CC BY
28АНАТОМО-ФИЗИОЛОГИЧЕСКИЕ ПАРАМЕТРЫ РАЗВИТИЯ ДЕТЕЙ, ПРОЖИВАЮЩИХ В НЕБЛАГОПРИЯТНЫХ УСЛОВИЯХ
Назиржонов Орифхужа Хусунхужа угли
Андижанский государственный медицинский институт
Уровень физического развития зависит от взаимодействия генетических факторов и факторов окружающей среды. К ним относятся: экологические, климато-географические, социально-экономические и санитарно-гигиенические, а также количество, качество и физическая активность продуктов питания Если генетическая составляющая постоянна, то экзогенные условия служат факторами фенотипической изменчивости организма.
Ключевые слова: факторы окружающей среды, неблагоприятные условия, физическое развитие детей, анатомо-физиологическая оценка.
NOQULAY SHAROITDA YASHOVCHI BOLALAR RIVOJLANISHINI ANATOMO-FIZIOLOGIK BAHOLASH
Jismoniy rivojlanish darajasi irsiy va atrof-muhit omillarining o'zaro ta'siriga bog'liq. Keyingilariga quyidagilar kiradi: ekologik, iqlim-geografik, ijtimoiy-iqtisodiy va sanitar-gigiyenik, shuningdek ovqatlanish miqdori, sifati va jismoniy faoliyat. Agar, genetik tarkibiy qism doimiy bo'lsa, u holda ekzogen sharoitlar organizmning fenotipik o'zgaruvchanligining omillari bo'lib xizmat qiladi.
Kalit so'zlar: atrof muhit omillari, noqulay sharoit omillari, bolalar jismoniy rivojlanishi, anatomo-fiziologik baholash.
CHILDREN LIVE IN INCONVENIENCE CONDITIONS ANATOMO-PHYSIOLOGICAL EVALUATION OF DEVELOPMENT
The level of physical development depends on the interaction of genetic and environmental factors. These include: environmental, climatic-geographical, socio-economic and sanitary-hygienic, as well as the quantity, quality and physical activity of food. If the genetic component is constant, then exogenous conditions serve as factors of phenotypic variability of the organism .
Keywords: environmental factors, adverse conditions, children's physical development, anatomical and physiological assessment.
Kirish. Bolalarning jismoniy rivojlanishi bolalar populyatsiyasi va umuman aholi salomatligining asosiy ko'rsatkichlaridan biridir (Luchaninova va boshq., 2003; Savvateeva va boshq., 2003; Krasilnikova va boshq., 2005; Kuchma, Skoblin, 2008; Raximov, 2011; Tulyakova va boshq., 2012).
Asosiy yosh bosqichlarida inson tanasining mutanosib rivojlanishini o'rganish, odamning biologik turlarining ontogenez qonuniyatlarini ochib beradi (G.I. Gubina-Vakulik, 2002; T.V. Morozova, 2004; A.V. Pavlov, 2006; E.N. Krikun va boshq., 2008; I.I. Sattibaev, 2008; M.Jokota, 1997).
Jismoniy rivojlanishning asosiy antropometrik ko'rsatkichlariga quyidagilar kiradi: tana uzunligi (sm), tana og'irligi (kg) va ko'krak aylanasi(sm). Ular bolalarning o'sishi va rivojlanish holatini baholashning eng informatsion mezonlaridan biridir (Zryachkin, Elizarova, 2013).
Jismoniy rivojlanishning yetakchi ko'rsatkichlari tana uzunligi va tana vaznidir. Tana uzunligi o'sish jarayonlari va tananing somatik yetuklik darajasini aks ettiradi. Tana vazni tana uzunligidan farqli o'laroq ancha labildir. Chunki, u bir qator endo va ekzogen omillar ta'siri ostida tez o'zgarishi mumkin (Raximov, 2011; Litovchenko, Ishbulatova, 2015).
