CC BY
21
© by Wydawnictwo CNBOP-PIB
Please cite as: BiTP Vol. 42 Issue 2, 2016, pp. 179-191
DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.20
dr inz. Andrzej Zarczynski1 inz. Klaudia Myszynska1
Przyjfty/Accepted/Принята: 13.03.2015; Zrecenzowany/Reviewed/Рецензирована: 10.11.2015; Opublikowany/Published/Опубликована: 30.06.2016;
Analiza zdarzen o znamionach powaznej awarii b^d^cych skutkiem wypadkowych uwolnien zwi^zkow azotu2
Analysis of Major Incidents Caused by Accidental Emission of Nitrogen
Compounds
Анализ событий характерных для крупных аварий в результате случайного
выделения соединений азота
ABSTRAKT
Cel: Poznanie specyfiki wypadkowych uwolnien zwi^zkow azotu poprzez wykonanie ogolnej analizy zawartosci tabel opracowanych przez autorow na podstawie danych Glownego Inspektoratu Ochrony Srodowiska (GIOS) z lat 2006-2013. Dane te dotycz^ powaznych awarii i zdarzen o znamionach powaznej awarii, nazywanych dalej zdarzeniami, spowodowanych przez amoniak i inne zwi^zki azotu na terenie Polski. Wybor najliczniejszej grupy zdarzen i zaproponowanie metod post^powania oraz wnioskow prowadz^cych do ograniczenia ich liczby i skutkow. Wprowadzenie: Problem stanowi^ zdarzenia odnotowywane na terenie zakladow wszystkich kategorii ryzyka, a takze w transporcie materialow niebezpiecznych. W ostatnim okresie opracowano i opublikowano zbiorcze dane z kilku lat dotycz^ce zdarzen zaistnialych w przemysle i w transporcie. Niniejsza analiza, b^d^ca rozwini^ciem tych prac, dotyczy wypadkowych uwolnien amoniaku i innych zwiqzkow azotu, zaliczanych do materialow szczegolnie niebezpiecznych dla czlowieka, srodowiska naturalnego i dobr technicznych. Analiza zdarzen odnotowanych w okresie kilku ostatnich lat na terenie Polski daje znacznie szerszy pogl^d na skal^ zagrozenia niz ich roczne zestawienia. Metodologia: Przegl^d literatury krajowej i zagranicznej dotycz^cej tematu pracy. Zebranie rocznych raportow i rejestrow GIOS udost^pnionych w internecie. Przygotowanie wlasnych zestawien tabelarycznych, a na ich podstawie wykonanie analizy wplywu szeregu czynnikow na liczby zdarzen z wykorzystaniem metody opisowej. Nast^pnie okreslenie najliczniejszej grupy zdarzen dotycz^cych awaryjnych uwolnien zwiqzkow azotu, tj. amoniaku. Rozwini^cie zdiagnozowanej problematyki emisji amoniaku w instalacjach chlodniczych, prowadz^ce do sformulowania metod ograniczenia ich liczby i skutkow.
Wnioski: W latach 2006-2013 roczna liczba zdarzen z udzialem zwi^zkow azotu zmalala z kilkunastu do kilku. Mimo to na terenie Polski utrzymuje si£ zagrozenie dla zdrowia ludzi, walorow srodowiska i dobr materialnych. Najwi^cej zdarzen odnotowano w zakladach, mniej w transporcie, a najmniej w grupie „inne miejsca". Na terytorium Polski najwi^cej zdarzen mialo miejsce w wojewodztwach kujawsko-pomorskim i mazowieckim. W odniesieniu do transportu stwierdzono, ze powazne awarie z udzialem zwiqzkow azotu dominowaly w transporcie drogowym materialow niebezpiecznych. Stwierdzono, ze glownym zwiqzkiem powoduj^cym powazne awarie byl amoniak, a o prawie polow^ mniejszy udzial w zdarzeniach mial kwas azotowy. Pod wzgl^dem kategorii ryzyka najwi^cej zdarzen mialo miejsce w zakladach nieb^d^cych ZDR (zaklad duzego ryzyka) ani ZZR (zaklad zwi^kszonego ryzyka), w wi^kszosci o profilu przetworstwa mi^snego i owocowo-warzywnego, w ktorych amoniak sluzy jako czynnik chlodniczy. Bezposredni^ przyczyn^ zdarzen byly najcz^sciej wady techniczne, ale wyst^powaly takze bl^dy ludzkie i inne czynniki. Konieczny jest staranny nadzor automatycznych systemow detekcji amoniaku w instalacjach chlodniczych oraz wysoka kultura techniczna pracownikow przy eksploatacji urz^dzen wykorzystuj^cych amoniak.
Slowa kluczowe: powazne awarie, amoniak i inne zwi^zki azotu, urz^dzenia chlodnicze, raporty i rejestry GIOS Typ artykulu: artykul przegl^dowy
ABSTRACT
Aim: To understand the specifics associated with accidental release of nitrogen compounds through an overall analysis of content in tables prepared by the authors of this paper. The tables are based on data from the Chief Inspector for Environmental Protection (CIEP) covering the period 2006-2013. The data relates to major incidents and events with characteristics of major accidents in Poland, hereinafter referred to as events caused by ammonia and other nitrogen compounds. It is expected that the selection of the most frequent group of incidents, analysis of events, proposed action and deductions will lead to a reduction in the frequency of such events and their consequences.
1 Instytut Chemii Ogolnej i Ekologicznej Politechniki Lodzkiej, andrzejzarcz@o2.pl;
2 Autorzy wniesli rowny wklad merytoryczny w opracowanie artykulu / The authors contributed equally to this article;
DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.20
Introduction: Problems are caused by incidents identified at plants, of all risk categories, as well as with the transportation of hazardous materials. Recently, collective data covering several years for the industry and transport services was developed and published. Analysis contained in this study is an extension of such work and is focused on accidental emissions of ammonia and other nitrogen compounds into the environment, which is considered to be particularly dangerous for a human beings, the environment and technical goods. An analysis of incidents recorded during the last few years provides a much broader insight into the scale of the threat to Poland, than revelations contained in individual annual reports.
Methodology: A review of national and foreign literature on the topic. Access to Internet data from CIEP annual reports and associated records concerning incidents with characteristics of major accidents. Construction of summary tables from accessed data and a descriptive approach applied in the analysis of summaries, took account of several factors, which impact on the frequency of events. Identification of a modal group of incidents involving accidental release of nitrogen compounds. Unfolding of the diagnosed problem concerning ammonia emission in refrigeration systems, is expected to contribute to the development of methods, which will mitigate the frequency of incidents and consequential outcomes.
Conclusion: During the period 2006-2013, the number of incidents involving accidental releases of nitrogen compounds in Poland has decreased from in excess of ten to several annually. However, the study reveals that dangers to human health, environment and material goods remain. The highest frequency of incidents was identified in industrial plants, less during transportation and least in the category of "other places". Majority of incidents were recorded in the Kujawsko-Pomorskie and Mazowieckie provinces. It was found that major incidents in the transportation industry, involving release of nitrogen compounds occurred predominantly during the movement of hazardous materials. It was identified that the main compound contributing to serious accidents was ammonia and nitric acid was almost 50% less. Given the risk categories, most accidents occurred in plants, which are beyond the high risk category (ZDR) and elevated risk category (ZZR), mainly associated with the processing of meat, fruit and vegetables, where ammonia is used as a refrigerant. The most frequent cause of incidents was attributed to technical defects, but human errors and "other factors" played a part too. It is necessary to meticulously control automated systems used for the detection of ammonia in refrigeration installations and maintain a high technical culture for employees engaged in the exploitation of equipment making use of ammonia.
Keywords: major incident, ammonia and other nitrogen compounds, refrigeration equipment, CIEP reports and records Type of article: review article
АННОТАЦИЯ
Цель: Изучение специфики случайных выделений соединений азота, с помощью простого анализа содержания таблиц, составленных авторами на основе данных Главной инспекции по охране окружающей среды (GIOS) за период 2006-2013 годов. Данные относились к крупным авариям и инцидентам характерным для крупных аварий (называемых далее событиями), вызванными аммиаком и другими соединениями азота на территории Польши. Авторы выбрали наиболее многочисленные группы событий, а также предложили методы действий и выводов, позволяющие уменьшить количество таких событий и их эффектов.
Введение: Проблема заключается в событиях, которые происходят на производствах всех категорий риска, а также при перевозке опасных материалов. В последнее время были разработаны и опубликованы сводные данные за несколько последних лет о событиях в промышленности и транспорте. Настоящий анализ, который является продолжением этих работ, относится к случайным выбросам в окружающую среду аммиака и других азотных соединений, которые считаются особо опасными для человека, окружающей среды и техники. Анализ аварий, зарегистрированных в течении последних нескольких лет, дает гораздо более широкое представление о масштабах угрозы, чем годовые отчеты.
Методология: Обзор отечественной и зарубежной литературы, связанной с темой работы. Свод годовых отчётов и реестров Главной инспекции по охране окружающей среды, опубликованных в Интернете. Подготовка собственных сводных таблиц и на их основе проведение анализа влияния ряда факторов на число событий с использованием описательного анализа. Далее определение наиболее численной группы событий, связанных со случайными выбросами соединений азота, т.е аммиака. Развитие представленной проблемы выбросов аммиака в холодильных системах, направленное на разработку способов уменьшения их числа и последствий. Выводы: В 2006-2013 гг. годовое число инцидентов с участием соединений азота сократилось с нескольких десятков до нескольких, причём на территории Польши всё таки существует угроза здоровью людей, окружающей среде и материальным благам. Большинство событий было зарегистрировано на заводах, менее в транспорте, а меньше всего в группе „другие места". Учитывая территорию Польши большинство событий произошло в Куявско-Поморской и Мазовецкой областях. Относительно транспортировки было установлено, что крупные аварии с участием соединений азота доминировали при автомобильной транспортировке опасных материалов. Было установлено, что основной причиной, которая вызывает крупные аварии, является аммиак, а почти в два раза реже причиной была азотная кислота. С точки зрения категории риска большинство событий произошло на заводах, которые не являлись заводами большого риска (ZDR) или заводами повышенного риска (ZZR). Большинство из них принадлежало к заводам переработки мяса, фруктов и овощей, где аммиак используется в качестве хладагента. Непосредственной причиной событий были в основном технические дефекты, но также человеческие ошибки и другие факторы. Необходим тщательный мониторинг автоматического обнаружения аммиака в холодительных установках и высокая техническая культура работников при эксплуатации оборудования, использующего аммиак.
