CC BY
72ТАВДЩИ ИСТИЛОДОТИ МАРБУТ БА УЗВДОИ БАДАН
Хоркашев С., Мирганова Н.Р.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Истилодоти марбут ба узвдои бадани инсон, дайвон, дашарот, хазанда ва гайра дар таркиби лугавии забони точикй ва шевадои он яке аз кабатдои асосй буда, дар тули асрдо дамкадами зиндагии мардум шуда, кисми зиёди онхо аз забондои кадимии форсй (Саймиддинов, 2001, 82) ба мерос мендаанд. Аксарияти калимадои асосии ин гуруд барои забони адабии точикй, шевадои забони точикй ва умуман забондои эронй муштарак дисоб мешаванд. Ба ин водиддои лугавии содаи сар, чашм, гуш, даст, забон, дил, гардан, по, дандон, дахон, бинП, ангушт, нохун, муй, пуст, хун, руда, меъда, ноф, китф, рон ва гайра дохил мешаванд. Ин калимадо дар хаёти мардум барои сохтани дигар истилодот ва на тандо вожадои марбут ба аъзои бадан, балки сермаъно шуда, калимаю иборадои фразеологй низ сохтаанд. Масалан, калимаи сар дар шевадои чанубй ва чануби шаркй бо ин вазифадо серистеъмол аст: сари гардан кардан "ба болои китф бардоштан": йаг копча орд-а сари гардан кад (Зир.); сари по хестан "зуд хестан": сари по хест-ъ рафт (Кд.); ай сар гардундан "дубора авч кардани беморй": касал ай сар гардунд, бо (боз) хов шид; сар овардан "неш додани чародат": дараве карда йара сар мийора-въ чърк мевъройа (Мс.). Ибораи сару ру рът кардан ба маънои "муйи сар ва ришу муйлабро тарошидан" хоси гуруди ладчадои вахиёй-каротегинй аст: дами руз сар-у ру-ш-а рът кардаст, йагун чо мера ба гъмон-ъм (Х,ич.).
Зимни додисаи полисемия маънодои зиёди "аввал, сар, ибтидо; манбаъ, сарчашма" ва гайраро ифода карда, дар дайати беш аз 40 ибораи изофй омадааст, ки агар як кисми ондо умумиистеъмол бошанд, кисми дигар хоси шевадо мебошанд. Аз чумла иборадои умумиистеъмолй: сари дърахт, сари кор, сари къх, сари тъхм, сари сърфа, сари дегдун, сари чораха, сари по, сари фарзан, сари тъйо^, сари савдо, сари тор, сари бод, сари кутал, сари тарс ва гайра. Ба иборадои хоси шевадо индоро дохил кардан мумкин аст: сари кола (Вк., К.); зиёфати шодмонй ба шарафи фиристодани либосворидои наварус; сари куш (Вк.) сари чуяк, ки пас аз шудгор досил мешавад; сари ^ъш (Шк.) кароргоди чупонон; сари афтов (К., Ек., Шк.) пагодии барвакт; сари му (Шк.) солхурда; зудранч; сари съхъм (Хов.) субддам; сари чъф (Дарв.) чойи шудгор; сари къмби (Вк., Ванч) теппа; сари сафил (Вк., К., Шк.) болои девор; сари ситора (К.) як навъ ороиши занон, ки дар паси кокул ва гесу васл мекунанд ва гайра.
Ин водиди лугавии умумихалкй дар сохтани истилодоти узвдои бадан фаъол аст. Дар шакли ибора омада, вобаста ба муайянкунандадо кадом узви бадан буданро нишон медидад. Дар байни индо иборадои сари гардан; сари кътиф; сари зону; сари чоч характери умумихалкй ва койне дошта бошанд, иборадои сари кърчак "сари шона" дар гуруди ладчадои вахиёй-каротегинй; сари чолбанд "сари устухони чорбанд, сари кос" дар гуруди ладчадои каротегинй хусусияти шевагй доранд. Дар байни ин истилодот сари кърчак ба назар фарккунанда аст. Вожаи кърчак дар шевадои чанубй ва чануби шаркй маънии бели чубинест, ки бо он барфи бом ва огилро тоза мекунанд ва ба ин маънй дар дигар шевадо чандон маъмул нест. Аз руйи шабодат якчо бо калимаи сар узви инсон ё дайвонро ифода мекунад.
