Научная статья на тему 'Андрагогиканинг тараққиёт йўналишлари'

Андрагогиканинг тараққиёт йўналишлари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1520
209
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
андрагогика / андрагогик таълим / компетентлик / креатив / андрагог / касбий ривожланиш. / andragogy / providing andragogical education / competence / creativity / adult educators / professional development.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Мирсолиева М. Т.

Мақолада андрагогика ва андрагогик таълим тушунчалари, андрагогик таълимнинг ижтимоий-психологик ҳамда педагогик хусусиятлари, тараққиёт йўналишлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE DIRECTION OF THE DEVELOPMENT OF ANDRAGOGY

The article is devoted to andragogics, edication of andragogics. As well there is considering the issues of social-psychology and pedagogical aspects of andragogics.

Текст научной работы на тему «Андрагогиканинг тараққиёт йўналишлари»

V_/

Мирсолиева М.Т.,

Тошкент давлат педагогика университети мустакил тадкикотчиси, педагогика фанлари номзоди

АНДРАГОГИКАНИНГ ТАРАОДИЁТ ЙУНАЛИШЛАРИ

МИРСОЛИЕВА М.Т. АНДРАГОГИКАНИНГ ТАРАЩИЁТ ЙУНАЛИШЛАРИ

Маколада андрагогика ва андрагогик таълим тушунчалари, андрагогик таълимнинг ижтимоий-психологик х,амда педагогик хусусиятлари, тараккиёт йуналишлари ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: андрагогика, андрагогик таълим, компетентлик, креатив, андрагог, касбий ривожланиш.

МИРСОЛИЕВА М.Т. НАПРАВЛЕНИЯ РАЗВИТИЯ АНДРАГОГИКИ

В статье рассматриваются понятия андрагогика и андрагогическое образование, а также социально-психологические и педагогические аспекты андрагогического образования.

Ключевые слова и понятия: андрагогика, андрагогическое образование, компетентность, креативный, андрагог, профессиональное развитие.

MIRSОLIEVA M.T. THE DIRECTION OF THE DEVELOPMENT OF ANDRAGOGY

The article is devoted to andragogics, edication of andragogics. As well there is considering the issues of social-psychology and pedagogical aspects of andragogics.

Keywords: andragogy, providing andragogical education, competence, creativity, adult educators, professional development.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 11

Глобаллашув ва фан-техниканинг жадал ривожланиши му-тахассисларнинг замон талаблари ва касбий инновациялар-га нисбатан тезкор мослашишини талаб цилмоцда.

Бугунги кунда мутахассис узининг 5-10 йил олдинги олий таълим муассасасида олган би-лимлари билан касбий-шахсий фаолиятини муваффакиятли ташкил эта олмаслиги, мех,нат бозорида ракобатбардошликни таъминлай олмаслигини х,аётнинг узи курсатмокда. Бу эса уз навбатида мутахассисларнинг касб даража-си ва малакасини муттасил ошириб бориш, уларни замонавий талабларга мувофик кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш оркали касбий ва шахсий ривожланиш даражасини таъ-минлаш масаласининг долзарблигини белги-лайди.

Илмий йуналишларида «таълимнинг узлук-сизлиги ва шахс эх,тиёжларига йуналганлиги» тамойилини илгари сурувчи андрагогика (adult education) х,ам катта ёшлилар таълими-нинг узига хослиги, назарий ва амалий маса-лалари билан шугулланувчи фан сох,аси сифа-тида ривожланмокда.

Катта ёшлиларни укитиш назарияси ва ама-лиёти жах,он тажрибасида бир неча боскич-ларни босиб утган. Хусусан, XIX асрнинг 30-йилларидан бошлаб Европа ва Американинг купгина давлатларида бу даврда ишлаб чикаришнинг тез усиши, жамият ва ижтимоий х,аётнинг ривожланиши негизида катталарни укитишнинг дастлабки тажрибалари туплана бошланган1.