Ключевые слова: крупные аварии, аммиак и другие соединения азота, холодильные устройства, рапорты и регистрации GIOS Вид статьи: обзорная статья
1. Wprowadzenie
W artykule przeanalizowano skal^ zagrozenia powaz-nymi awariami i zdarzeniami o ich znamionach (dalej na-zywanych zdarzeniami) zwi^zanymi z funkcjonowaniem przemyslu chemicznego w Polsce w latach 2006-2013 [1]. Badania przeprowadzono w oparciu o materialy Glownego Inspektoratu Ochrony Srodowiska (GIOS). Analiza zdarzen z lat 2002-2008 na terenie Polski mog^cych powodowac za-
nieczyszczenie srodowiska zostala przedstawiona w publika-cji [2], natomiast problematyka powaznych awarii w trans-porcie - w artykule [3]. Oceniono m.in. wplyw kategorii ry-zyka zakladow przemyslowych, urbanizacji terenu i g^stosci sieci szlakow komunikacyjnych na ogoln^ liczb^ zdarzen [1], [3]. Oszacowano takze liczby zdarzen w przemysle stosuj^-cym chlor i jego zwi^zki, jako przykladowej gal^zi przemyslu chemicznego [1]. Podano takze przyklady powaznych awarii
ТЕМАТИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ - АНАЛИЗ РЕАЛЬНЫХ СОБЫТИЙ DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.20
zaistnialych na swiecie, w tym takze dotycz^cych uwolnien znacznych ilosci zwi^zków azotu [1], [4]. W literaturze przed-miotu mozna znalezc znacznie wiçcej przykladów powaznych awarii spowodowanych przez zwi^zki azotu, czçsto zaistnialych obok innych zdarzen awaryjnych w przemysle i transporcie. Katastrofy duzej skali, a takze lokalne wycieki i emisje amoniaku oraz innych zwi^zków azotu staly siç problemem wraz ze zwiçkszeniem produkcji amoniaku oraz upowszech-nieniem bezposredniej metody syntezy tego zwi^zku z wo-doru i azotu, który to nastçpnie przetwarzany jest w kwas azotowy, nawozy i materialy wybuchowe itp. Oprócz wska-zywania przyczyn powstawania i opisów przebiegu zaistnia-lych powaznych awarii, w publikacjach podejmowano próby modelowania ich oddzialywania, wyjasniania mechanizmów, szacowania ryzyka zaistnienia oraz opisywano dzialania do-tycz^ce poprawy bezpieczenstwa procesowego w zakladach i w transporcie [4-23].
Sztandarowym przykladem powaznej awarii z udzialem zwi^zków azotu, która miala miejsce zagranic^, byla katastro-fa przemyslowa w dniu 21 wrzesnia 2GG1 r. w Tuluzie (Fran-cja), w zakladach AZote Fertilisant (AZF), nalez^cych do firmy Grande Paroisse, bçd^cej czçsci^ grupy Total Fina Elf, producenta nawozów azotowych i innych substancji chemicz-nych [9], [11], [15], [19-21]. Na terenie zakladów syntezowa-no oraz magazynowano w duzej skali m.in. amoniak, kwas azotowy, mocznik, azotan amonu i melaminç. W magazynie, w którym doszlo do wybuchu, znajdowal siç przede wszyst-kim azotan amonu w ilosci okolo 4GG t, który nie nadawal siç do dalszego wykorzystania na terenie zakladów. Sila wybu-chu odpowiadala eksplozji 2G-4G ton trotylu (TNT). Liczba ofiar smiertelnych wyniosla 3G osób, w tym S poza zakladami. Ponadto co najmniej 2242 osób odnioslo obrazenia. Straty materialne oszacowano na okolo 1,5 mld euro. Skutki wybuchu mialy wplyw na srodowisko przyrodnicze, bowiem ob-szar nieodwracalnych zniszczen osi^gn^l zasiçg 6SG-S6G m, a w ziemi powstal krater o glçbokosci 7 m, o wymiarach 65 m x 54 m. Wyniki badan wykazaly, ze wybuch zostal zainicjowa-ny przez trichloroaminç (NCl3) - zwi^zek niestabilny o wla-sciwosciach wybuchowych, mog^cy samoczynnie powstawac z azotanu amonu i zwi^zków chloru (dichloroizocyjanuranu sodu lub kwasu trichloroizocyjanuranowego) [9], [19-21].
Najwiçksza katastrofa z udzialem zwi^zków azotu w hi-storii Stanów Zjednoczonych miala miejsce 16 kwietnia 1947 roku w miescie Texas City. Zostala ona spowodowana poza-rem, a nastçpnie eksplozj^ okolo 23GG ton saletry amonowej
znajduj^cej siç w ladowniach francuskiego statku s/s Grandcamp w porcie w Texas City. Oficjalnie zginçlo 581 osob, a ponad 5000 odnioslo obrazenia. Ponadto co najmniej 1500 domow uleglo zniszczeniu, a szkody materialne osi^gnçly mi-liardy dolarow [21].
Analiza zdarzen z kilku ostatnich lat opisanych przez GIOS w corocznych raportach i ich zal^cznikach [24-31], tj. rejestrach, daje pogl^d na skalç zagrozenia w naszym kraju znacznie szerszy niz jedynie ich roczne zestawienia. Cel artykulu okreslono jako poznanie specyfiki wypadkowych uwolnien zwi^zkow azotu na terenie Polski i zaproponowanie dostçpnych dzialan prewencyjnych. Metody prowadz^c^ do osi^gniçcia celu bylo przygotowanie przez autorow danych w formie dziesiçciu zestawien tabelarycznych wykonanych na podstawie materialow zawartych w raportach i rejestrach GIOS z lat 2006-2013, a nastçpnie ich analiza opisowa. W celu ukierunkowania pracy sformulowano takze trzy pytania ba-dawcze:
1. Jakie obserwacje i wnioski wynikaj^ ze statystyki zdarzen na temat uwolnien zwi^zkow azotu?
2. Ktora grupa uwolnien zwi^zkow azotu jest najliczniejsza?
3. Jakie metody postçpowania nalezy wprowadzic dla ograniczenia liczby tych zdarzen i skali ich skutkow?
W przypadku zaistnienia zdarzenia z udzialem substancji niebezpiecznych niezmiernie wazna jest skutecznie reali-zowana akcja ratownicza, ktorej sprawne przeprowadzenie oprocz planow operacyjno-ratowniczych [32-33], wymaga rowniez specjalistycznego sprzçtu oraz dobrze wyszkolonych jednostek Panstwowej Strazy Pozarnej, Ochotniczych Strazy Pozarnych, Stacji Ratownictwa Chemicznego i innych. Rozne aspekty przygotowan sluzb ratowniczych, jak m.in. rozpozna-wanie rodzajow i zrodel zagrozen, planowanie akcji, przebieg cwiczen wlasciwych jednostek, instalowanie systemow wspo-magaj^cych bezpieczenstwo obiektow i procesow technolo-gicznych, a takze zwalczanie skutkow zdarzen byly w ostat-nich latach przedmiotem wielu publikacji [34-42].
2. Czçstotliwosc wystçpowania zdarzen z udzialem zwi^zkow azotu
Zestawienie zdarzen, wykonane w oparciu o materialy GIOS [24-31], [43] wykazalo, ze ogolna ich liczba na terenie Polski w latach 2006-2013 wyniosla 914 [1]. Najwiçcej zdarzen - po 150 mialo miejsce w latach 2006 i 2007, a najmniej - 83 w roku 2011 [24-25]. W tym samym okresie wy-
Tabela 1. Liczba zdarzen spowodowanych przez amoniak i inne zwi^zki azotu w poszczegolnych kwartalach lat 2006-2013 Table 1. The number of accidents caused by ammonia and other nitrogen compounds in each quarter of 2006-2013
Rok/Year Liczba zdarzeñ/Number of incidents
Kwartal/Quarter Razem/ Total
I II III IV
2006 4 4 3 3 14
2007 4 6 5 2 17
200S 1 4 3 2 10
2009 4 2 3 6 15
2010 1 3 0 2 6
2011 1 1 6 1 9
2012 0 4 2 2 S
2013 2 3 1 0 6
Ogólem/ Total number 17 27 23 18 S5
st^pilo l^cznie 85 zdarzen z udzialem zwi^zköw azotu. Wyn-ik ten przy braku kompletnego rejestru zdarzen z 2011 roku uwzglçdnia dane uzyskane korespondencyjnie z Wydzialu Wspölpracy Miçdzynarodowej i Promocji Inspekcji GIOS [43]. W odniesieniu do calkowitej liczby zdarzen na terenie Polski zwi^zki azotu spowodowaly 9,3% wszystkich powaz-nych awarii w latach 2006-2013.
Wyniki zebrane w tabeli 1 wskazuj^, ze najwiçcej zdarzen - 27 mialo miejsce w drugich kwartalach badanego okresu, tj. od kwietnia do czerwca wl^cznie. Podobn^ sytuacjç stwier-dzono takze w zestawieniu calkowitej liczby zdarzen w latach 2006-2013, kiedy to te same miesi^ce okazaly siç bye naj-bardziej niebezpiecznymi [21]. Z kolei w stosunku rocznym najmniej, bo 17 zdarzen z udzialem zwi^zköw azotu, odno-towano w pierwszych kwartalach, tj. o prawie polowç mniej niz w drugich kwartalach. W okresie lat 2006-2013 najwiçcej zdarzen spowodowanych uwolnieniem amoniaku i innych zwi^zköw azotu wyst^pilo w 2007 roku - 17, a najmniej - po 6 odnotowano w latach 2010 i 2013.
3. Rozmieszczenie terytorialne zdarzen z udzialem zwi^zkow azotu
W tabeli 2 przedstawiono liczbç zdarzen - 85 z udzialem zwi^zköw azotu na terenie poszczegölnych wojewödztw w kolejnych latach okresu 2006-2013. Najwiçksz^ ich liczbç odnotowano w wojewödztwie kujawsko-pomorskim, tj. 16 w ci^gu osmiu lat, a w kazdym roku co najmniej jedn^. O dwa zdarzenia mniej zgloszono w wojewödztwie mazowieckim -14, zadnego w lubuskim, a po jednym w lödzkim i podlaskim.
DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.20
W tabeli 3 podano powierzchnie wszystkich wojewodztw w Polsce (km2), liczby ich mieszkancow (w tys. M), gçstosc zaludnienia (w M/km2), dlugosc drog publicznych w kilometrach (km), liczbç zakladow w rejestrze potencjalnych sprawcow powaznych awarii na koniec 2013 r. (sumç zakladow kategorii duzego ryzyka - ZDR, kategorii zwiçkszonego ryzyka - ZZR i pozostalych), a takze calkowit^ liczbç zdarzen z udzialem amoniaku i innych zwi^zkow azotu dla danego wojewodztwa za lata 2006-2013. Zdarzenia przedstawiono rowniez w przeliczeniu na 1000 km2 powierzchni danego wojewodztwa oraz na 1 mln jego mieszkancow.