"Sog'lom ona - sog'lom bola" Davlat dasturining muhim yo'nalishlaridan biri oila, onalik va bolalikni himoya qilish, ayollarning manfaatlarini himoya qilish, ularning sog'lom bolani tarbiyalashdagi rolini oshirish, oila institutini mustahkamlashning poydevori bo'lgan qonunchilik va me'yoriy-huquqiy bazani yanada takomillashtirishni belgilab berdi. Bu esa barqaror va gullab-yashnayotgan davlat asosi hisoblanadi.
Tadqiqot maqsadi: Andijon viloyatida yashovchimaktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy rivojlanishining morfometrik xususiyatlarini aniqlash va ikki tuman (Shahrixon va Ulug'nor) ko'rsatkichlarini o'zaro taqqoslash.
Tadqiqot obyekti va tekshirish usullari: Tadqiqot materiallari solishtirilayotgan ikki tuman ( Shahrixon va Ulug'nor) dagi o'zbek millatiga mansub kichik bog'cha yoshidagi amaliy sog'lom bolalar (I va II salomatlik guruhlari) edi. 3 yoshda bo'lgan 120 nafar bola tekshiruvdan o'tkazildi. Bolalarda asosiy antropometrik ko'rsatkichlar o'lchandi: tana og'irligi (kg), tana uzunligi (sm), bosh aylanasi (sm) va ko'krak aylanasi(sm).
Tadqiqot natijalari: Shahrixon tumanida yashovchi 3 yoshli ( 2 yosh 6 oylikdan 3 yosh 5 oy 29 kunlikkacha bo'lgan) bolalar jismoniy rivojlanishini baholash va Ulug'nor tuman bolalari ko'rsatkichlari bilan taqqoslash maqsadida quyidagi antropometrik ko'rsatkichlar o'lchandi va o'rganildi: tana uzunligi (sm), tana og'irligi (kg), bosh va ko'rak aylanasi (sm). Bunda, og'il va qiz bolalar ko'rsatkichlari alohida guruhlanib, o'zaro solishtirib chiqildi.
O'g'il bolalar
№ Bo'yi (sm) Og'irligi(kg) Bosh aylanasi (sm) Ko'krak aylanasi (sm)
1 97.3 14.5 49.4 54.2
2 99.2 16.8 50.1 51.6
3 94.7 15.7 47.6 58.4
4 101.1 18.4 42.3 57.4
5 92.8 16.4 54.6 48.9
6 99.4 14.8 53.1 52.4
7 97.6 14.3 50.8 51.6
8 98.1 12.9 54.1 54.3
9 100.3 14.7 53.4 57.2
10 93.2 15.3 52.1 51.6
11 98.6 17.3 47.8 50.8
12 97.5 16.3 51.4 56.3
13 90.8 14.8 52.7 49.2
14 102.4 17.2 50.1 50.4
15 107.3 18.3 50.3 48.7
16 97.6 15.4 50.4 52.1
17 106.8 15.4 49.2 54.2
18 108.4 16.6 52.1 50.7
19 105.7 17.3 51.7 49.2
20 99.8 15.4 51.2 50.4
21 102.4 18.3 50.3 50.7
22 102.8 17.6 49.5 48.0
23 98.6 12.8 47.2 52.1
24 105.8 17.6 52.1 53.6
25 90.2 13.4 51.8 54.7
26 103.4 18.4 50.4 51.6
27 95.7 13.4 51.2 49.1
28 108.8 15.2 50.6 54.3
29 104.4 12.9 54.0 56.1
30 99.6 17.2 50.2 56.7
O'rtacha 100.4 16.1 50.7 53.8
Qiz bolalar
№ Bo'yi (sm) Og'irligi(kg) Bosh aylanasi (sm) Ko'krak aylanasi (sm)
1 96.3 13.5 48.4 54.2
2 97.2 15.8 49.1 51.6
3 94.7 14.7 46.6 58.4
4 102.1 17.5 41.3 57.4
5 90.8 15.4 53.6 48.9