XX аср бошларида катта ёшлиларни укитиш муаммоси олимлар томонидан инсонни урга-нувчи фанлар тизимига киритилди. Биринчи навбатда бу инсоннинг турли ёш даврларида-ги психик ривожланиши жараёни билан бoF-ланди. Аммо бу вактда инсон х,аётининг х,амма боскичида х,ам таълим олиши мумкинлиги х,акидаги карашларни асослаш зарурати ву-жудга келди.

1950-1960 йилларда бир канча хорижий муаллифларнинг ишларида катталарни укитишнинг дидактик ва методик ёндашув муам-молари куриб чикилган.

1 Змеёв С.И. Основы андрагогики: Учебное пособие для ВУЗов. - М.: «Флинта: Наука», 1999. -С. 15.

Жумладан, аксарият хорижий тадкикот-чилар катталарни укитишнинг педагогик та-мойиллар асосида талкин этиб, катталарни укитишнинг узига хос хусусиятларини катта-лар педагогикаси деб атаганлар. 1950-1960 йилларда олимлар М.Огризович ва Б.Само-ловчев2, таникли немис профессори Ф.Пёгге-лер3, швейцар назариячи олими Г.Хансельмана4, поляк олимлари М.Семенски5, Л.Турослар-нинг6 илмий ишларида «андрагогика» ибора-си пайдо булди.

Бу муаллифлар андрагогиканинг педагоги-кадан фаркларини аниклашга х,аракат килди-лар. Андрагогиканинг алох,ида фан сифатида шаклланиши ва тикланиши 1970 йилга туFри келиб, айнан шу йили катталар таълимининг америкалик назариячи ва амалиётчи олими М.Ш.Ноулзнинг «Катталар таълимининг замонавий амалиёти. Андрагогика ёки педагогика» номли фундаментал иши чоп этилади7. Адаби-ётларни урганиш шуни курсатадики, дунё олимларининг аксарияти андрагогикани мус-такил фан ва илмий йуналиш сифатида педагогик фан тармоFи х,амда ижтимоий ва гуманитар билимлар сох,аси сифатида талкин эта-дилар.

Илмий тадкикотларда андрагогикани тур-лича, таълим х,акидаги фан тизимидаги йуналиш, укув фани, катталарни укитиш х,акидаги фан сифатида карашлар кузатилди. Масалан, россиялик тадкикиотчилар Б.М.Бим-Бад,

2 Training Adult Educationists in Yugoslavia. // Convergence. Toronto, 1968.

3 Erwachsenenbildung: Einführung in die Andragogik. -Stuttgart, 1974.

4 Andragogik: Wesen, Moglichkeiten, Grenzen der Erwachsenenbildung. Ziirich, 1951.

5 Andragogija i teorija jbrazovania odraslich. // Obrazovanije odraslich. Warszawa, 1967. -N. 3-4.

6 The Position of Andragogies in the System of Pedagogical Sciences. // Society and Leisure. Prague, 1971.

7 Knowles M.S. The Modem Practice of Adult Education. Andragogy versos Pedagogy. - N.Y., 1970).

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 11

С.Н.Гавров1, Т.А.Василькова2, С.И.Змеёв3 ва бошкаларнинг илмий ишларида юкоридаги-ларга кушимча сифатида катта ёшлилар ижти-моийлашувининг узига хослиги, инсон х,аёти-нинг турли боскичларида таълим олиш имко-ниятига эга булиши, узлуксиз таълим олиш х,акидаги Fояларнинг асосланиши х,амда анд-рагогиканинг мустакил фан йуналиши сифатида кабул килиниши ёритилади.