Zdarzen z udzialem zwi^zkow azotu bylo szczegolnie duzo w wojewodztwach mazowieckim i kujawsko-pomorskim, na terenie ktorych jest syntetyzowany amoniak, a nastçpnie prze-twarzany w rozne produkty pochodne (kwas azotowy, nawo-zy azotowe). Na wystçpowanie tej grupy zdarzen mialo takze wplyw coraz powszechniejsze uzycie amoniaku jako czynnika chlodniczego w przemysle. Znaczenie miala takze dlugosc drog publicznych, bowiem transport nimi zwi^zkow azotu w wiel-kiej skali (nawet wzglçdnie bezpiecznych nawozow sztucznych) zwiçkszal narazenie na zdarzenia awaryjne przyleglych do nich terenow. Pominiçto transport kolejowy ze wzglçdu na znikom^ liczbç zdarzen zwi^zanych z tego rodzajem transportem (jedno w 2009 r.). Na liczbç zdarzen z udzialem zwi^zkow azotu w zna-cz^cy sposob wplywala ogolna liczba zakladow na terenie danego wojewodztwa, choc nie bylo to regul^. W trzech wojewodztwach o najwiçkszej liczbie zakladow, tj. kujawsko-pomorskim, mazowieckim i sl^skim przedstawiona zaleznosc byla spelniona. W wojewodztwie lubuskim, w ktorym zakladow jest najmniej, nie zanotowano natomiast zadnego zdarzenia.
Tabela 2. Rozmieszczenie zdarzen z udzialem zwiqzkow azotu na terenie poszczegolnych wojewodztw w latach 2006-2013 Table 2. Distribution of incidents that have the characteristics of major incidents in the provinces of Poland in 2006-2013
Wojewödztwo/ Province Liczba zdarzen/ Number of incidents
Rok/Year Razem/ Total
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Dolnosl^skie 1 0 0 1 0 0 1 0 3
Kujawsko-pomorskie 4 4 2 1 1 1 2 1 16
Lubelskie 1 2 1 2 0 0 1 2 9
Lubuskie 0 0 0 0 0 0 0 0 0
tödzkie 1 0 0 0 0 0 0 0 1
Malopolskie 0 0 0 1 0 4 0 0 5
Mazowieckie 2 3 2 2 2 1 1 1 14
Opolskie 0 0 1 0 0 1 0 0 2
Podkarpackie 1 2 0 0 0 0 0 0 3
Podlaskie 0 1 0 0 0 0 0 0 1
Pomorskie 1 1 0 1 0 0 0 0 3
Sl^skie 2 2 2 1 1 0 0 2 10
Swiçtokrzyskie 0 0 1 1 0 0 0 0 2
Warminsko-mazurskie 0 0 1 1 1 1 1 0 5
Wielkopolskie 0 1 0 3 0 0 0 0 4
Zachodnio-pomorskie 1 1 0 1 1 1 2 0 7
Razem/Total number 14 17 10 15 6 9 8 6 85
Zrodlo: Opracowanie wlasne na podstawie materialöw GIOS [24-31], [43].
ТЕМАТИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ - АНАЛИЗ РЕАЛЬНЫХ СОБЫТИЙ DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.20
4. Miejsca zdarzen z udzialem amoniaku i innych zwi^zkow azotu
Podczas analizy zdarzen wywolanych przez amoniak i inne zwi^zki azotu zwrocono takze uwagç na miejsca ich powstania [21-22]. W tym celu wytypowano trzy glowne grupy usytuowania zdarzen: transport, zaklady i „inne miejsca". Dane na ich temat zamieszczono w tabeli 4 oraz formie graficznej w publikacji [22]. W tym przypadku, tak samo jak
i w zestawieniu liczby zdarzen w zaleznosci od miejsca powstania w latach 2006-2013 [1], najwiçcej z nich mialo miej-sce w zakladach, tj. az 61, czyli 71,8% wszystkich 85 zdarzen spowodowanych zwi^zkami azotu w latach 2006-2013. Pra-wie piçc razy mniej zdarzen niz w zakladach odnotowano w transporcie. Ich liczba w tej grupie wyniosla 14, co dalo 16,5% calkowitej liczby w analizowanych osmiu latach. Naj-lepsza sytuacja wyst^pila w grupie „inne miejsca", gdzie liczba zdarzen wyniosla 10, tj. 11,8% ogolu.
Tabela 4. Struktura miejsc wyst^pienia zdarzen spowodowanych przez zwiqzki azotu w latach 2006-2013 Table 4. Incident locations for accidents caused by nitrogen compounds in 2006-2013
Miejsce zdarzenia/Place an accident
Rok Transport/ Transport Zaklady/Plants Inne miejsca/ Other places
2006 3 7 4
2007 3 12 2
2008 2 7 1
2009 4 9 2
2010 0 5 1
2011 0 9 0
2012 1 7 0
2013 1 5 0
Ogolem/Total number 14 61 10
Zrodlo: Opracowanie wlasne na podstawie materialow GIOS [24-31], [43]. Source: Own elaboration based on CIEP materials [24-31], [43].
Tabela 3. Infrastruktura oraz demografia poszczegolnych wojewodztw w 2013 r. a liczba zdarzen odnotowanych w latach 2006-2013 Table 3. Infrastructure and demography in the provinces in 2013, as an impact on the number of accidents in 2006-2013
Wojewodztwo/ Province Pow. w km2 [44] /Area km2 [44] Ludnosc w tys. M [44]/Po-pulation in thou-sand M [44] Gçstosc zaludnie- nia w M/km2/ Population density M/ Per 1 km2 Dlugosc drog publicz-nych w km [44]/ Length of public roads in km [44] Liczba zakladow w rejestrze/ Number of registered plants Liczba zdarzen z udzialem zwi^zkow azotu/ Number of incidents involving nitrogen compounds
Ogölna/ Total Na 1000 km2/Per 1000 km2 Na 1 mln M/ Per 1 mln M
Dolnosl^skie 19947 2914,4 146 18862 75 3 0,15 1,03
Kujawsko-pomorskie 17972 2096,4 117 16489 93 16 0,89 7,63
Lubelskie 25122 2165,7 86 20689 84 9 0,36 4,16
Lubuskie 13988 1023,3 73 8318 16 0 0,00 0,00
Lodzkie 18219 2524,7 139 19182 87 1 0,05 0,40
Malopolskie 15183 3354,1 221 24170 99 5 0,33 1,49
Mazowieckie 35558 5301,8 149 35023 152 14 0,39 2,64
Opolskie 9412 1010,2 107 8508 38 2 0,21 1,98
Podkarpackie 17846 2130,0 119 15631 78 3 0,17 1,41
Podlaskie 20187 1198,7 59 12391 46 1 0,05 0,83
Pomorskie 18310 2290,1 125 12575 56 3 0,16 1,31
Sl^skie 12333 4615,9 374 21362 125 10 0,81 2,17
Swiçtokrzyskie 11711 1274,0 109 13603 19 2 0,17 1,57
Warminsko-mazurskie 24173 1450,7 60 12889 74 5 0,21 3,45
Wielkopolskie 29826 3462,2 116 27381 123 4 0,13 1,16
Zachodnio-pomorskie 22892 1721,4 75 13647 66 7 0,30 4,07
Najwiçcej awarii w transporcie - 4 mialo miejsce w 2009 roku. Przez nastçpne dwa lata nie odnotowano zdarzen z udzialem amoniaku ani innych zwi^zków azotu w tej gru-pie, a w roku 2012 i 2013 tylko po jednej. Odnosnie innych zdarzen w 2006 roku mialy miejsce 4 przypadki, w 2008 i 2010 po jednym, a w ostatnich trzech latach zdarzenia tego typu nie wyst^pily. Do grupy „innych" nalez^ zdarzenia, które nie wyst^pily na terenie zakladu objçtego lub nieobjç-tego rejestrem, a takze nie s^ zwi^zane z zadnym rodzajem transportu. Do takich zdarzen przykladowo zaliczono: emisjç amoniaku w dniu 15 sierpnia 2008 roku na rekultywowanym wyrobisku w Czçstochowie (75 poz. Rejestru zdarzen o zna-mionach powaznej awarii i powaznych awarii w 2008 r.) [26], zanieczyszczenie 9 lipca 2009 roku rzeki Ostra (Pilszcz, woj. opolskie) sciekami rolniczymi zawieraj^cymi m.in. azot amo-nowy, a takze w dniu 7 pazdziernika 2009 roku pozar zabu-dowan gospodarczych (Oksa, woj. swiçtokrzyskie), w których magazynowano azotan amonu oraz srodki ochrony roslin (74 i 113 poz. Rejestru zdarzen o znamionach powaznej awarii i powaznych awarii w 2009 r.) [27].
Okreslono takze substancje, które spowodowaly awarie oraz liczby zdarzen zwi^zanych z tymi chemikaliami. W nie-licznych przypadkach zwi^zki azotu byly jedynie skladnikiem
DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.20
niebezpiecznej mieszaniny chemicznej. Jesli jednak wymienio-no je w rejestrach, to mozna przyj^c, iz mialy znacz^cy udzial w danym zdarzeniu i dlatego uwzgl^dniono je w tabeli 5.
Podczas analizy danych w tabeli 5 stwierdzono, ze amo-niak byl glówn^ przyczyn^ zdarzen w Polsce w latach 20062013. Liczba zdarzen z udzialem samego amoniaku wynosila 42, co stanowilo niemal polow^ wszystkich 85 zdarzen. Kwas azotowy byl powodem 21 zdarzen, a „inne" zwi^zki azotu 22. Co roku w osmiu analizowanych latach mialo miejsce przy-najmniej jedno zdarzenie z udzialem kazdej z trzech grup wy-mienionych w tabeli 5 i przedstawionych graficznie w pracy [22]. W latach 2007 i 2011 mialo miejsce najwi^cej zdarzen z udzialem amoniaku. Z kolei w 2009 roku najwi^ksz^ liczb^ zdarzen spowodowal kwas azotowy, a w 2006 r. grupa zwi^z-ków „inne" .
Na podstawie rejestrów zdarzen GIOS i innych materia-lów [24-31], [43] okreslono zdarzenia spowodowane uwol-nieniem nie tylko amoniaku i kwasu azotowego, ale równiez innymi zwi^zkami azotu, które wynotowano. Nalez^ do nich okreslone zwi^zki chemiczne b^dz ich mieszaniny. Byly to: nitroza (która byla pi^ciokrotnie przyczyn^ powaznej awarii), nitrocet, metylodietanoloamina, azotan amonu i srodki ochrony roslin, azotan amonu i azotan sodu, dimetyloami-
Tabela 5. Zestawienie zdarzen spowodowanych przez okreslony zwi^zek azotu w latach 2006-2013 Table 5. List of incidents caused by a specific nitrogen compound during period 2006-2013
Rok/ Year Zwi^zek/Compound
Amoniak/Ammonia Kwas azotowy/ Nitric acid Inne/ Other
2006 5 3 6
2007 9 3 5
2008 5 4 1
2009 4 6 5
2010 4 1 1
2011 7 1 1
2012 5 1 2
2013 3 2 1
Ogólem/Total number 42 21 22
Zródlo: Opracowanie wlasne na podstawie materialów GIOS [24-31], [43]. Source: Own elaboration based on CIEP materials [24-31], [43].