Барои ифодаи ачзои сар дар шакли калима ва ибора истилодот сохта шудааст. Калимаи овлъпак дар гуруди ладчадои каротегинй ба маънии "нармии сари кудак" дида мешавад, ки дамин семантика дар гуруди вахиёй-каротегинй, шимолии Кулоб ва ванчию дарвозй бо ибораи овъки сар//оваки сар ифода меёбад. Ибораи оваки сар ба маънои "фарки сари калонсолон" низ дар гуруди ладчадои шимолии Кулоб истифода мешавад. Дар шакли ибора дар гуруди ладчадои каротегинй истилодоти гъдунаки сар "чархаки (гирдаи) сар" ва палайи сар "падлуи сар"; дар гуруди ладчадои вахиёй-каротегинй торай сар «тораки сар» ба вучуд омадааст. Ибораи косахунайи сар барои дамаи точикон умумиистеъмол аст. Дар истилодоти мазкур вожадои гъдунак, пала, овак, овлъпакро шард додан лозим меояд. Дамаи ин вожадо сохта нестанд, дарчанд аз руйи шаклашон ба назар менамояд, ки аз асосдо бо пасванддои -а ва -ак ба вучуд омадаанд. Шакли адабии гъдун морфемаи гардон аст, ки решааш гард - асоси замони дозираи феъли гардондан мебошад. Бо сабаби кутодбаёнй гунаи адабии гард дар шева гъд шуда ва дар тандой маъное надорад. Аз асоси гъд бо пасванди -ун шакли гъдун (дар адабй гардон) зудур кардааст, вале боз дам ба гунаи шевагй семантикаеро ишора намекунад. Мадз бо пасванди -ак илдок гардида, дар таркиби калимаи гъдунак ба маънии узви инсон (чархаки (гирдаи) сар) далолат карда, ба ин маънй рехта буданашро нишон медидад ва бо асоси гъдун калимаи дигаре
вучуд надорад. Вожаи пала-ро метавон ду тавр шарх дод. Ба назар мерасад, ки аз асоси пал ва пасванди -а сохта шудааст, чунки бо дарназардошти конунияти савтй метавон гуфт, ки пал хамон калимаи пар (бар: и бари ов у бари ов) ва палаи сар шакли тагйирёфтаи параи сар1 (бари сар) аст. Дигар ин, ки дар "Фарханг" пала ба тафсири дуюм "каффаи тарозу" (ФЗТ, 1969, 20) шарх ёфтааст, ки ба маънои дар шеваи чанубй истифодашуда "як тарафи сар", аз чихати самтро нишон додан, мувофикат мекунад. Вожахои овак фарки сари калонсолон ва овлъпак аз кудаконро мефахмонад. Ин калимахо аз руйи шабохат ба нармии об "нармаки сар"-ро ифода мекунанд. Таркиби овак аз исм ва пасванди -ак иборат аст, аммо овлъпак бо ибораи лъпидани ов муродиф аст ва аз асосхои гуногун бо пасванди -ак ба вучуд омадааст, ки дар як вакт ба хам омадани ду асос ва иштироки пасванд ба назар мерасад.