Андрагогиканинг анъанавий пeдагoгикадан асoсий фарки таълим бeриш жараёнида таълим бeрувчининг (андрагог - катта ёшли ки-шилар таълими билан шугулланувчи шахс) эмас, балки таълим oлувчининг фаол позиция-да булишидир. Бунда таълим бeрувчининг асoсий фаoлияти таълим oлувчига узида мав-жуд билимларни янгилаш, янги билим ва куникмаларни эгаллашга ёрдам бeриш х,ишб-ланади. Чунки янги касбий билим, куникма, малака х,амда компетенцияларни узлаштириш асосида катта ёшлиларнинг аxбoрoтлашган жамиятга мoслашиши ва унда уз имкониятла-рини тула^нли намоён этиши фаоллашади. Бунда катта ёшли таълим субъектларининг ах-бoрoтларни кабул килиши, xoтирада саклаб Koлиши, фикрлаш жараёни ёш бoлаларники ва усмирларники каби маx1сулдoр эмаслиги узига xoс кийинчилик туFдирса, улардаги мав-жуд тажриба ва нуктаи назарлар узига хос маълумотлар платформаси вазифасини утай-ди. Бундай шарoитда катта ёшлиларни укитиш нафакат янги билим ва куникмаларни эгаллашга, балки дунёкараш ва нуктаи назарлари-ни, х,аётий тажрибаларини, ижтимoий ва кас-бий-малакавий куникмаларини узлуксиз янги-лашга каратилади4.

Бугун дунёда катта ёшлиларни укитиш ма-саласи ва касбий кайта тайёрлаш, кушимча касбий таълим дастурларини узлаштиришни истoвчи катта ёшлиларни куллаб-кувватлаш

1 Bim-Bad B.M., Sokolova L.I., Zmeyov S.I. Russia. In: Perspectives on Adult Education and Training in Europe. -Leicester, NIACE, 1992.

2 Василькова Т.А. Основы андрагогики. - М.: «КноРус», 2011.

3 Змеёв С.И. Андрагогика: основы теории, истории и технологии обучения взрослых. - М.: «ПЕР СЭ», 2007.

4 Hayden M. «Professional Development of Educators: the International Education Context». The SAGE Handbook of Research in International Education. 2007. SAGE

Publications, 4-7 page.

ва уларга шарoит яратиб бeришга каратилган, давлат ёки xалкарo микёсда х,ам фаoлият юри-тувчи таълим марказлари, институтлар мав-жуд. Жумладан, ЮНЕСКО таълим институти (Гамбург), Халкаро таълимни режалаштириш институти (Париж), Халкаро таълим институти (АК.Ш), Швейцария катталар таълими ташки-лоти, Катталар таълимининг миллий институти (Буюк Британия), Халкаро педагогик тадки-котлар институти (Германия) шулар жумласи-дандир5.

Узбекистонда х,ам катталар таълимининг педагогик, ижтимоий-иктисодий ва юридик асослари шакллантирилган. Жумладан, Узбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 12 июндаги «Олий таълим муассаса-ларининг рах,бар ва педагог кадрларини кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги 4732-сон Фармонининг кабул килиниши х,ам мазкур сох,ада амалга ошири-лаётган чора-тадбирлар ифодасидир.

Эмперик тах,лил натижалари шуни курсата-дики, катта ёшлилар таълими жараёнининг узига хос жих,атларидан бири бу узлаштири-лаётган билим, куникма ва компетенциялар тизимининг касбий ёки х,аётий жараёнда уз урнини тoпишга каратилганлигининг онгли равишда англаниши, максаднинг аниклиги, укиш-урганишга булган мoтивациянинг куч-лилиги билан тавсифланади. Бу эса таълим жараёнида узига хос дифферанциал ёндашув, андрагогик тамойиллар, зарурий педагогик шарт-шароитлар х,амда укитиш технологияла-рини талаб этади.

Замoнавий фан андрагогиканинг куйидаги асoсий тамoйилларини ажратиб курсатади:

1. Мустакил таълим oлиш тамoйили - бунда катта ёшлиларни укитишнинг масофали таълим лойих,алари етакчи уринда туради.

2. Хамшрлик тамoйили - таълим oлувчи-нинг таълим жараёнида таълим субъектлари билан интерактив муносабатлари, х,амшр-лиги.

3. Орттирилган ^аётий тажрибалардан фoйдаланиш тамoйили - таълим oлувчининг ^аёти давoмида oрттирган ижoбий ^аётий тажрибаси, амалий билимлари, куникма ва

5 www.education.unesco.org

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 11

малакаларини таълим олиш ва янги билим-ларни узлаштиришида асос булиб хизмат килиши.