6 97.4 13.4 52.1 52.4
7 97.6 13.3 50.8 51.6
8 96.1 11.6 52.1 54.3
9 100.3 13.7 51.4 57.2
10 94.2 14.3 52.1 51.6
11 95.6 16.3 47.0 50.8
12 96.5 15.1 49.4 56.3
13 90.8 13.8 51.7 49.2
14 100.4 16.2 49.2 50.4
15 106.3 17.3 49.3 48.7
16 97.6 15.2 50.1 52.1
17 106.8 13.4 47.2 54.2
18 108.4 16.0 51.4 50.7
19 105.7 15.3 51.3 49.2
20 99.8 15.6 50.2 50.4
21 102.4 16.3 48.3 50.7
22 102.8 15.8 49.5 48.0
23 98.6 12.5 47.2 52.1
24 105.8 17.1 502.1 53.6
25 90.2 11.2 49.6 54.7
26 102.4 16.4 50.2 51.6
27 95.7 13.6 50.2 49.1
28 107.8 14.2 50.3 54.3
29 104.4 12.4 52.0 56.1
30 86.6 15.2 49.2 56.7
O'rtacha 99.2 14.9 49.5 53.8
Shahrixon tumanidagi 3 yoshli bolalar anropometrik ko'rsatkichlarining jinsga bog'liq qiyosiy tahlili:
1-diagramma
Shahrixon tumanidagi o'rganishlar 3 yoshli o'g'il bolalar (100,4 sm) tengdosh qizlariga (99,2 sm) nisbatan 1,01 barobar baland, tana vazni (16,1 kg va 14,9 kg) 1,08 baravar og'irroq ekanliklari aniqlandi. Bundan tashqari o'g'il bolalar bosh ( 50,7 sm va 49,5 sm) va ko'krak aylanasi (53,8 sm va 50,6 sm) ham qizlarnikiga qaraganda mos ravishda 1,02 va 1,06 barobar kattaroq ekanligi ma'lum bo'ldi (qarang 1-diagramma).
Ulug'nor tumanida yashovchi 3 yoshli ( 2 yosh 6 oylikdan 3 yosh 5 oy 29 kunlikkacha bo'lgan) bolalar jismoniy rivojlanishini baholash va Shahrixon tuman bolalari ko'rsatkichlari bilan taqqoslash maqsadida avvalgi tumandagi o'rganishlarga mos ravishda quyidagi antropometrik ko'rsatkichlar o'lchandi va o'rganildi: tana uzunligi (sm), tana og'irligi (kg), bosh va ko'rak aylanasi (sm). Bunda, og'il va qiz bolalar ko'rsatkichlari alohida guruhlanib, o'zaro solishtirib chiqildi.
O'g'il bolalar
№ Bo'yi (sm) Og'irligi(kg) Bosh aylanasi (sm) Ko'krak aylanasi (sm)
1 96.3 13.5 48.4 53.2
2 98.2 15.8 49.1 50.6
3 93.7 14.7 46.6 55.4
4 100.1 17.4 41.3 55.4
5 91.8 15.4 53.6 47.9
6 98.4 13.8 52.1 51.4
7 96.6 13.3 49.8 50.6
8 97.1 11.9 53.1 52.3
9 99.3 13.7 52.4 56.2
10 92.2 14.3 51.1 50.6
11 97.6 16.3 46.8 49.8
12 96.5 15.3 50.4 55.3
13 89.8 13.8 51.7 48.2
14 101.4 16.2 49.1 49.4
15 106.3 17.3 49.3 47.7
16 96.6 14.4 49.4 51.1
17 105.8 14.4 48.2 53.2
18 107.4 15.6 51.1 49.7
19 104.7 16.3 50.7 48.2
20 98.8 14.4 50.2 49.4
21 101.4 17.3 49.3 49.7
22 101.8 16.6 48.5 47.0
23 97.6 11.8 46.2 51.1
24 104.8 16.6 50.1 52.6
25 89.2 12.4 50.8 53.7
26 102.4 17.4 49.4 50.6
27 94.7 12.4 50.2 48.1
28 107.8 14.2 58.6 53.3
29 103.4 11.9 52.0 55.1
30 98.6 16.2 59.2 55.7
O'rtacha 99.4 1.0 15.2 0.9 49.5 1.2 52.6 1.2
Qiz bolalar
№ Bo'yi (sm) Og'irligi(kg) Bosh aylanasi (sm) Ko'krak aylanasi (sm)