Rok/ Year Zwi^zek lub niebezpieczna mieszanina chemiczna/ Compound or dangerous chemical mixture Liczba zdarzen ze zwi^zkami (chemikaliami) „inne"/ "/ Number of incidents involving "Other" compounds
2006 Srodki ochrony roslin, dikarbamoilodiazen, cyjanek sodu, trojchlorek azotu, 2x amfetamina / plant protection agents, diazenedicarboxamide, sodium cyanide, nitrogen trichloride, 2x amphetamine 6
2007 Dietyloamina, mocznik, azot amonowy, 2 x nitroza / diethylamine, urea, ammonia nitrogen, 2 x nitrating mixture 5
2008 Nitroza/nitrating mixture 1
2009 Nitroza, azotan amonu i srodki ochrony roslin, nitrocet, metylodietanoloamina, azot amonowy / nitrating mixture, ammonium nitrate and pesticides, 2-ethylhexylnitrate, methyldiethanolamine, ammonia nitrogen 5
2010 Azotan amonu i azotan sodu / Ammonium nitrate and sodium nitrate 1
2011 Nitroza/nitrating mixture 1
2012 Dimetyloamina, karbaminian amonu / Dimethylamine, ammonium carbamate 2
2013 Nitroestry / Nitrate esters 1
Tabela 6. Rodzaje zwiqzkow azotu „ inne" niz amoniak i kwas azotowy, ktore byly uwalniane do srodowiska podczas zdarzen w latach 2006-2013 Table 6. Types of nitrogen compounds other than ammonia and nitric acid, which were emitted during the accidents during period 2006-2013
ТЕМАТИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ - АНАЛИЗ РЕАЛЬНЫХ СОБЫТИЙ DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.20
Tabela 7. Przyczyny powstawania zdarzen z udzialem zwiqzkow azotu w latach 2006-2013
Table 7. Cause of incidents involving ammonia and other nitrogen compounds during years 2006-2013
Przyczyna/cause
Rok/Year Bl^d ludzki/ Human failure Czynnik techniczny/Technical defect Inne przyczyny/Other causes
2006 0 10 4
2007 3 10 4
200S 1 7 2
2009 3 S 4
2010 1 2 3
2011 1 7 1
2012 1 6 1
2013 2 3 1
Ogólem/Total 12 S3 20
Zródlo: Opracowanie wlasne na podstawie materialów GIOS [24-31], [43].
Source: Own elaboration based on CIEP materials [24-31], [43].
na karbaminian amonu (ktory ulegl rozkladowi wydzielaj^c amoniak), a takze nitroestry [21-22].
Warto rowniez zwrocic uwagç na przyczyny zdarzen z udzialem amoniaku i innych zwi^zkow azotu w latach 2006-2013. Tabelç 7 przygotowano glownie na podstawie ich opisow zawartych w rejestrach powaznych awarii [24-31], [43]. Najwiçcej, bo 53 zdarzenia, tj. 62,4% ogolu, spowodo-wane byly przez czynnik techniczny, taki jak uszkodzenia i wady materialowe czy odchylenia od zalozen procesowych lub norm. Stwierdzono, ze szczegolnie duzy problem stwa-rzaj^ instalacje zawieraj^ce amoniak jako czynnik chlodniczy, ktore stosunkowo czçsto ulegaj^ rozszczelnieniu. Wzglçdnie rzadk^ przyczyny zdarzen - 12 pozycji - okazaly siç blçdy ludzkie lub swiadome, szkodliwe dzialanie czlowieka, m.in. kradziez fragmentu ruroci^gu, niewlasciwe skladowanie sub-stancji, stosowanie nieodpowiednich pojemnikow oraz rozne pomylki, czçsto wynikaj^ce z niekompetencji. W grupie przy-czyn „inne" zawarte zostaly zdarzenia, ktore nie zaliczaj^ siç do wad technicznych ani nie s^ spowodowane przez czlowieka. W wiçkszosci z tych 20 odnotowanych zdarzen nie usta-lono ich przyczyny.
5. Wplyw kategorii ryzyka zakladów przemyslowych na liczbç powaznych awarii z udzialem zwi^zków azotu
Raporty i rejestry o wystçpowaniu zdarzen o znamionach powaznej awarii i powaznych awarii w wiçkszosci zawieraj^ informacje na temat zdarzen na terenie zakladów kategorii ryzyka ZDR, ZZR i „pozostale". Przydzielenie zakladu do danej grupy ryzyka wynika z Rozporz^dzenia Ministra Go-spodarki z dnia 10 pazdziernika 2013 r. w sprawie rodzajów i ilosci substancji niebezpiecznych, których znajdowanie siç w zakladzie decyduje o zaliczeniu go do zakladu o zwiçkszo-nym ryzyku albo zakladu o duzym ryzyku wyst^pienia powaznej awarii przemyslowej [45]. W tabeli S przedstawiono wplyw kategorii ryzyka zakladów przemyslowych na liczbç zdarzen w przemysle produkuj^cym i uzytkuj^cym zwi^zki azotu. Dane z 2011 roku mog^ byc, mimo staran autorów, obarczone niedokladnosciami wobec braku kompletnego re-jestru GIOS zdarzen z tego roku [29], [43].
Stwierdzono, ze nie wszystkie rejestry GIOS zawieraly informacjç o przynaleznosci zakladu, w którym wyst^pila
Tabela 8. Wplyw kategorii ryzyka zakladow na liczbç zdarzen z udzialem zwiqzkow azotu w latach 2006-2013
Table 8. Plant risk category influence on the number of incidents involving nitrogen compounds during years 2006-2013
Rok/Year Rodzaj zakladu/Type of plant
ZDR ZZR Pozostale/Other Razem/Total number
2006 3 0 4 7
2007 4 1 7 12
200S 1 0 6 7
2009 3 0 6 9
2010 2 0 3 S
2011 3 0 6 9
2012 3 0 4 7
2013 2 0 3 S
Ogólem/Total number 21 1 39 61
awaria, do okreslonej kategorii ryzyka powstania zdarzenia. W zwi^zku z tym podano l^cznie zdarzenia z udzialem zwi^z-ków azotu w zakladach znajduj^cych siç w rejestrze (niebçd^-ce ZDR i ZZR) oraz spoza rejestru, okreslaj^c je jako „pozo-stale", a uzyskane dane zamieszczono w tabeli 8.
Najwiçcej powaznych awarii z udzialem amoniaku i innych zwi^zków azotu - 39 odnotowano w zakladach kategorii „pozostale". Mniej zdarzen zarejestrowano w zakladach kate-gorii ZDR - 21, a tylko jedno odnotowano w ZZR.
6. Powazne awarie w transporcie amoniaku i innych zwi^zków azotu
W transporcie amoniaku i innych zwi^zków azotu w latach 2006-2013 wyst^pilo 14 zdarzen. W tabeli 9 zestawiono rodzaje transportu wymieniane w raportach GIGS. W przy-padku zwi^zków azotu nie zanotowano ich w transporcie ruroci^gowym i wodnym. W transporcie drogowym odnotowano najwiçcej - 13 zdarzen, a w transporcie kolejowym tylko jedno zdarzenie, w 2009 roku.
DOI: 10.12845/bitp.42.2.201б.20
7. Straty powstale na skutek zdarzen z udzialem zwi^zków azotu w latach 2006-2013
Zdarzenia odnotowane w tabeli 10, które mialy miejsce w latach 2006-2013 wskutek uwolnien amoniaku i innych zwi^zków azotu, spowodowaly szereg strat materialnych i niematerialnych. Najwiçksze, trudne do oszacowania szko-dy zdrowotne, poniesli w tych zdarzeniach ludzie. Liczba po-szkodowanych osób (krótkotrwala, dluzsza lub trwala utrata zdrowia) oraz ofiar smiertelnych wyniosla 120. Trzy osoby z tej grupy poniosly smierc w 2007 roku i jedna w 2011 roku. Na skutek wypadków drogowych, wycieków ze zbiorników z niebezpieczn^ substan j b^dz rozszczelnienia instalacji przemyslowych zawieraj^cych amoniak, znaczna utrata sub-stancji nast^pila w 58 zdarzeniach. Dodatkowo w 34 zdarze-niach doszlo równiez do oddzialywania substancji chemicz-nej na srodowisko (wodç, gleby, powietrze). Straty material-ne, poza utrat^ substancji, to równiez uszkodzenia mienia technicznego - w 7 przypadkach, w tym szkody w zakladach na skutek zaistnienia pozarów.
Tabela 9. Zdarzenia z udzialem zwiqzkow azotu w transporcie w latach 2008-2013
Table 9. Incidents involving ammonia for different type of transport during period 2006-2013
Rok/Year Rodzaj transportu/Type of transport
Drogowy/ Road Ruroci^gowy i wodny/ Pipeline and water Kolejowy/ Railway Razem/Total
2006 3 G G 3
2007 3 G G 3
2008 2 G G 2
2009 3 G 1 4
2010 G G G 0
2011 G G G 0
2012 1 G G 1
2013 1 G G 1
Ogólem/ Total number 13 0 1 14
Straty/Damages
Rok/Year Przypadki strat materialnych/Cases of material damage Straty wsród ludzi i oddzialywanie na srodowisko naturalne/Human victims and impact on the environment
Utrata substancji/ Substance damage Uszkodzenia techniczne/ Technical failures Liczba osób poszkodowanych (w tym przypadki smiertelne)/ The number of people injured (including fatalities) Oddzialywanie na srodowisko/ Impact on the environment
2006 8 1 11 5
2GG7 1G G 26 б
2GG8 б 1 1 4
2GG9 1G 2 61 7
2G1G 5 G G 5
2G11 б 2 8 2
2G12 7 G б 3
2G13 б 1 7 2
Ggólem/Total 58 7 12G 34
Zródlo: Gpracowanie wlasne na podstawie materialów GIGS [24-31], [43]. Source: Gwn elaboration based on CIEP materials [24-31], [43].