4. Эскисидан кутулиш тамойили - янги би-лим, куникма, малакаларни х,амда компетен-цияларни эгаллашга тускинлик килувчи эски Карашлардан воз кечиш.

5. Индивидуаллик тамойили - укитишда таълим олувчининг эх,тиёжлари, унинг ижти-моий-психологик узига хослигини, унинг кас-бий макоми ва фаолиятини инобатга олган х,олда индивидуал ёндашиш.

6. Эркинлик тамойили - таълим олувчига максадни танлаш, таълим шакли, методи, ман-балари, муддати, вакти, таълим олиш жойи ва укитишнинг натижаларини аниклашда эркинлик беришни назарда тутади.

7. Онглилик тамойили - ушбу тамойил таълим олувчининг таълим олишга онгли ёнда-шувини шакллантириш асосида жараёнга нис-батан фаол-позитив мотивациянинг ривожла-нишига асос булади.

8. Амалий натижа тамойили - таълим олиш жараёнида таълим олувчи олаётган билим, куникма, компетенцияларни касбий фаолияти-да куллай олиш.

9. Тизимли укитиш тамойили - бу тамойил таълимнинг максадига караб таълим мазмуни, шакли, методлари, укитиш воситалари ва на-тижани тизимли ташкил килишни назарда тутади.

10. Долзарблик тамойили - бу тамойил узидан олдинги тамойилларни тулдириб, эгал-ланган янги билим, куникма ва компетенция-лар мутахассиснинг касбий-шахсий ахборот майдонини лойих,алашда мух,им омил эканли-гини назарда тутади.

11. Ривожлантириш тамойили - таълим олиш шахсни камолотга етказишга, яширин иктидорини юзага чикариш, мунтазам уз усти-да ишлашга, амалий фаолият жараёнида янги-ликларни узлаштиришга, бир суз билан айт-ганда мутахассиснинг инновацион компетент-лигини шакллантиришга каратилади1.

Андрагогика катта ёшлиларни укитиш та-мойиллари асосида иш олиб борар экан, ким-

1 Колесникова И.А. Основы андрагогики. - М.: «Академия», 2007. -С. 12-14.

ларни «катта ёшлилар» деб х,исоблаш мум-кинлиги х,акида х,ам турли карашлар мавжуд.

Маълумки, ёш даврлари психологиясида ёш категориялари болалик, усмирлик, етуклик, карилик каби даврларга ажратилса, психо-физиологияда инсоннинг хронологик ёши ва биологик ёши ажратилади.

Хронологик ёш - инсоннинг дунёга келган кунидан йил х,исобидаги ёши.

Биологик ёш - инсоннинг усиши, ривож-ланиш пoFoнаси билан белгиланади. Шахс ри-вожланиши жараёнида хронологик ёш билан биологик ёш бири-бирини тулдириб борса, баъзида бунинг акси х,ам кузатилади. Чунки вокеликни тулаконли ва яхлит идрок кила олган инсонларгина катта ёшли деб х,исоб-ланади.

Болалик ва усмирлик давридан утиб улFа-йиш даврига кадам босган инсоннинг х,аётга муносабати узгаради, х,аётий жараёнларга нисбатан уз нуктаи-назари шаклланади ва энди унда уз х,аракатлари учун масъулият х,исси кучаяди. Бундай х,олатнинг вужудга келишида, табиийки, инсоннинг маълумоти х,ам катта роль уйнайди. Шу нуктаи назардан, андрагогикада «умр буйи урганиш» тушунчаси кулланилади ва бу вокеликни туFри изох,-лайди.

Шунингдек, катта ёшлилар билан ишлашда куйидаги омилларни инобатга олиш максадга мувофик саналади.

Психофизиологик омил. Баъзи катта ёшли одамларда янги билимларни узлаштира олиши борасида шубх,а булади. Бу шубх,алар ёш улFайиши билан инсонда аклий салох,ият секинлашиши, хотиранинг пасайиши х,акидаги карашлар билан бoFлик. Лекин олимлар томо-нидан х,амма ёшда х,ам укиш, урганиш мум-кинлиги исботланган.