Дар сар хамчун узви асосй капола (Вк.)// купола // калпок (^.) // капол (Ванч) "косахонаи сар" чой гирифтааст, ки дар он узвхои бисёре мустакар аст ва хар кадом бо истилохи махсус ном бурда мешавад, ки ба истиснои хусусиёти савтиашон умумиистеъмолианд ва ба ин маънй хам дар шевахои чанубй ва чануби шаркй мустаъмал аст (Розенфелд, 1964, 98; Махмудов, Ч,ураев, 1997, 180). Вожаи капола хануз дар санскрит барои ифодаи узви инсон истифода мешудааст. Аз "Фарханги санскрит-форсй" бармеояд, ки дар ин забон ба маънии "гуна, ораз, узор, вачх ва рухсори одамй ё фил" ва дар маънои дуюм "чилуи зону, косаи зону, зону"( 406.^ .1375 ' Jjl .ст"^) роич будааст ва то имруз сайри таърихии зиёде намуда, боз хам семантикаи узви инсонро дар шевахои забони точикй нишон медихад. Дар шевахои мазкур, аз руйи мушохидахои мо, дар шакли ибораи каполаи сар//каполи сар (Вк., Дарв.) хам истифода мешавад, ки дар асл маънои "холигии сар"-ро дорад. Калимахои умумиистеъмолии дахан, дандон// дандун// дъндун; забон// завун// зувон // зун// зъвон// зъвун// зухун// зуху; забонча// зухунча// зъхунча; бъни (К^., Шк.); къртък // къртак // куртук; занахдон "манах"; габгаба; гушък; ашк// ашки; ашкидандон; гълу// гълун// гълън, гулу//гули; кълйак; овак: кокул// кокъл; комък; муйлав; му//муй //муйсар; патък "нармии гуш ва бинй"; риш// ръш; чъшм//чъш //чъшъм ва гайра, ки хар кадом дорои зеристилох мебошанд, дар каполаи сар чойгиранд. Калимаи овозхун дар гурухи лахчахои чанубии Кулоб мачозан ба маънои гълу//гълун истифода мешавад, ки дар таркиби фразеологй равшан зор мегардад: шарик тъ ма-ра набар, ки овозхуно-м нагърифта боша (Сг.).
Дар байни ин истилохот узвхое хастанд, ки дар онхо чандин узви дигар мавчуд аст, ки барои ифодаи онхо вохидхои лугавии чудогона истифода мешавад. Дахан кисми мухими узвхост. Дар он зъхун//эъвун; дандун; къртък; чог; ком чун вохидхои лугавии умумихалкй ва вожахои ангълак "забонак" дар гурухи лахчахои каротегинй; бувак "забонча" дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб ва ба хамин маънй тайзуни дар гурухи лахчахои чанубии Кулоб роич бошад, вохиди лугавии къмък барои шевахои чанубй ва чануби шаркй ба маънии "тахдоби дандонхо баъд аз рехтани онхо" муштарак мебошад. Дар шакли ибора дар гурухи лахчахои чанубии Кулоб ибораи кашаки дахан "чокии дахон" ва дар гурухи лахчахои каротегинй коси кън "чорбанди кос"; коси дахан "коми боло" фарк карда меистад.
Вожаи мазкури бувак//бувък дорои чанд маъно мебошад, вале ин чо гап дар бораи як калима намеравад, балки онхо калимахои гуногунанд ва маънохои алохида доранд. Ин маънохо аз як мабдаъ сарчашма намегиранд, балки сохибони шева ашёи гуногунро мутобики аломату хусусиёти онхо номгузорй кардаанд, ки дар натича калимахои таркиби овозиашон монанд пайдо шуда, сафи омонимхоро зиёд намудаанд. Ба акидаи профессор Е.Ч,ураев "в южных говорах отмечены такие целые группы омонимов, возникшие в результате случайного совпадения внешного облика слов в процессе словообразова-ния"(Джураев, 1992, 27), ки инро мушохидахои мо низ тасдик менамояд. Вожаи мазкур дар баробари ифодаи узви инсон ба маънои занбур дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй; хуса дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб, вахиёй-каротегинй ва каротегинй: бувак-да мехр-ъш мефъройа-ву шири гов бъсйо меша (Нз.); як навъи растании хушбую хуштаъм дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй ва каротегинй; як навъ парандаи кухй ба калонии бум дар гурухи лахчахои чанубии Кулоб истифода мешавад.
Барои ифодаи чог дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб калимахои зилалхъша: дар гурухи лахчахои чанубии Кулоб ва каротегинй вожаи алахша, дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй алохша// алъхша ва дар гурухи лахчахои каротегинй анголак истифода мешаванд. Калимаи чог, ки барои хамаи шевахои забони точикй умумй аст, дар шевахои чанубй ва чануби шаркй чихати такмили таркиби лугавии шевахо мусоидат карда, истилохоти зиёди тиббй сохтааст.