Tabela 10. Straty powstale na skutek zdarzen z udzialem zwiqzków azotu w latach 2006-2013
Table 10. Damage arising from accidents with ammonia and other nitrogen compounds during the period 2006-2013
ТЕМАТИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ - АНАЛИЗ РЕАЛЬНЫХ СОБЫТИЙ DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.20
8. Przyklady zdarzen z udzialem zwi^zków azotu w latach 2013-201Б
13 marca 2013 roku w Bieruniu (województwo sl^skie) miala miejsce eksplozja zakwalifikowana jako powazna awa-ria na terenie zakladu przemyslowego z kategorii ryzyka ZDR [46]. Jako najbardziej prawdopodobn^ przyczynç tego zdarzenia uznano zaplon nitroestrów w obrçbie inzektora transportowego. Moglo to nast^pic bezposrednio za nim lub w innym miejscu, gdzie nitroestry nie wystçpowaly w formie emulsji wodnej. Zaplon mógl doprowadzic do niestabilnej pracy inzektora, powoduj^c np. powstanie zjawiska kawita-cji, które skutkowalo zainicjowaniem detonacji nitroestrów, przeniesionej nastçpnie na te zwi^zki w zbiorniku magazy-nowym. Droga transportowa nitroestrów i budynek magazy-nu wskutek silnego wybuchu zostaly zniszczone, a s^siednie zabudowanie uleglo uszkodzeniu [31]. Inspektorzy WIGS przeprowadzili wizjç lokaln^ na miejscu zdarzenia i kontrolç interwencyjn^ w zakladzie, podczas której ustalono przebieg i skutki awarii [31].
26 kwietnia 2013 roku w Chorzowie (województwo sl^-skie) doszlo do powaznej awarii na terenie zakladu przemy-slowego z grupy zwiçkszonego ryzyka ZZR [46]. W wyniku blçdu ludzkiego doszlo do wycieku stçzonego kwasu azo-towego na terenie hali produkcyjnej. Kwas zostal wlany do niewlasciwego pojemnika zawieraj^cego inn^ substancjç, po czym oba roztwory ze sob^ przereagowaly i doszlo do wy-dzielenia siç gazów. Na skutek podniesienia cisnienia we-wn^trz, pojemnik rozerwal siç, a opary kwasu podtruly sied-miu pracowników, z których wszyscy przebywali w szpitalu ponad 24 h [31]. Strazacy PSP ewakuowali 30 osób, zlokali-zowali miejsce wycieku, usunçli i zneutralizowali kwas, wy-konali pomiary stçzen kwasu w pomieszczeniach, wyznaczyli strefç niebezpieczn^, przewietrzyli obiekt oraz zabezpieczyli miejsce zdarzenia [31].
Do innego tego typu zdarzenia doszlo 11 czerwca 2013 roku w Milejowie, w województwie lubelskim, w zakladzie przemyslowym zaliczanym do kategorii ryzyka „pozostale" zaklady. Miala w nim miejsce powazna awaria z udzialem amoniaku, który wyciekl w instalacji chlodniczej w ilosci okolo 100 kg [31]. Amoniak prawdopodobnie wyciekl do powietrza na skutek pçkniçcia stalowego leja zwçzaj^cego w czçsci nowo zainstalowanego osprzçtu tunelu zamrazalniczego (wada mechaniczna). Akcjç ratownicz^ prowadzily jednostki PSP i GSP, które rozstawily kurtyny wodne, przewietrzyly obiekt i zbadaly stçzenia amoniaku wewn^trz pomieszczen oraz na zewn^trz [31].
11 marca 2013 roku w Serocku, w województwie mazo-wieckim, miala miejsce powazna awaria w transporcie dro-gowym [46]. Zbiornik z kwasem azotowym o pojemnosci 1 m3 rozszczelnil siç podczas transportu samochodem do-stawczym. Wskutek zdarzenia na drogç wycieklo 200 dm3 kwasu, który zanieczyscil 300 m2 drogi. W wypadku nie ucierpieli jednak ludzie [31]. Strazacy GSP z Legionowa i funkcjonariusze policji zabezpieczyli miejsce zdarzenia, a zalogi PSP z Legionowa i Warszawy usunçly kwas azotowy z jezdni za pomoc^ sorbentu, zneutralizowaly wapnem zebra-ny kwas w beczkach, a takze w przestrzeni ladunkowej pojaz-du i w pojemnikach: uszkodzonym oraz z przepompowanym kwasem [31]. Podczas interwencji wlasciciel firmy transpor-towej dostarczyl pojemnik w celu przepompowania do niego kwasu azotowego z uszkodzonego zbiornika.
Kolejny przyklad zdarzenia mial miejsce 9 czerwca 2014 r. w Zwoleniu (województwo mazowieckie). Doszlo wtedy do rozszczelnienia instalacji chlodniczej i emisji amoniaku na terenie zakladu zajmuj^cego siç przetwórstwem warzywnym. Dzialania zast^pów ratowniczych z KP PSP Zwolen w pierw-szej fazie polegaly na zabezpieczeniu miejsca zdarzenia,
ewakuacji pracowników, ograniczaniu i zatrzymaniu emisji gazu oraz wyznaczeniu strefy zagrozenia. Jednoczesnie in-formowano mieszkanców okolicznych bloków i domów jed-norodzinnych o zagrozeniu. Powstale opary amoniaku roz-praszano pr^dami gasniczymi i kurtynami wodnymi, a takze dokonywano pomiaru stçzenia gazu w powietrzu w strefie zagrozenia. Akcja ratownicza trwala ponad 11 godzin. Ewa-kuowano 6 osób z terenu zakladu i jedn^ spoza zakladu. Dodatkowo jedna osoba byla hospitalizo wana przez 12 godzin. W dzialaniach poza zastçpami z miejscowej jednostki, uczestniczyla takze policja, grupa ratownictwa chemicznego z Radomia i Pionek, zastçpy z KP PSP Kozienice i Lipsko oraz jednostki GSP Zwolen, Zielonka Nowa, tagów, Jasieniec So-lecki i Tczów. Na miejscu prowadzono wspólprac^ z przedsta-wicielem Wojewódzkiego Inspektoratu Gchrony Srodowiska [46-47].
Do podobnego zdarzenia doszlo równiez 25 stycznia 2015 roku w hali produkcyjnej firmy drobiarskiej (ul. Traktorowa w todzi). Nast^pilo w tym dniu rozszczelnienie instalacji chlodniczej zawieraj^cej amoniak pol^czone z emisji tego zwi^zku do powietrza. Na miejsce zdarzenia przybyly 3 zastç-py ratowniczo-gasnicze PSP oraz 2 zastçpy ze specjalistycznej grupy ratownictwa chemiczno-ekologicznego, a nastçpnie kolejne jednostki. Przed przybyciem strazaków z PSP ewaku-owano 15 osób z hali produkcyjnej, którym pomocy udzielal zespól ratownictwa medycznego. Funkcjonariusze PSP po zabezpieczeniu miejsca zdarzenia odciçli doplyw amoniaku do hali, a nastçpnie ewakuowali pozostale 30 osób znajdu-j^cych siç w srodku. Za pomocy specjalistycznych urz^dzen pomiarowych dokonano analiz powietrza na obecnosc amo-niaku w hali. Nie stwierdzono jednak zagrozenia, zapewne ze wzglçdu na wczesniejsze przewietrzenie pomieszczenia. W zdarzeniu wskutek podraznienia dróg oddechowych zo-stalo poszkodowanych 12 pracowników firmy [48].
9. Instalacje chlodnicze jako miejsca zdarzen i ich zabezpieczanie
Rozwazania przeprowadzone w oparciu o materialy sta-tystyczne wykazaly m.in., ze awaryjne wycieki amoniaku s^ najczçstsz^ form^ naglych uwolnien zwi^zków azotu. Proble-mowi temu warto siç przyjrzec dokladniej, bowiem od kilku-nastu lat instalacje amoniakalne ciesz^ siç duzym zaintereso-waniem w przemysle spozywczym [49-50]. Faktem pozostaje, iz amoniak ze wzglçdu na wlasciwosci toksykologiczne i fi-zykochemiczne moze powodowac bezposrednie zagrozenie zdrowotne dla ludzi, niekiedy takze dla jakosci produktów spozywczych, a ponadto moze stac siç przyczyn^ pozarów i wybuchów [49-54].
Skutkiem nieszczelnosci, awarii lub blçdu obslugi instalacji chlodniczej moze byc ulatnianie siç par amoniaku lub wyciek cieklego amoniaku, przy czym ta druga sytuacja jest bardzo rzadko odnotowywana. Jej przyczyn^ najczçsciej jest uszkodzenie ruroci^gu przez maszyny budowlane lub srodki transportu. Amoniak w formie par dziala drazni^co na blony sluzowe i skór^, a wiçksze jego stçzenia w powietrzu wywoluj^ takze porazenie osrodkowego ukladu nerwowego. Negatywne skutki kontaktu organizmu ludzkiego z parami opisywanego czynnika chlodniczego zalez^ od wielkosci stç-zenia par amoniaku i czasu ich oddzialywania. Dane liczbowe charakteryzuj^ce skalç zagrozenia amoniakiem organizmu czlowieka mozna znalezc w literaturze [49-53]. Amoniak jest trudnopalny, a jego uwolnienie siç na wolnym powietrzu nie stanowi zagrozenia wybuchem. Jednak niebezpieczenstwo takie istnieje w pomieszczeniach zamkniçtych, gdzie moze powstac mieszanina tego zwi^zku z powietrzem w scisle ogra-niczonych, ale rzadko wystçpuj^cych w praktyce proporcjach objçtosciowych (15-28%) [49].
Produkty spozywcze odznaczaj^ siç rozn^ wrazliwosci^ na dzialanie wyciekow amoniaku. Zwykle bardziej wrazliwe s^ produkty swieze i nieopakowane, a znacznie mniej - wy-roby mrozone i zabezpieczone foliami polietylenowymi. Wy-sok^ wrazliwosc wykazuj^ jaja, mleko i inne produkty mle-czarskie, a takze owoce i warzywa. W przypadku kontaktu zywnosci z amoniakiem sytuacja jest tym powazniejsza, im dluzszy jest czas jego oddzialywania. Instalacja powinna byc wyposazona w zdalnie dzialaj^ce czujniki wczesnego ostrze-gania wykrywaj ^ce amoniak w komorach i zamrazalniach, po to, aby nawet drobna szczelina czy inna wada techniczna mo-gla zostac szybko zlokalizowana i usuniçta. Stosowanie czuj-nikow i szybkie powiadomienie obslugi o zaistnialych nawet nieznacznych wyciekach znacznie zwiçksza bezpieczenstwo zarowno zalogi, jak i skladowanego towaru. Poprawnie dzia-laj^ce systemy kontroli wyciekow amoniaku s^ szczegolnie wazne w instalacjach chlodniczych o pelnej automatyce, czyli pozbawionych stalej obslugi [49], [52]. Aktualnie obowi^zu-j^ce uregulowania prawne nie nakazuj^ montazu systemow wykrywaj^cych wycieki amoniaku z instalacji chlodniczych (z wyj^tkiem maszynowni i aparatowni bez stalej obslugi) [49]. Jednakze wiçkszosc wlascicieli takich urz^dzen wypo-saza je we wlasciwe systemy kontroli ze wzglçdu na nakaz inspekcji, znizki ubezpieczeniowe oraz chçc zwiçkszenia bez-pieczenstwa pracownikow i towaru. Automatyczny, prawi-dlowo dzialaj^cy system monitoringu w duzej mierze odci^za uzytkownika od problemow zwi^zanych z kontrol^ pracy instalacji chlodniczej i zapobiega zdarzeniom [49].