Ижтимоий-психологик омил. Катта ёш-лиларнинг таълим жараёнидан кутаётган натижа ва максадининг аник булиши, уларда укиш-урганишга булган мотивациянинг куч-лилигини курсатади, аммо баъзилар кайтадан «укувчилик» макомига тушиш, лаёкатсиздек куриниб колишдан куркишади. Улар бу жараёнларга х,ар доим х,ам психологик жих,атдан тайёр булмайдилар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 11

Ижтимоий тусиц. Катта ёшли одам таълим жараёнида иштирок этар экан, у таълимнинг сифатли булишига нафакат жиддий эътибор каратади, балки узи учун кизикарли ёки керак булмаган билимларни очиклик билан рад эта-ди, уз муносабати ёки норозилигини очик билдиради, чунки урганилаётган билим ва куникмаларга эга булишдан унинг узи ман-фаатдорлигини яхши тушунади. Бу эса таълим сифатига янги талабларни куяди. Шу сабабли андрагог таълим бериш жараёнида катта ёшли укувчининг узига хослиги, дунёкараши, ижтимоий макоми ва бошка жихатларига эътибор каратиши зарур.

Психологик-педагогик омил. Баъзида ин-сонларда умр буйи укиб урганиши кераклиги хакидаги карашнинг шаклланмаганлиги ёки инсон узини умр буйи укиб урганишга, янги-ликларни кабул килишига лаёкатли эканлиги-ни туFри бахолай олмаслиги кузатилади. Шу-нинг учун хам катта ёшлилар таълими жараёнида уларнинг уз имкониятларини тулаконли намоён этишлари учун кулай шарт-шароит-нинг яратилиши ва бунда жараён эркин ин-терфаол мулокот майдони, муваффакиятга йуналтирилган булиши, укитишда амалий-

ишбилармон уйинлар, тренинглар, дебатлар-дан кенг фойдаланиш максадга мувофик1.

Хулоса сифатида айтадиган булсак, андра-гогика бу шахснинг нафакат ижтимоий-психо-логик ривожланиши, унинг жамият талабла-рига мослашиши, балки мутахассис сифатида мунтазам уз устида ишлаши ва ривожланиши-да хам мухим урин тутади. Бу эса андрагогика назарияси ва амалиёти, истикбол йуналиш-ларига каратилган илмий-тадкикот ишларини фаоллаштириш; катталар таълимини ташкил этишнинг методик таъминотини такомиллаш-тириш, мустакил таълим имконини берувчи электрон таълим (оп-line) ресурсларини яра-тиш; кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш курслари оркали катта ёшли таълим субъект-ларининг креатив фаоллик ва ахборот-ком-муникация технологиялари сохасидаги ком-петентлигини ошириш масалаларига янада кенгрок эътибор каратиш жамият ва унинг турли сохаларидаги тезкор тараккиёт ва узга-ришларга ахолининг, айникса катта ёшли-ларнинг мослашуви уларнинг дунёкараши ва фаол х,аётий позициясининг мустахкам ри-вожланишида узининг ижобий натижаларини беради.

Адабиётлар:

1. Ишмухамедов Р., Мирсолиева М.Т. Укув жараёнида инновацион таълим технологиялари. - Т.: «Фан ва технологиялар», 2014. -60-б.

2. Колесникова.И.А. Основы андрагогики. - М.: «Академия», 2007. -С. 120.

3. Зеер Э.Ф., Шахматова Н. Личностно ориентированные технологии профессионального развития специалиста. - Екатеринбург, 1999. -С. 244.

4. Змеев С.И. Основы андрагогики: Учебное пособие для ВУЗов. - М.: «Флинта: Наука», 1999. -С. 150.

5. Folk High School in Europe - ап ^ро^аП: ра^ of free adult educationand ре^опа! growing. Kaunas, 2003.

6. Hayden M. «Professional Development of Educators: the International Education Со^ехЬ. The SAGE Handbook of Research in International Education. 2007. SAGE Publications. [Электронный ресурс].

1 Ишмухамедов Р., Мирсолиева М.Т. Укув жараёнида инновацион таълим технологиялари. - Т.: «Фан ва технологиялар» , 2014. -40-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 11

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.