1 95.3 12.7 47.4 53.3
2 95.2 15.0 48.1 50.7
3 93.7 13.9 45.6 57.5
4 100.1 16.7 40.3 56.5
5 89.8 14.6 52.6 48.0
6 96.4 12.6 51.1 51.5
7 96.6 12.5 49.8 50.7
8 95.1 10.8 51.1 53.4
9 99.3 12.9 50.4 56.3
10 93.2 13.5 51.1 50.7
11 94.6 15.5 46.0 49.9
12 95.5 14.3 48.4 55.4
13 89.8 13.0 50.7 48.3
14 99.4 15.4 48.2 49.5
15 104.3 16.5 48.3 47.8
16 96.6 14.4 49.1 51.2
17 105.8 12.6 46.2 53.3
18 107.4 15.2 50.4 49.8
19 104.7 14.5 50.3 48.3
20 98.8 14.8 49.2 49.5
21 101.4 15.5 47.3 49.8
22 101.8 15.0 48.5 47.1
23 97.6 12.5 46.2 51.2
24 104.8 15.5 51.1 52.7
25 89.2 11.2 48.6 53.8
26 101.4 14.8 49.2 50.7
27 94.7 12.8 49.2 48.2
28 106.8 13.4 49.3 53.4
29 101.4 11.6 51.0 55.2
30 87.6 14.4 48.2 55.8
O'rtacha 98.0 1.2 14.1 0.8 48.5 1.0 52.9 0.9
Ulug'nor tumanidagi o'rganishlar 3 yoshli o'g'il bolalar (99,4 sm) tengdosh qizlariga (98,0 sm) nisbatan 1,01 barobar baland, tana vazni (15,2 kg va 14,1 kg) 1,08 baravar og'irroq ekanliklari aniqlandi. Bundan tashqari o'g'il bolalar bosh bosh aylanasi ( 49,5 sm) qiz bolalar bosh aylanasidan (48,5 sm) 1,02 barobar katta bolgani holda , ko'krak aylanasi (52,6 sm va 49,7 sm) 1,08 barobar kattaroq ekanligi ma'lum bo'ldi (qarang 2-diagramma).
2-diagramma
100
80
60
40
20
0
Ikki tuman joylashuviga ko'ra o'zaro yaqin bo'lishiga qaramasdan iqlim-geografik hususiyatlari, sanitary-gigiyenik holati va aholi zichligiga ko'ra bir biridan farq qiladi. Ekologiya qo'mitasi va davlat statistika bosh boshqarmasining ma'lumotlariga ko'ra Ulug'nor tumanining havosi nisbatan quruq, ichimlik suvi tarkibida yod miqdori kam va natriy miqdori ko'proq; aholining toza ichimlik suvi bilan ta'minlanishi darajasi ham Shahrixon tumaninikiga nisbatan pastroq ko'rsatkichga ega. Lekin, aholining joylashishi solishtirilayotgan tumannikiga nisbatan siyreakroq. Shunga ko'ra bolalar jismoniy rivojlanishiga ta'sir ko'rsatuvchi omillari bir biriga o'xshamaydi. Natijada , ikki tuman bolalarining jismoniy rivojlanishida tafovutlar yuzaga keladi va bu antropometrik ko'rsatkichlari o'zaro qiyoslanganda yaqqol namoyon bo'ladi (3-diagramma).
3-diagramma
■ Shahrixon tumani Ulug'nor tumani
100,4 99,4
Tana Tana Bosh Ko'krak
uzunligi og'irligi aylanasi aylanasi
3-diagrammada ikki tuman o'gil bolalarining antropometrik ko'rsatkichlari taqqoslangan. Bunda Shahrixon tuman o'gil bolalarining barcha antropometrik ko'rsatkichlari qo'shni tuman tengdoshlarinikiga nisbatan yuqoriligini ko'rinadi. Hususan tana uzunligi 1 sm, tana og'irligi 0,9 kg, ko'krak va bosh aylanalari 1,2 sm ga ortiqroq ekani aniqlandi.