Czujniki kontroli stçzenia amoniaku powinny byc umieszczone w miejscach, w ktorych istnieje najwiçksze prawdopodobienstwo jego wycieku oraz przy stropie po-mieszczen kontrolowanych (pary amoniaku s^ prawie dwu-krotnie lzejsze od powietrza i zwlaszcza tam siç gromadz^). Do monitorowania par amoniaku mozna stosowac czujniki roznych konstrukcji i dostawcow, w zaleznosci od stçze-nia, ktore ma byc sygnalizowane oraz warunkow otoczenia, w ktorych maj^ one pracowac [49]. W przypadku wykrycia wycieku amoniaku system powinien automatycznie zapobiec powstaniu stçzenia niebezpiecznego dla zdrowia i zycia ludzi oraz uniemozliwic osi^gniçcie stçzenia dolnej granicy wybu-chowosci. Powinien on rowniez zal^czyc wentylacjç awaryj-n$. Nalezy pamiçtac, ze systemy kontroli charakteryzuj^ siç rozn^ jakosci^, dlatego nalezy zadbac o to, aby stosowac te sprawdzone w dzialaniu, dzialaj^ce automatycznie i odpo-wiednio skalibrowane [49-50].
Mozna przedstawic jeszcze kilka dodatkowych zasad bez-pieczenstwa, ktore pozwol^ zdecydowanie zmniejszyc ryzyko wycieku cieklego czy tez gazowego amoniaku, tj.:
• zbiornik powinien byc napelniony amoniakiem tylko do 87,5% calkowitej jego objçtosci, bowiem w przypadku jego calkowitego napelnienia, nawet niewielki wzrost temperatury spowoduje gwaltowne podwyzszenie ci-snienia, ktore moze uszkodzic zbiornik lub jego osprzçt [52];
• przeladunek amoniaku z cysterny do zbiornika w zakladzie chlodniczym powinien byc nadzorowany w sposob ci^gly;
• zapewnienie systemu rejestracji i zachowania danych do-tycz^cych pracy amoniakalnych urz^dzen chlodniczych, ktore mog^ byc przyczyny zdarzenia, zwlaszcza przypad-kow odstçpstw od obowi^zuj^cych norm i procedur;
• zbiornik i osprzçt stosowany przy pracy z amoniakiem nie moze zawierac miedzi ani stopow tego metalu z cyn-kiem [52];
• nalezy regularnie kontrolowac przewody elastyczne i zawory, jak rowniez inne czçsci armatury sluz^ce do przetlaczania amoniaku. Jezeli minçla ich data waznosci nalezy je wymienic na nowe, nawet jesli s^ jeszcze w do-brym stanie [52];
DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.20
• nalezy pamiçtac o wlasciwej konserwacji i serwisowaniu instalacji;
• konieczne jest zabezpieczanie rurociigów instalacji (zwykle stalowych) przed korozji. Zapobiegniçcie ko-rozji od wewn^trz mozliwe jest poprzez zastosowanie w nich stalego obiegu czynnika, natomiast od zewn^trz poprzez nalozenie odpowiednich izolacji chlon^cych wilgoc;
• wykonywanie pol^czen spawanych instalacji i zbiorni-ków amoniaku moze byc prowadzone tylko przez do-swiadczony personel, przy czym nie wolno spawac instalacji amoniakalnych i zbiorników, jezeli nie si calkowicie opróznione z amoniaku;
• przemyslowy zaklad chlodniczy z instalacji amoniakal-ni powinien byc wyposazony w niezbçdne srodki bez-pieczenstwa ochrony ludzi i pomieszczen, które powinny byc dobrze oznakowane i latwo dostçpne;
• personel obsluguj^cy amoniakalne instalacje chlodnicze powinien cechowac siç wysoki kulturi techniczni oraz byc przeszkolony w zakresie obowi^zuj^cych przepisów bezpieczenstwa, uwzglçdniajicych takze zagrozenia po-wodowane przez amoniak oraz posiadac srodki ochrony indywidualnej (np. maskç z pochlaniaczem amoniaku);
• drogi ewakuacyjne powinny byc oznakowane i drozne;
• celowe jest rozs^dne inwestowanie w nowoczesne systemy zapewniaj^ce bezawaryjni pracç i zabezpieczaj^ce instalacjç przed emisjami zwi^zków azotu;
• istotne jest unikanie rutyny poprzez akcentowanie zalo-dze, iz amoniak, mimo wielu lat doswiadczen pracy z tym odczynnikiem, wci^z jest medium niebezpiecznym. Systemy chlodnicze zarówno domowe, jak i przemyslowe
kazdej skali, maji to samo zadanie, a mianowicie chlodze-nie wymaganej przestrzeni. Wszystkie systemy schladzania maji podobne elementy podstawowe, tj. sprçzarkç, parownik, skraplacz, wentylatory, pol^czenia rurowe, systemy kontrol-ne i czynnik chlodniczy. Przemyslowe instalacje chlodnicze, mimo powyzszych cech wspólnych, nalezy traktowac od-dzielnie, ze wzglçdu na róznice skali pomiçdzy tymi systemami a malotonazowymi, a takze ich warunkami pracy [52].
Amoniak, oprócz znaj dowania siç w obiegu w instalacjach chlodniczych, jest gromadzony w zbiornikach, które w przypadku rozszczelnienia mogi byc zródlem powaznego zagrozenia dla otoczenia. Okolo S0% produkowanego przemyslo-wo amoniaku wykorzystuje siç do otrzymywania nawozów azotowych i wieloskladnikowych. Ciekly amoniak moze byc przetwarzany juz w wytwórni ale powszechnie przesylany jest do zbiorników stokazowych. Bezwodny amoniak moze byc magazynowany w trzech rodzajach zbiorników, którymi s^:
• zbiorniki z pelnym chlodzeniem do temperatury okolo -33oC;
• zbiorniki bez chlodzenia, w których amoniak jest ma-gazynowany w temperaturze otoczenia pod cisnieniem nieznacznie wyzszym od atmosferycznego;
• zbiorniki kuliste z niep elnym chlo dzeniem, magazynuj ice amoniak w temperaturze 0-5°C pod cisnieniem okolo 5 atm [53].
Do wielkotonazowego magazynowania amoniaku zaleca siç uzywac zbiorników z pelnym chlodzeniem. W przypadku ich rozszczelnienia emisja amoniaku do powietrza jest znacz-nie powolniejsza niz ze zbiorników cisnieniowych. Systemy zabezpieczen przemyslowych zbiorników cisnieniowych i bezcisnieniowych sluzicych do magazynowania amoniaku, a takze symulacje rozprzestrzeniania siç amoniaku w przypadku róznych scenariuszy ich rozszczelnienia zostaly w 2015 roku opisane przez Ubowski i Nazar [5-54].
ТЕМАТИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ - АНАЛИЗ РЕАЛЬНЫ
10. Podsumowanie i wnioski
Na podstawie przetworzonych przez autorów materialów GIOS, a takze literatury tradycyjnej oraz internetowej prze-analizowano skalç zagrozenia w Polsce zdarzeniami, których zródlem byly wypadkowe emisje amoniaku i innych zwiiz-ków azotu w latach 2006-2013. Efektem analizy bylo sformu-lowanie siedmiu wniosków wynikajicych z realizacji pytania badawczego nr 1. Dane zawarte w tabeli 5 wykazaly, iz amo-niak jest glówni przyczyni zdarzen zaistnialych z udzialem zwiizków azotu (wniosek nr 7), co dalo odpowiedz na pyta-nie badawcze nr 2. Rozwazania zamieszczone w rozdziale nr 9 oraz wnioski nr S-13, obejmujice m.in. propozycje metod po-stçpowania, które nalezy wprowadzic dla ograniczenia liczby zdarzen dotyczicych uwolnien amoniaku z instalacji chlod-niczych i skali ich skutków, a takze zabezpieczenia stanowii odpowiedz na pytanie badawcze nr 3.
W wyniku przeprowadzonej analizy autorzy doszli do na-stçpujicych wniosków:
1. Stwierdzono, ze wciiz istnieje znaczice, ale o tendencji malejicej, zagrozenie zdarzeniami wynikajicymi z wy-padkowych uwolnien zwiizków azotu. W latach 20062013 roczna liczba zdarzen z udzialem badanej grupy zwiizków zmalala z kilkunastu do kilku. Statystycznie najwiçcej zdarzen wywolanych przez amoniak i inne zwiizki azotu zglaszano w miesiicach wiosennych.
2. Najwiçcej zdarzen odnotowano w zakladach, mniej w transporcie, a najmniej w grupie „inne miejsca".
3. Najwiçkszy odsetek sposród czynników bçdicych bez-posrednii przyczyni zdarzen stanowily wady technicz-ne. Dosc czçsto powodem powaznych awarii byly takze inne, nieustalone przyczyny. Czçsc zdarzen byla wywo-lana blçdem ludzkim, jednak w najmniejszym stopniu z trzech powyzszych czynników.
4. Analizujic wplyw kategorii ryzyka zakladów przemy-slowych na liczbç awarii w przemysle zwiizków azotu zauwazono, ze najwiçcej zdarzen mialo miejsce w zakladach „pozostalych", najczçsciej znajdujicych siç poza re-jestrem ZDR i ZZR. W wiçkszosci byly to zaklady miçsne i owocowo-warzywne, zajmujice siç produkcji i dystry-bucji mrozonek, gdzie amoniak byl uzywany jako czyn-nik chlodzicy.
5. Przyczyny techniczne, a nie ludzkie dominowaly w zda-rzeniach zaistnialych w przewozie drogowym zwiizków azotu, stanowiicym jednak tylko 11,1% wszystkich zda-rzen z udzialem tej grupy materialów niebezpiecznych w latach 2006-2013.
6. Zdarzenia z udzialem zwiizków azotu, podobnie jak w ogólnym ich zestawieniu [1], najczçsciej wystçpowaly w województwach kujawsko-pomorskim i mazowiec-kim. Najmniej zdarzen wystçpowalo w województwach relatywnie niewielkich ze slabo rozwiniçti infrastrukturi transportowi i przemyslem. Zauwazono, ze w wiçkszo-sci województw im wiçksza byla liczba zakladów przemyslowych (w tym produkujicych i stosujicych zwiizki azotu), urbanizacja terenu i dlugosc drogowych szlaków komunikacyjnych, tym byly one bardziej narazone na zdarzenia z udzialem analizowanej grupy zwiizków che-micznych.