1 Дар забони ягноби «пармонаи чома» (бари чома) во мехурад (Мирзоев, 2008, 149).
334
Вохиди лугавии марбут ба дандон//дандун//дъндун дар забони адабй ва хамаи шевахои забони точикй серистеъмол ва фаъол аст ва бо анвои гуногуни сохтаю мураккаб ва ибора зухур кардаанд. Барои ифодаи дандонхои акиби дахон вохиди лугавии сохтаи ашки дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй истифода мешавад. Ба ин маънй истилохоти ашкидандон дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб ва иборахои дандуни ашк ва дандуни кърси //курси барои шевахои чанубй ва чануби шаркй умумй аст. аммо дар дехахои Сарибулок ва Саракенчаи гурухи вахиёй-каротегинй вожаи газдандун мустаъм аст. Дар колаби асоси замони хозираи феъл ва пасванди -анда калимаи сохтаи бърънда на ба инсон, балки ба маънии "дандони ашки хуки вахшй" дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй истифода мешавад.
Вохидхои лугавии мураккаби дигаре мавчуд аст, ки аз руйи аломатхои дандон ба вучуд омадаанд. Барои ифодаи дандонхои роги калон ва бадшакл ё кач дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб вожаи калеладандон маъмул бошад, хамин маъно дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй бо вожахои ашадандун ва гашадандун роич аст ва вожахои сагдандон // сагдандун барои хамаи гуруххо умумй мебошад. Антоними калимахои мазкур ба маънии "дандонхои суфтаю зебо ва садафй" дар гурухи лахчахои каротегинй калимаи одамдандун ва вохиди лугавии умумиистеъмолии садафдандун роич аст.
Аз руйи монандй ба навъи бели кърчак калимаи кърчакдандун (Вк., Шк.,Гк.) сохта шудааст, ки мачозан ба одаме, ки дандонхояш калон-калон аст ишора мекунад: касе, ки дандун-ъш лъмб-ай, кърчакдандун-ъш мегем (Ск.).
Бо иборахо хам навъи дандон ифода мешавад. Дар гурухи лахчахои каротегинй дандуни шикори "дандони хафтуми чоги боло", дандуни хъроч "дандоне, ки пас аз навадсолагй мебарояд", дандуни шир "дандонхое, ки то 6-7 солагй меистанд", чочаки дандун «вораи дандон», зихи дандун "милки дандон"; дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй дандуни акл мустаъмал аст.
^ъртък // къртак // куртук аз асоси кърт//курт ва пасванди -ак//-ук сохта шудааст. Асоси ин калима чанд шакли шарх дорад. Дар забонамон вожаи кут (1906.^ ¿V 1375 ' •э^) аз забони арабй ба маънои хурданй, хуриш, таом (ФЗТ, 1969, 707) истифода мешавад, ки метавонад, бо пасвандхои мазкур маънои гулуро ифода кунад. Дигар ин аст, ки калимахои култ ва кърт чун вожахои тасвири овозй садои аз гулу барояндаро зимни хурдан ё нушидан мефахмонад, ки ин вожахо хам бо кумаки пасванди -ак метавонанд, ба маънои узв биёянд. Калимаи кърт дар шеваи чанубй ба маънои барчастагй, обила, лунда хам истифода мешавад ва аз руйи монандии зохирии гулу-барчастагии он метавон хадс зад, ки къртак аз ин чо маншаъ дорад. Бо асоси ин калима лексемахои кокуртак (Гк.)// кокъртък (Шк.,^.) хекиртак; култуг (Кх.) култук; огуш; кърти (Вк.) теппача ба вучуд омадааст ва дар калимахои мураккаби пайвасти къртопаст (Вк.) нохамвор; къртопърт (Вк.) шахшул хам вожаи кърт иштирок мекунад. Вохиди лугавии кърт дар шевахо ба маънихои кулула, варам (Вк); хак, рост (Вк.); култ, чуръа, катра (Чк.. Вк.); иштихо низ истифода мешавад: кърт-ъм парид ай тарси хърс-а. (Мт.). Дар тули таърих тагйири шаклу маънои калимахо ва дар заминаи ин шаклхо ба вучуд омадани семантикаи нави вожахо боис шудааст, ки аз хар чихат таркиби лугавй такмил ёбад. Ба ин маънй, ба фикри донишманди маъруф Л. С. Пейсиков, ки рочеъ ба ташаккули забони форсй мегуяд розй шудан мумкин аст: "словообразование и переосмысление слов были ведущими процессами формирования словарного состава на протяжении всех трех исторических эпох развития персидского языка (древний, средний и новый )" (Пейсиков, 1975, 16).