Shunday qilib, biz o'rgangan tumanlar kichik bog'cha yoshidagi bolalar jismoniy rivojlanishining asosiy antropometrik xususiyatlari (tana uzunligi, tana og'irligi, ko'krak va bosh aylanasi) va ularning jinsiga bog'liq hususiyatlari bir-biridan 1-2 % ga farq qildi (3-diagramma).
Xulosa
1. Andijon viloyatidagi ikki tuman bolalarining jismoniy rivojlanishida sezilarli farqlar mavjud. Kichik bog'cha yoshidagi bolalarining jismoniy rivojlanishining asosiy antropometrik ko'rsatkichlari yosh bo'yicha sezilarli farqlarga ega (tana uzunligi: ± 1.0 sm; bosh aylanasi ± 1.2 sm; ko'krak aylanasi ± 1.2 sm; tana vazniga ko'ra: ± 0,9 kg).
2. Kichik bog'cha yoshidagi bolalarda ko'krak va bosh aylanalari deyarli farq qilmasligi aniqlandi.
3. Kichik bog'cha yoshidagi bolalarda gender farqlari ahamiyatsiz ekanligi aniqlandi.
4. Shahrixon va Ulug'nor tumanlaridagi bolalar antropometrik ko'rsatkichlari o'zaro taqqoslanganda Shahrixon tumanidagi bolalar jisminiy rivojlanishi yuqoriroq ekanligi aniqlandi.
5. Ikki tuman bolalarining jismoniy rivojlanishidagi tafovutlar noqulay sharoit omillarining bolalar jismoniy rivojlanishiga salbiy ta'sirini yana bir karra izohlaydi.
ADABIYOTLAR:
1. Abramovich M. A. Shahar maktab o'quvchilarining morfologik va funksional ko'rsatkichlari / M. A. Abramovich, V. N. Jdanovich, D. Yu. Andreichikov // Probl. sog'liq va ekologiya. - 2015. - №1 (43).
- S. 96-100.
2. Averyanov A. P. Bolalikda semirib ketish / A. P. Averyanov, N. V. Bolotova, S. A. Zotova // Ishtirok etuvchi shifokor. - 2010. - № 2. - S. 52-63.
3. Aleshina E.I. Sankt-Peterburg bolalaridagi antropometrik ko'rsatkichlarning mintaqaviy xususiyatlari / E.I. Aleshina, L.V. Vorontsova, K.A. Klikunova [va boshq.] // Bolalar kasalxonasi. - 2014.
- № 2. - S. 17-21.
4. Bakiyev N. Z. Maktabgacha yoshdagi bolalarning antropologik va fiziologik xususiyatlari / N. Z. Bakiyev, N. N. Grebneva // Vestn. Tyumen. davlat un-emas. - 2011. - № 6. - S. 116-122.
5. Baranov A.A. Zamonaviy sharoitda bolalar va o'spirinlarning morfologik va funksional rivojlanishining asosiy qonunlari / A.A. Baranov, V.R. Kuchma, N.A. Skoblin [va boshq.] // Vestnik Ross.akad. asal fanlar. - 2012. - № 12. - S. 35-40.
6. Bashkirov P. N. Insonning jismoniy rivojlanishi haqidagi ta'limot / P. N. Bashkirov. - M.: Moskva davlat universiteti, 1962 .-- 340 p. Bezatyan M. A. XX va XXI asr boshlarida o'smir bolalarning jismoniy rivojlanish ko'rsatkichlarini tahlil qilish / M. A. Bezatyan, A. A. Vinogradov // Ilmiy. bayonotlar Belgorod.gos. un-emas. Ser. Tibbiyot. Dorixona - 2013. - № 25, yo'q. 24/1. - S. 154-157.
7. BoyevaA. V. Angarskdagi maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy rivojlanish xususiyatlari / A. V. Boeva, Y. A. Leshchenko, M. V. Safonova // Bull. VSNS SB RAMS. - 2004. - T. 1, № 2. - S. 4654. Bokareva N. A. Moskva maktab o'quvchilarining jismoniy va biologik rivojlanish dinamikasi / N. A. Bokareva, N. A. Skoblin, O. Yu. Milushkina // Doctor.ru. - 2014. - № 11 (99). - S. 5-8.