7. Stwierdzono, ze glównym zwiizkiem powodujicym zdarzenia byl amoniak. O prawie polowç mniej szy udzial mial kwas azotowy. Inne zwiizki azotu (nitroza, nitro-cet, metylodietanoloamina, azot amonowy, azotan amo-nu i srodki ochrony roslin, azotan amonu i azotan sodu, dimetylo amina, karbaminian amonu i nitro estry) byly przyczyni zdarzen prawie trzy razy rzadziej niz amoniak.
S. Przeciwdzialaniu zdarzeniom w instalacjach amoniakal-nych stosowanych w chlodnictwie przemyslu spozyw-
СОБЫТИЙ DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.20
czego sluzi b^dz mogi okazac siç celowe m.in. ponizsze dzialania:
• wyposazanie instalacji w automatyczne, pracujice w sys-temie ciiglym, czujniki wykrywajice amoniak, policzone z systemem alarmowym dzwiçkowo-swietlnym, a najlepiej rowniez sterowniczym (np. zdolne do uru-chomienia wentylacji i innych funkcji), aby natychmiast lokalizowac i wlasciwie reagowac na nawet najmniejsze rozszczelnienia instalacji;
• staranna kontrola wewnçtrzna i zewnçtrzna przestrzega-nia przepisow BHP,
• wysoka kultura techniczna zalogi przejawiajica siç m.in. dbaloscii o dobry stan techniczny instalacji, jej wlasciwi konserwacjç i serwisowanie;
• koniecznosc zabezpieczania rurociigow instalacji chlodniczych przed korozji [48];
• rejestracja i zarz^dzanie danymi dotycz^cymi pracy amoniakalnych urz^dzen chlodniczych, znajdujicych siç na terenie zakladu, mogicych byc przyczyni zdarzenia, w tym rejestrowanie odstçpstw od obowiizujicych norm i procedur.
9. Istotne jest zapewnienie bezpieczenstwa przy magazyno-waniu amoniaku w zbiornikach, zarowno bçdicych czç-scii instalacji chlodniczych, jak i sluzicych w przemysle do wielkotonazowego magazynowania tego zwiizku.
10. Sposoby zabezpieczania amoniakalnych urzidzen chlodniczych i magazynowych mogi miec znaczenie zarowno dla ich uzytkownikow, jak i potencjalnych inwestorow.
11. Jako propozycjç dzialan prewencyjnych przeciw wystç-powaniu zdarzen z udzialem amoniaku mozna takze wskazac unowoczesnianie zakladow oraz podnoszenie kwalifikacji personelu w zakresie znajomosci chemii i przepisow bezpieczenstwa pracy.
12. Informacje zawarte w niniejszej publikacji mogi przy-czynic siç do popularyzacji problematyki awaryjnych uwolnien zwiizkow azotu wsrod osob zarzidzajicych przemyslem, organow administracji (WIOS) i sluzb ra-towniczych (PSP i Stacje Ratownictwa Chemicznego). Dziçki zgromadzeniu doswiadczen, ich analizy i realiza-cji wyciigniçtych z niej wnioskow mozna poprawic za-bezpieczenie obiektow produkujicych, magazynujicych i uzytkujicych amoniak, a takze inne zwiizki azotu.
Skroty i definicje
GIOS - Glowny Inspektorat Ochrony Srodowiska. WIOS - Wojewodzki Inspektorat Ochrony Srodowiska. KP PSP - Komenda Powiatowa Panstwowej Strazy Pozarnej. Powazna awaria - zdarzenie, w szczegolnosci emisja, pozar lub eksplozja, powstale w trakcie procesu przemyslowego, magazynowania lub transportu, w ktorych wystçpuje jed-na lub wiçcej niebezpiecznych substancji (odpowiadajicych definicji podanej w art. 3 pkt 37 ustawy Prawo ochrony srodowiska lub innym przepisom dotyczicym substancji niebezpiecznych), prowadzice do natychmiastowego powstania zagrozenia zycia lub zdrowia ludzi lub srodowiska bidz powstania takiego zagrozenia z opoznieniem [32]. Zaklad - rozumie siç przez to jedni lub kilka instalacji wraz z terenem, do ktorego prowadzicy instalacje posiada tytul prawny, razem ze znajdujicymi siç na nim urzidzeniami. Zaklad stwarzajicy zagrozenie wystipienia powaznej awarii przemyslowej - rozumie siç przez to zaklad o zwiçkszonym ryzyku wystipienia powaznej awarii przemyslowej (ZZR) lub zaklad o duzym ryzyku (ZDR) wystipienia powaznej awarii przemyslowej, o ktorych mowa w art. 248 ust. 1 [32]. Zdarzenie o znamionach powaznej awarii - zarejestrowana przez GIOS sytuacja awaryjna, ktorej zrodlem mogly byc: - procesy przemyslowe lub magazynowanie substancji nie-
bezpiecznych w zakladach mog^cych byc zrodlem powaznej
awarii, w tym ZDR, ZZR i zakladach „pozostalych";
- wypadki w transporcie materialow niebezpiecznych [26- 27].
Literatura
[1] Zarczynski A., Wilk M., Grabarczyk-Gortat M., Zagrozenie srodowiska na terenie Polski ze strony powaznych awarii w zakladach przemyslu chemicznego, „Przem. Chem.", Vol. 94 Nr 1, 2015, 43-49.
[2] Zarczynski A., Szymczak A., Powazne awarie w Polsce w latach 2002-2008 majqce zwiqzek z emisjq zanieczyszczen do srodowiska, „Ochr. Powietrza Probl. Odpadow" nr 3, 2009, 104115.
[3] Zarczynski A., Zdarzenia o znamionach powaznej awarii w transporcie materialow niebezpiecznych na terenie Polski, „Ekol. Tech.", Vol. 22 Nr 5, 2014, 219-227.
[4] Firpo de Sousa Porto M., Machado de Freitas C., Major chemical accidents in industrializing countries: The Sociopolitical amplication of risk, "Risk Anal. 1996", Vol. 16 Issue 1, 1996, pp. 19-29.
[5] Khan F.I., Abbasi S.A., Major accidents in process industries and an analysis of causes and consequences, "J. Loss Prev. Process Ind." Vol. 12 Issue 5, 1999, pp. 361-368.
[6] Markowski A.S., Ocena nadzwyczajnych zagrozen srodowiska powodowanych przez zaklady chemiczne, „ Przem. Chem." Vol. 79 Nr 3, 2000, 75-79.
[7] Markiewicz M.T., Analiza wybranych dokumentow planistycznych pod wzglçdem zagrozenia awariami przemyslowymi na przykladzie Poznania, BiTP Vol. 40 Issue 4, 2015, pp. 15-27.
[8] Markowski A.S., Borysiewicz M., Zapobieganie powaznym awariom w przemysle chemicznym, Przem. Chem., Vol. 82, Nr 1,
2003, 5-8.
[9] Dechy N., Bourdeaux T., Ayrault N., Kordek M. A., Le Coze J., First lessons of the Toulouse ammonium nitrate disaster, 21st September 2001, AZFplant, France, "J. Hazard. Mater." Vol. 111,
2004, 131-138.
[10] Ludwiczak J., Przeciwdzialanie powaznym awariom, „Aura" Nr 9, 2007, 8-10.
[11] Janik P., Eksplozja, ktora wstrzqsnçla Francjq i Europq, „ Przegl. Pozarniczy" nr 7, 2007, 38-41.
[12] Michalik J.S., Gajek A., Zagrozenie zdarzeniami o znamionach powaznych awarii w Polsce, „Bezp. Pracy" nr 3, 2008, 8-12.
[13] Michalak T., Orlowski J., Pçdzieszczak-Michalak E., Marcinkowski K., Analysis of rescue measures in selected industrial plants using toxic chemical compounds in Poznan, "Rocz. Ochr. Sr. (Annual Set The Environment Protection)" Vol. 10, 2008, 193-203.
[14] Pitblado R., Global process industry initiatives to reduce major accident hazards, J. Loss "Prev. Process Ind." Vol. 24 Issue 1, 2011, 57-62.
[15] Mihailidou E.K., Antoniadis K.D., Assael M.J., The 319, major industrial accidents since 1917, "Inter. Rev. Chem. Engineering (I.RE.CH.E.)" Vol. 4 Issue 6, 2012, 529-540.
[16] Wçsierski T., Nagrodzka M., Wypadek kolejowy w Szczyglowicach. Przebieg zdarzenia oraz analiza zagrozen rzeczywistych oraz potencjalnych, BiTP Vol. 25 Issue 1, 2012, pp. 113-120.
[17] Kielin A., Ratownictwo chemiczno-ekologiczne. Analiza akcji przy ulicy Powstancow, BiTP Vol. 25 Issue 1, 2012, pp. 107-112.
[18] Gajek A., Galkowska O., Benczek K., Kurpiewska J., Zagrozenie cyjanowodorem i cyjankami w trakcie powaznej awarii przemyslowej, „Przem. Chem." Vol. 92 Nr 11, 2013, 2039-2043.
[19] Cagnina S., Rotureau P., Adamo C., Study of incompatibility of ammonium nitrate and its mechanism of decomposition by theoretical approach, "Chem. Engineering Trans." Vol. 31, 2013, 823-828.
[20] Gajek A., Galkowska O., Zatorski W., Powazne awarie przemyslowe w przemysle nawozowym - na przykladzie awarii w Tuluzie, „Chemik" Vol. 68 Nr 3, 2014, 235-237.
[21] Myszynska K., Emisje amoniaku i innych zwiqzkow azotu zrodlem powaznych awarii na terenie Polski. Praca inzynierska, IChOiE PL 2015 (niepublikowana).
DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.20
[22] Myszynska K., Emisje amoniaku i innych zwiqzkow azotu jako grupa powaznych awarii na terenie Polski, „Eliksir" Nr 1, 2015, 17-21.
[23] Lesiak P., Porowski R., Ocena skutkow awarii przemyslowej w instalacjach procesowych, w tym efektu domino - czçsc 1, BiTP Vol. 27 Issue 3, 2012, 13-26.
[24] GIOS, Raport roczny o wystçpowaniu zdarzen o znamionach powaznej awarii w roku 2006 z Zal^cznikiem nr 1 pt. Rejestr powaznych awarii i zdarzen o znamionach powaznej awarii w 2006 roku, Departament Przeciwdzialania Powaznym Awariom, Warszawa 2007, [dok. elektr.] http://www.gios.gov. pl//zalaczniki/artykuly/raport_wpa_2006.pdf oraz http://www. gios.gov. pl//zalaczniki/artykuly/rejestr_wpa_2006.pdf [dostçp: 15.01.2015].
