландлиги, кукрак чукурлиги, кукрак эни ва айланаси, тананинг кия узунлиги, орка дунг суяк эни ва пойча айланасидан улчамлар олинди.

Тадкикот эчкиларининг экстерьери ва тана индекслари, пуштдорлиги хамда озукани махсулот билан коплаш хусусиятлари умумий кабул килинган усулларда урганилди.

Эчкичилик тармогида ангор зотли генофонд эчкилардан киска муддаларда ангор эчкилар бош сони купайтириш, куплаб эчки жуни, тивити, гушти ва бошка саноат махсулотларини ишлаб чикариш каби курсаткичларга эътибор каратилди.

Ангор зотли эчкичиликни илмий асосларини яратиш ва амалиётга инновацион ишлаб чикрувчиларга етказишни жорий этиш, тармокдан юкори самара олиш имконини беради.

Узбекистонда яратилган эчкиларнинг махаллий дагал жунли эчкилари, жундор, узун тивитли, ангор эчкиларида фундаментал, амалий ва инновацион лойихаларда илмий-тадкикотлар олиб борилиб, мавжуд эчки зотларини такомиллаштиришнинг илмий асослари ишлаб чикилган ва самарали усуллари кулланилди. Айникса, Хукуматимиз томонидан эчкичилик тармогида жун ва сут йуналишидаги эчкичиликни янада ривожлантириш, улардан сифатли махсулотлар олиш, махсулотларни саклаш ва кайта ишлаш технологияларини яратиш буйича жуда катта имкониятлар яратиб берилганлиги эчкичилик тармогини янада ривожлантиришга асос булмокда.

Узбекистон эчкичилигида жун йуналишдаги зотларнинг янги типлари яратилган. Жун махсулдорлиги юкори хисобланган ангор эчки зоти Наманган вилоятининг Поп, Чуст, Косонсой, Тошкент вилоятининг тог ва тог олди туманларида, Самарканд вилоятининг ^ушработ, Жиззах вилоятининг Фориш, Навоий ва Сурхандарё вилоятларининг тогли худудларида урчитилиб, уларнинг бош сони салкам 2 млн бошдан иборат.

Жундор эчкилар кушни давлатлар яъни ^озогистон, ^иргизистон, Тожикистон, Туркманистон, шунингдек Европа давлатлари Россия Федерацияси, Украина, Белоруссия ва бошка давлатларда урчитилаётган эчкилар бош сони 6 млн 947 минг бошни ташкил этади.

Чорвачилик махсулотларини купайтириш ва зотларни илмий асосда ривожлантириш буйича, Хукуматимиз томонидан кабул килинган ^онунлар ва конуности меърий хужжатлар, шунингдек бир катор карорлар, фармонлар, фармойишларни тугри тахлил килиниб ишлаб чикаришга тадбик этилмокда.

Юкорида кайд этилган хукукий хужжатларни инобатга олиб йирик шахарлар атрофида, енгил саноати ривож топаётган марказларда жун йуналишидаги эчкичиликни ривожлантириш максадга мувофик. Лекин, ихтисослашган ёрдамчи тармок сифатида жун йуналишидаги эчкичилик фермаларини шакллантириш, эчки жуни ишлаб чикариш технологияларига мувофик ишлаб чикаришни жорий этиш ва уларни илмий асосда урганиб, халкка етказиш бугунги кунда мухим долзарб вазифалардан хисобланади.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL PROBLEMS OF LIVESTOCK DEVELOPMENT, MODERN METHODS AND

DEVELOPMENT PROSPECTS" _SEPTEMBER 26-27, 2024_

Соф ангор зотли наслли такаларнинг хусусий махсулдорлигини аниклаш, улокларининг тез етилувчанлик хусусиятларини урганиш, уларни 12 ойлигида кочиришда синаб куриш имконини беради. 14 - 16 ойлигида сурувда наслдор такалар сифатида фойдаланилади.

Ангор зотли наслли такаларнинг усиш даврлари буйича курсаткичлари

Ёши Такалар, кг УрFOчи улоклар, кг

Тугилган даврида 2.8 2.3

180 кунда 18.5 16.0

360 кунда 28 19.5

540 кунда 45 25

720 кунда 55 27

Наслдор такаларни синовга куйишда асосий сурувдаги она эчкилардан элита ва I класс билан бахоланган она эчкилар танлаб олинади ва сурувдаги жун махсулдорлиги юкори деб топилган наслдор така ва она эчкилар бир-бирлари билан сараланади.

Янги тугилган ёш эркак ва ургочи улокчалар бонитировка давомида бахоланади. Бир бош наслдор така билан кочириш мавсумида табиий усулда 50-60 бош она эчки уруглантирилади.

Наслдор такаларнинг ёш авлодлари сут даври тугагандан сунг 4,5 -5 ойлигида бахоланади.