8. Vazhenina A.A. Vladivostokning xususiy maktabgacha ta'lim muassasalariga qatnaydigan 3-7 yoshli bolalarning jismoniy rivojlanishini baholash / A.A. Vazhenina, V.A. Petrov // Sog'liqni saqlash, tibbiy ekologiya, fan. - 2016. - №1 (64). - S. 37 - 40.
9. Gachegov M. A. Bolalar va o'spirinlarning jismoniy rivojlanishini baholash: usul. Tavsiyalar / M. A. Gachegov, N. B. Merzlova, L. V. Sivakova // Intern. jurnal dumba va mablag'lar. tadqiq qilingan -2014. - № 6. - S. 98.
10. Gurov V. A. Maktabgacha yoshdagi bolalarini o'qitish texnologiyasining turli shakllariga moslashuvini har tomonlama baholashda devor indeksining informatsionligi / V. A. Gurov, E. I. Praxin, E. V. Ponomaryeva // Mejdunar. jurnal dumba va mablag'larga. tadqiq qilingan - 2015. - № 12. - S. 159-163.
11. Daudova R. D. Iqlim va geografik yashash sharoitlariga qarab yosh bolalarning jismoniy rivojlanishi / R. D. Daudova, A. N. Gasanova // Izv. Dog'iston.gos. ped un-emas. Tabiiy va aniq fanlar. -2014. - №1 (26). - S. 53-56.
12. Jdanova O. A. Voronej viloyatining shahar va qishloq aholi punktlarida yashaydigan maktab o'quvchilarining jismoniy rivojlanishini qiyosiy baholash / O. A. Jdanova, L. I. Staxurlova, O. V. Gulovich // Ilmiy-tibbiy. Vestn. Markaz Qora yer. - 2014. - № 57. - S. 24-28.
13. Zryachkin N. I. Yosh bolalarning jismoniy rivojlanishi uchun mintaqaviy standartlarni yaratish zarurati to'g'risida / N. I. Zryachkin, T. V. Elizarova // Astraxan.med. jurnal - 2013. - T. 8, № 3. - S. 117121.
14. Izotova L. D. Bolalar va o'spirinlaming jismoniy rivojlanishini baholash muammosiga zamonaviy qarashlar / L. D. Izotova // Kazan.med. jurnal - 2015. - T. 96, № 6. - S. 1015-1020.
15. Kalyujny E.A. Quyi Novgorod viloyati qishloq maktab o'quvchilarining jismoniy rivojlanish darajasiga ekologik omilning ta'siri / E. Kalyujniy, Yu.G. Kuzmichev, S.V. Mixailova [va boshq.] // Quyi Novgorod byulleteni. unththat.im. N.I. Lobachevskiy. - 2014. -
16. Krilova E. V. Yosh morfologiyasi: o'quv qo'llanma. Usul. nafaqa / E.V. Krilova, M.N. Talamanova. - Quyi Novgorod: Quyi Novgorod nashriyoti. davlat Universitet, 2012 .-- 98 s.
17. Kuznetsova M.N. Maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy rivojlanishi va funksional tayyorgarligi dinamikasi / M.N. Kuznetsova, S.D. Polyakov, I.T. Korneeva [va boshq.] // Muammolar. zamonaviy pediatriya. - 2010. - Yo'q. - S. 12-16.
18. Kuchma V.R. 8-15 yoshli Moskva maktab o'quvchilarining morfologik va funksional ko'rsatkichlarining tavsifi (bo'ylama tadqiqotlar natijalariga ko'ra) / V.R. Kuchma, N.A. Skoblin, O.Yu. Milushkina [va boshq.] // Vestn. Mosk. un-emas. - 2012. - № 1. - S. 76-83.
19. Litovchenko O. G. 9-11 yoshli bolalarning jismoniy rivojlanishi - O'rta Ob mintaqasida tug'ilganlar / O. G. Litovchenko, M. S. Ishbulatova // Inson ekologiyasi. - 2015. - № 6. - S. 20-23.
20. Lysenko A. I. Antropogen stressning turli darajalariga ega bo'lgan hududlardagi maktabgacha yoshdagi bolalarning salomatlik holati / A. I. Lisenko, A. X Yarullin, F. F. Dautov // Gigiena va sanitariya.