[25] Ludwiczak J. (kier.), Gromek A., Dadasiewicz P., Glienke A., Raport roczny o wystçpowaniu zdarzen o znamionach powaznej awarii w 2007 roku z Zal^cznikiem nr 1 pt. Rejestr powaznych awarii i zdarzen o znamionach powaznej awarii w 2007 roku, GIOS, Departament Przeciwdzialania Powaznym Awariom, Warszawa 2008, [dok. elekt.] http://www.gios.gov. pl//zalaczniki/artykuly/raport_wpa_2007.pdf oraz http://www. gios.gov. pl//zalaczniki/artykuly/rejestr_wpa_2007.pdf [dostçp: 15.01.2015]
[26] Ludwiczak J. (kier.), Gromek A., Dadasiewicz P., Glienke A., Raport roczny o wystçpowaniu zdarzen o znamionach powaznej awarii w 2008 roku z Zal^cznikiem nr 1 pt. Rejestr powaznych awarii i zdarzen o znamionach powaznej awarii w 2008 roku, GIOS, Departament Przeciwdzialania Powaznym Awariom, Warszawa 2009 [dok. elekt.] http://www.gios.gov.pl/zalaczniki/ artykuly/raport_wpa_2008_20090715.pdf oraz http://www. gios.gov.pl/zalaczniki/artykuly/rejestr_wpa_2008_20090715. pdf [dostçp: 15.01.2015].
[27] Ludwiczak J. (kier.), Gromek A., Dadasiewicz P., Glienke A., Raport roczny o wystçpowaniu zdarzen o znamionach powaznej awarii w 2009 roku z Zal^cznikiem nr 1 pt. Rejestr powaznych awarii i zdarzen o znamionach powaznej awarii w 2009 roku, GIOS, Departament Przeciwdzialania Powaznym Awariom, Warszawa 2010 [dok. elekt.] http://www.gios.gov.pl/ zalaczniki/artykuly/raport_2009.pdf oraz http://www.gios.gov. pl/zalaczniki/artykuly/rejestr_2009.pdf [dostçp: 15.01.2015].
[28] Dadasiewicz P., Sk^pska A., Bronisz B., Piekutowska J. (kier.), Jastrzçbska H. (kier.): Raport o wystçpowaniu zdarzen o znamionach powaznej awarii w 2010 r. z Zal^cznikiem nr 1 pt. Rejestr zdarzen o znamionach powaznej awarii i powaznych awarii w 2010 r., GIOS, Departament Inspekcji i Orzecznictwa, Warszawa 2011; [dok. elekt.] http://www.gios.gov.pl/zalaczniki/ artykuly/rejestr_zdarzen_o_znamionach_powaznej_ awarii_2010.pdf [dostçp: 15.01.2015].
[29] Rejestr powaznych awarii objçtych obowi^zkiem zgloszenia do Glownego Inspektora Ochrony Srodowiska - 2011 r., GIOS, Warszawa 2012; [dok. elekt.] http://www.gios.gov.pl/zalaczniki/ artykuly/rejestr_powaznych_awarii_do_zgloszenia_2011.pdf [dostçp: 15.01.2015].
[30] Bronisz B., Dadasiewicz P. (kier.), Jastrzçbska H. (kier.), Raport
0 wystçpowaniu zdarzen o znamionach powaznej awarii w 2012 z Zal^cznikiem nr 1 pt. Rejestr zdarzen o znamionach powaznej awarii i powaznych awarii w 2012 GIOS, Departament Inspekcji
1 Orzecznictwa, Warszawa 2013 [dok. elekt.] http://www.gios. gov.pl/zalaczniki/artykuly/rejestr_zdarzen_o_znamionach_ powaznej_awarii_i_powaznych_awarii_w_2012_r.pdf [dostçp: 15.01.2015].
[31] Bronisz B., Dadasiewicz P. (kier.), Jastrzçbska H. (kier.), Raport
0 wystçpowaniu zdarzen o znamionach powaznej awarii 2013 r. z Zalqcznikiem nr 1 pt. Rejestr zdarzen o znamionach powaznej awarii ipowaznych awarii w2013 r., GIOS, Departament Inspekcji
1 Orzecznictwa, Warszawa 2014 [dok. elektr.] http://www.gios. gov.pl/artykuly/podkategoria/16/Wystepowanie-zdarzen-o-znamionach-powaznej-awarii [dostçp: 15 styczen 2015].
[32] Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony srodowiska (Dz. U. 2001 r., Nr 62, poz. 627 z pozn. zmianami, Dz. U. 2013 r., poz. 1232 - tekst jednolity).
ТЕМАТИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ - АНАЛИЗ РЕАЛЬНЫХ СОБЫТИЙ
DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.20
[33] Rozporz^dzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spolecznej z dnia 17 lipca 2003 r. w sprawie wymagan, jakim powinny odpowiadac plany operacyjno-ratownicze (Dz. U. 2003 r., nr 131, poz. 1219, z pozn. zmianami, Dz. U. 2008 r., Nr 229, poz. 1527).
[34] Rak J., Kucharski B., Powazne awarie - przeciwdzialanie i reagowanie, „Gaz, Woda Tech. San." nr 11, 2003, 398-400.
[35] Roguski E., Rozpoznanie rodzajow i zrodel zagrozen na terenie kraju, BiTP Issue 1, 2006, 17-30.
[36] Zborowski A., Samborski T., Systemy techniczne wspomagajqce bezpieczenstwo obiektow i procesow technicznych, jako czynnik zmniejszenia skutkow i katastrof przemyslowych, Issue 3, 2010, 123-130.
[37] Piotrowski T., Swietlik R., Ratownictwo chemiczne w Polsce i na swiecie, „Ekol. Tech." Vol. 19, Nr 5, 2011, 281-287.
[38] Szustkiewicz I., Ratownictwo chemiczno-ekologiczne w strukturach Panstwowej Strazy Pozarnej, BiTP Vol. 26 Issue 2,
2012, pp. 9-20.
[39] Wçsierski T., Wroblewski D., Kielin J.W., Gontarz A., Nowoczesne technologie ratownictwa chemicznego, „Przem. Chem." Vol. 91, Nr 4, 2012, 578-581.
[40] Wçsierski T., Galqzkowski R., Zboina J., Przem. Chem." Vol. 91, Nr 4, 2012, 582-584.
[41] Wçsierski T., Galqzowski R., Zboina J., Dzialania ratownicze w przypadku zagrozenia chemicznego, BiTP Vol. 29 Issue 1,
2013, pp. 19-27.
[42] Binek T., Czepiel J., Funkcjonowanie Krajowego Systemu Wykrywania Skazen i Alarmowania w obecnych uwarunkowaniach systemowych w Polsce, BiTP Vol. 36 Issue 4,
2014, pp. 15-24.
[43] E-mail z dn. 5 stycznia 2015 r. od P.M. Farkowskiej (GIOS) do A. Zarczynskiego (IChOiE, Pt) z zestawieniem wybranych materialow nt. zdarzen w 2011 r.
[44] Witkowski J. (przew.), Dmochowska H. (red.), Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2012, GUS, Warszawa 2013.
[45] Rozporz^dzenie Ministra Gospodarki z dnia 10 pazdziernika
2013 r. w sprawie rodzajow i ilosci substancji niebezpiecznych, ktorych znajdowanie siç w zakladzie decyduje o zaliczeniu go do zakladu o zwiçkszonym ryzyku albo zakladu o duzym ryzyku wystipienia powaznej awarii przemyslowej, (Dz. U. 2013 r., poz. 1479).
[46] Rozporzidzenie Ministra Srodowiska z dnia 30 grudnia 2002 r. w sprawie powaznych awarii objçtych obowi^zkiem zgloszenia do Glownego Inspektora Ochrony Srodowiska, (Dz. U. 2003 r., Nr 5, poz. 58).
[47] Wyciek amoniaku - Zwolen ul. Sienkiewicza - 09.06.2014 r. [dok. elektr.] http://www.kppsp.zwolen.pl/akcjerat.php [dostçp: 20.01.2016].
[48] Gorczynski L., Informacja PSP, Wyciek amoniaku przy ul. Traktorowej 180 [dok. elektr.] http://www.kmpsplodz.pl/ page/40,aktualnosci.html?id=380 [dostçp: 30.01.2016].
[49] Stçplewska U., Mackowiak K., Kuleta P., Zagrozenie amoniakalnych instalacji chlodniczych i systemy ich zabezpieczen, „Chlodn. Klimatyz". Vol. 100, Nr 10, 2007, 32-35.
[50] Markowska J., Polak E. , Kasprzyk I., Komory chlodnicze wprzechowywaniu zywnosci. „Przem. Spoz." Vol. 67, Nr 9, 2013, 16-19.
[51] Gorny M., Chlodnia - czyli ocena ryzyka przechowawcy na chlodno, „Risk Focus" nr 6, 2008, 20-25.
[52] Wesolowski A., Przemyslowe instalacje chlodnicze - warunki bezpiecznej pracy z amoniakiem, „Chlodn. i Klimatyz." nr 8,
2014, 18-23.
[53] Ubowska A., Nazar N., Ocena zagrozenia bezpieczenstwa magazynowania cieklego amoniaku. Cz. I. Magazynowanie w cisnieniowym zbiorniku kulistym, „Przem. Chem." Vol. 94, Nr 11, 2015, 1932-1935.
[54] Ubowska A., Nazar N., Ocena zagrozenia bezpieczenstwa magazynowania cieklego amoniaku. Cz. II. Magazynowanie w zbiorniku bezcisnieniowym, „Przem. Chem." Vol. 94, Nr 12,
2015, 2113-2117.
* * *
dr inz. Andrzej Zarczynski - w 1989 roku ukonczyl studia na Wydziale Chemicznym Politechniki Lodzkiej w zakresie chemii, specjalnosc chemia i technologia nieorganiczna. W 2000 roku uzyskal tytul doktora nauk technicznych w zakresie technologii chemicznej. Pracuje jako adiunkt w Instytucie Chemii Ogolnej i Ekologicznej Politechniki Lodzkiej. Do glownych obszarow badan naukowych autora nalezy bezpieczenstwo techniczne w przemysle chemicznym, technologia nieorganiczna, ochrona srodowiska i kataliza.
inz. Klaudia Myszynska - w styczniu 2015 roku ukonczyla studia inzynierskie na Wydziale Chemicznym Politechniki Lodzkiej, kierunek ochrona srodowiska, specjalnosc: analityka i monitoring srodowiska. Obecnie studiuje na Wydziale Chemicznym Po-litechniki Lodzkiej, kierunek chemia.