Наслдор такаларнинг авлодларини сифати буйича бахолашда улоклари 4 ва 5 балл билан энг куп бахоланган улокчалар наслли хисобланади.

Наслли она эчкиларнинг хисоб-китоби хужжатлари хужаликда юритиладиган бирламчи зоотехник хужжатларида кайд этилади, шунингдек ушбу китоблардан селекция ишларида фойдаланилади.

Янги тугилган хар бир улок алохида махсус китобда кайд этилади. Улокларнинг кулогидаги тартиб ракамлари, тугилган даврида, 4,5,12 ва 18 ойлигидаги тирик вазни хамда бонитировка давомида бахолаш курсаткичлари кайд этилади.

Хужаликда соф зотли урчитиш усули кулланилганда сурувдаги эчкилар асосан элита ва 1-класс билан бахоланган ёш ургочи ва такачалар билан тулгизиб борилади ва уларда наслчилик хисоб-китоби хужжатларида аник маълумотлар кайд этиб борилади. Сурувда яхши курсаткичлари билан алохида ажралиб турувчи наслли она эчкилардан "насл узаги" белгиланади хамда саралаш режаси ишлаб чикилиб, унга мувофик алохида хисоб-китоби ишлари амалга оширилади.

Ангор зотли эчкиларни индивидуал танлашда гомоген ва гетероген танлаш усулларидан, шунингдек саралаш усуллари кулланилади.

Эчкиларни парваришлаш учун керакли микдордаги сифатли озукалар тайёрланади, асраш ва озиклантириш технологияларига амал килинади.

Ёш улоклар танланаётганда унинг келиб чикишидаги ота-она аждодларининг жун махсулдорлиги хусусиятлари эътиборга олинади.

Зот ичида урчитиш соф зотли эчкиларда амалга оширилади.

Соф зотли ангор зотли эчкиларнинг насли такомиллаштирилади, зот ичидан наслдор така ва она эчкилар танланади ва улар авлодбоши сифатида линия ва оилабоши учун танланади.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE

"ACTUAL PROBLEMS OF LIVESTOCK DEVELOPMENT, MODERN METHODS AND

DEVELOPMENT PROSPECTS" SEPTEMBER 26-27, 2024

Жундор эчкичилик селекциясида асосий эътибор ангор зотли эчкилар белгиларининг мустахкам, кучли, сермахсул, тана кисми яхши ривожланган ва сифати аъло даражада булган эчкиларга каратилади ва парваришланади.

Селекция ишларида ирсий курсаткичлари юкори булган ангор зотли наслдор така ва эчкилар индивидуал сараланганда, уларнинг авлодларида махсулдорлик белгилари буйича сифат курсаткичлари мустахкамланиб боради, шунингдек зотни такомиллаштиришда асосий селекция белгилари буйича сифат курсаткичлари ортади.

Ангор зотли эчкиларни парваришлашда энг макбул озиклантириш меъёри аникланади ва озиклантиришда уларнинг биологик хусусиятлари хисобга олинади. Хужалик учун асосий ирсий белгиларни юзага чикариш шароитлари яратилади.

Ангор зотли она эчкиларни танлашда тугиш жараёнида тугиш осон кечган эчкилар танланади ва ажратилади, улар билан исталган эчки подасидаги асосий селекция гурухларини тулдириш хамда уларни махсулдорлик сифат курсаткичларига мувофик гурухларга ажратиш хамда яроксиз топилган эчкиларни подадан чикариш мумкин булади.

Сурувни тулдирувчи ёш улоклар 2 - 3 кунлигида танланади.

Бунда янги тугилган улокларнинг тирик вазни, экстерьери ва конституцияси махсулдорлик йуналишига хослиги хисобга олинади. Уларни парваришлаш алохида гурухларда энг яхши утлокларда утлатиб, концентрат озукалар билан кушимча озиклантирилади. ^иш даврида ёш улоклар тирик вазнини орттириш, мустахкам тана тузилишига эгалиги, ёш улокларни ривожланишини меъёрда таъминлашда кушимча хашак ва кучли озука билан озиклантирилди.

Улокларни насл гурухига ажратиш бахор мавсумида (энг камида I класс

бахоси билан) сурувни тулдиришга танланди.

Наслдор така куз мавсумида она эчкиларни кочириш олдидан яна бир марта курикдан утказилади ва наслдорлик сифати буйича текширишга танланди.

Наслдор такалар авлодларининг сифати буйича синовга куйишда I класс

она эчкилар танланди. Улокларнинг насл сифати оналарининг сифат курсаткичлари билан таккосланди.