- 2002. - № 4. - S. 41-43.
21. Makarova L. V. Moskva maktab o'quvchilarining jismoniy rivojlanishining yoshi va jinsi xususiyatlari / L. V. Makarova, G. N. Lukyanets, K. V. Orlov // Yangi tadqiqotlar. - 2014. - № 3 (40). - S. 84-95.
22. Manuilenko Yu. I. Maktab o'quvchilarining jismoniy rivojlanish standartlari ularning sog'lig'ini baholashning asosiy mezonlari / Yu. I. Manuilenko, Yu. A. Grexova // Tomsk davlat universiteti jurnali. KRSU. - 2015. - T. 15, № 4. - S. 76-79.
23. Mixailova S.V. Zamonaviy sharoitlarda qishloq maktab o'quvchilarining morfologik va funksional rivojlanishining xususiyatlari (Quyi Novgorod viloyati misolida) / S.V. Mixaylova, E.A. Kalyujniy, Yu.G. Kuzmichev [va boshq.] // Fan va ta'limning zamonaviy muammolari. - 2014. - № 4. - S. 519.
24. Nazmutdinova V.I. Maxsus atrof-muhit sharoitida maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy rivojlanish ko'rsatkichlari dinamikasi / V.I. Nazmutdinova, A.A. Juravleva-Yartseva // Izv. Asbob davlat un-emas. Jismoniy tarbiya. Sport - 2014. - № 4. - S. 29-35.
25. Permyakov I. A. Atrof-muhitning sanitariya-gigienik buzilish sharoitida yashaydigan bolalarda jismoniy rivojlanish holati / I. A. Permyakov, O. Yu. Ustinova // Oila salomatligi - 21-asr. - 2012. - № 1. -17-bet.
26. Semenova N.V. Sanitariya-epidemiologik farovonlik darajasining maktabgacha ta'lim muassasalariga boradigan bolalarning jismoniy rivojlanishiga ta'siri / N.V. Semenova, O.A. Kun, A.P. Denisov [va boshq.] // Intern. zhur. dumba va mablag'larga. tadqiq qilingan - 2015. - № 3. - S. 378-381.
27. Sidorova I. Yu. Irkutskdagi 4-17 yoshdagi bolalarning jismoniy rivojlanishi va jismoniy tayyorgarligi turli xil konstitutsiyalari bilan / I. Yu. Sidorova, I. N. Gerasimova // Sib. tibbiy jurnal - 2010.
- № 3. - S. 102-105.
28. Skachkova M.A. Bolalar va o'spirinlarning sog'lig'ini kompleks baholashda yangi texnologiyalar / M.A. Skachkova, A.V. Meteleva, O.V. Nikitina [va boshq.] // Alm. yosh ilm. - 2013. - №1.
- S. 31-34.
29. Stepanova M.V. Maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy rivojlanishi va mikroelementar holati / M.V. Stepanova, A.V. Yeremeishvili // Yaroslav.ped. Vestn. - 2011. - T. 3, № 3. - S. 60-66.
30. Tkachuk E. A. Turli xil maktablarda o'qiyotgan maktabgacha yoshdagi bolalarining jismoniy rivojlanish xususiyatlari / E. A. Tkachuk, N. N. Martinovich // Bull. VSNS SB RAMS. - 2013. - № 3. - S. 118-121.
31. Tokarev A.N. Bolalarning morfologik va funksional ko'rsatkichlari va jinsiy rivojlanishining o'zaro bog'liqligi / A.N. Tokarev, N.V. Chagayev, S.B. Petrov [va boshq.] // Vyatka tibbiy byulleteni. -2014. - № 2. - S. 28-32.
32. Truxina S.I. Tug'ilishda tana vaznining jismoniy rivojlanish va bolalar va o'smirlarni o'qitishdagi muvaffaqiyatiga ta'siri / S.I. Truxina, V.I. Tsirkin, A.N. Truxin [va boshq.] // Vyatsk. asal.vestn.
- 2012. - № 1. - S. 39-49.