Истилохи къртък // къртак // куртук ба маънои гулу; хекиртак, ной (рохи нафас; гулу) мустаъмал аст: доно ай куртук-ъш руст мешава, нодон ай по-ш (Тк.). Ба ин маънй вожаи мазкур муродифхои къркърак // къркърок (Вк., дошта, хусусияти сермаъной зохир намудааст: йа къртак чъргот-а дам кашидум. Ин чо дар таркиби йа къртак чъргот маънои "ба андозаи як бор (култ) фуру бурдуни чургот"-ро дошта, микдору андозаро далолат мекунад ва дар ин замина категорияи лугавй-грамматикиашро тагйир дода, ба зарф гузаштааст ва метавон онро чун омоними къртак ба маънои "гулу" номид. Дар чойи дигар сермаъноияшро давом медихад: къртъки санг (Вк., Шк.) сурохии санги осиё: да къртъки санги тахангина-ш мефта хър (Обл.). Ба маънои "хекиртак ва гулу" хърной (Дарв.)// хирной (^.) роич аст. Хамчунин, дар зери гулуи инсон чукурчае аст, ки онро кърак (Шк.) меноманд ва ин калима хам сермаъно аст ва барои ифодаи «устухони бинй» истифода мешавад: и къраки бини Ьисов мехъра (Дб.). Дар забони ягнобй (Мирзоев, 2008, 115) хам айнан бо шакли къртак «хехиртак» ва дар лахчахои Бухоро (Махмудов, 1989, 70) вожаи гули (гулу) бо ин маънои мустаъмал аст, ки аз шакли адабй маншаъ мегирад. Дар аввали гулу забонча чойгир аст, ки онро бо вожаи чочаки ной (Вк.Д.) ифода менамоянд, ки ин калима (чочак) сермаъно аст ва дар хамин шакл маънохои а) "сари пистон,
нуги сина" (Вк,., К., Ч,к., Шк., Дарв.): гусола-ра елъм къне-въ зъд бъгире, ки чочако-ш захъм меша (Лахш.); б) "пистонак; макак" (Вк.Д.): пансола шийаст, дайба надуна-ме чочак мака-ме (Дарвоз). Дамзамон ибораи сари чоч (Мум.) низ мавчуд аст, ки юбарои ифодаи "пистон" мутадовил аст.
Калимаи дигари ин гуруд по//почък //почик мебошад, ки ба маънои умумии тамоми пой истифода мешавад. Яке аз кисмдои пой дар шева калимаи классикии мошна (Вк.) аст ва дар адабиёти классикй варианти мал (ФЗТ, 1969, 20, 69) дам дорад. Муродифи ин вожа дар шева сум// съм // съмб (Вк., К., Шк.) // сумба // съмба (Шк.); съми по //съмби (К.) туёки по аст, ки чун омоним маънодои зиёд дорад (мехи махсуси филизй; сурохии табар, теша, каланд; сунба, мукобили дам) ва дар таркибдои зиёди фразеологй (съм задан (Шк., Дарв.); ай съмби мойи касе алов гърифтан (Вк, К.); съмб зъмин-а надидан (Вк., Ванч) истифода мешавад. Аз ин асос вожаи сумдард//съмдар сумдард (Шк.); сумбулак // сумболък (К ) // съмболък (Дарв)// сумбънак (Вк.) ба маънии "бучулаки по» ва сумбалосъмбок (К.) он кй кафдои пояш кафида бошад, сохта шудааст, бо вучуди он ки мафдуми "кафи по" бо вожаи самал (Вк., К.); самали по ( дар ин колиб самали дъст низ сохта шудааст) ифода мегардад. Вожаи самал дар шевадои чанубй ва чануби шаркй бо маънии мазкур барои одамону дайвонот баробар истифода мешавад. Доир ба ин вожа (самал) "Фарданги забони точикй" (ФЗТ, 1969) чизе намегуяд, аммо дар "Фарданги форсии Амид"( 1375, 1388) ба маънии "суми шутур; суми фил; нохуни фил" ва дар "Фарданги форсй"-и Мудаммад Муин (j^j«, 1375, 1825) ба маънии "суми шутур; нохуни фил" ва дар "Шеваи Ч,абал-ул-сироч" (Обидов, 1977, 2004)-шеваи шимолу шаркии Афгонистон чун "суми шутур" маънидод шуда, дар ин замина калимаи самалмой низ ба маънои "калонпой" шард ёфтааст ва бо дамин маъно дар шевадои чанубй ва чануби шаркй бо дазфи дарфи охир дар шакли самалмо (Вк., К., Ванч) кафвасеъ дар истифода аст: мардаки поданги сапалпо кадо-ра хъд-ъш вардошт-у калапойи хамбид (Дич.).