Юкори махсулдор наслдор така билан она эчкиларни кочиришда бошка классга мансуб она эчки танланади. Бундай бахолаш усули билан наслдор таканинг устунлигини ушбу зотнинг андозасида белгиланган махсулдорлиги билан таккосланади, шунингдек, турли классдаги эчкиларни самарадорлиги аникланади. Бу тадбирнинг самарали булиши учун эчкиларни яхши асраш ва озиклантириш шароитида аник намоён булди.

Хар бир синовга куйиладиган наслдор такадан олинган ёш авлодлар тирик вазнининг кунлик ва ойлик усишини ортиб бориши бахоланади. Улардан тугилган авлодлар биринчи маратоба 4 - 5 ойлигида бахоланади, улоклар сони, насл сифатининг тавсифи, наслдор таканинг махсулдорлиги ва ухшашлик белгилари билан такосланди.

Улокларни якуний бахолаш 12 ойлигида якка тартибда бахоланади, ёш улокларнинг тугилган пайтидан бошлаб, бир йил давомида тирик колган улоклар сони буйича амалга оширилди.

Наслор такалар авлодларининг сифати буйича текширилгандан сунг она эчкилар гурухлаб танланади. Икки йил давомида аъло ва яхши бахога эга булган така ва она эчкилар уз сифат белгиларини авлодларига утказса, энг яхши деб хисобланади. Ушбу холат кетма-кет икки марта коникарсиз насл берган она эчкилар селекция гурухидан бошка ишлаб чикариш гурухига утказилди.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL PROBLEMS OF LIVESTOCK DEVELOPMENT, MODERN METHODS AND

DEVELOPMENT PROSPECTS" _SEPTEMBER 26-27, 2024_

Наслни вужудга келтириш олдидан авлод боши(линия)га махсулдорлик тавсифи, яхши насл бериши жихатидан унга якин (ухшаш) булган яхши авлод берувчи она эчкилар танланади. Авлод боши(линия)нинг белгилари ва хусусиятлари билан эчкиларни кейинги урчитишда узаро ухшаш булган авлодлар олиш максадида урчитиш амалга оширилди.

Урчитишда авлодлар уртасида янги насл яратиш, шунингдек, зотли такаларни келиб чикиши ноаник она эчкилар билан жуфтлаштириш оркали янги пайдо буладиган наслда исталган белги ва хусусиятларни аниклаш имконияти вужудга келди. ХУЛОСА

Ангор зотли такаларни синовга куйишда сурувдан бонитировка даврида элита ва I класс билан бахоланган она эчкилар танланади ва жун махсулдорлиги юкори хисобланган наслдор така ва она эчкилар узаро сараланди.

Ангор зотли эчкилар селекциясида такачаларни 12 ойлигида табиий ёки сунъий кочиришда синаб куриш имконини беради.

Наслдор такадан 14 ва 16 ойлигида сурувда фойдаланиш йулга куйилади. Эчкиларни кочириш мавсумида бир бош наслдор така билан табиий усулда 50 бош ёки сунъий усулда 250-300 бош она эчки уруглантирилади.

Наслдор такалар авлодларининг сифати буйича бахоланганда 4 ва 5 балл билан энг юкори бахоланган ёш такачалар наслдор хисобланади.

Бахоланаётган наслдор така синов даврида икки йил давомида аъло ва яхши бахога эга булган она эчкилар уз сифат белгиларини авлодларига тулик утказса, сурувни "яхшиловчи" энг яхши наслдор така деб хисобланади.

REFERENCES

1. Альков Г.В и др. Современное состояние и перспективы развития козоводства в Горном Алтае. Ж. Овцы, козы шерстяное дело. М.2002 г., №1, С. 27-30.

2. Каракулов А. Б. и др. - О создании высокопродуктивной Таджикской породы шерстных коз. В кн. Совершенствование племенных и продуктивных качеств разводимых пород животных, птиц и пчел Таджикистана. Душанбе 2004, С.3.

3. Хафизов И.И., Кахрамонов Б., Исамухаммедов С., Хафизов А. Генетический потенциал карабаирской породы. Материалы конференции: Материалы международной конференции "Эффективные методы управления селекционно-племенным процессом в табунном коневодстве". Министерства науки и вышего образование Республик Казахстан, Торойгыров Университет "., Казахстан, Павлодар, 2022 г., С. 124-128.

4.

5. Кияткин П. Ф. - Пути и методы выведения новой породы шерстных коз. Т. 1968, С.259.

6. Косимов М. А. - Козоводство. Душанбе 2005, С.69.

7. Мельников. И. В., «Разведение и выращивание коз», Москва, 2012 г.С.23.

8. Чикалев А.У. Нормированное кормление коз. Ж. Кормление сельскохозяйственных животных. М. 2006, № 9, С. 45-48.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

9. Юсупов С. и др. - Козоводство: состояние и перспективы развития Т. Ж. "Зооветеринария" № 8. 2016, С. 30-32.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.