Дар мой кисматдои дигар мавчуд аст, ки дар колаби калимадои содаю сохта ва мураккабу ибора зудур кардаанд. Барои ифодаи ангушти зиёдатии дасту пой водиди лугавии шаша, ки хусусияти умумиистеъмолй дорад ва вожаи шашвол барои гуруди ладчадои шимолии Кулоб ва дедаи Шашволони гуруди каротегинй хос аст. Водиди лугавии кълъмга хоси гуруди ладчадои вахиёй-каротегинй барои ифодаи "устухони кисми пой аз рон то думгоза"; чамбулак хоси гуруди ладчадои каротегинй ба маънии "кисми пой аз зону то бучулак". Дар байни калимадои мураккаб водиди лугавии чиликмо дар колаби исму исм ба маънии "ангуштча, лелача (аз по)" хоси гуруди ладчадои вахиёй-каротегинй бошад, сергушти ба маънии "рон"; кадкашак // каткашак "гадудест дар хамгашти рон" роди тайкардаи гуногуни калимасозй доранд. Вожаи сергушти аз калимаи мураккаби сергушт ва ин калима дар колаби сифату исм ба вучуд омадааст ва ин аст, ки сергушти ду зинаи калимасозиро гузаштааст, аммо вожаи кадкашак аз руйи дамнишинии асосдо ва пасванди -ак ба вучуд омадааст, ки ба усули омехтаи вожасозй дохил мешавад. Баъзе аз истилодот ду вариант доранд. Дам дар шакли калима ва дам дар шакли ибора истифода мешаванд, зеро вожадо субстантиватсия нашудаанд. Масалан, шикамбак // шъкамбък; шикамбаки мо ба маънии "кисми пой (аз зону то бучулак)" дар гуруди ладчадои шимолии Кулоб ва дар гуруди вахиёй-каротегинй; дукак //дъкак; дукаки мо бо семантикаи "устухони по" дар гуруди ладчадои чанубии Кулоб дар муомилотанд. Аммо аз вожаи кашък // хашък (Шк.)// хешак (Гк.) "чое, ки рон ба тана мепайвандад" ибораи хашъки мо (К.) сохта шудааст, ки ба маънии "байни ду рони пой" истифода мешавад. Дамчунин, иборадои зерин дар муомилотанд, ки барои ифодаи узви бадан истифода мешаванд: кълчайи зону (болотар дидем, ки дар санскрит "капола" ба маънои кълчайи зону истифода мешудааст), ки барои шевадо койне мебошад, аммо банди мо хоси гуруди ладчадои каротегинй ва банди мочък хоси гуруди ладчадои вахиёй-каротегинй ба маънии "соки по" мебошад.
Яке аз калимадои асосй ва барои тамоми форсизабонон маълуму машдур водиди лугавии даст аст, ки дар шевадои чанубй ва чануби шаркй дар шакли даст // дъст // дъс дамчун узви инсон ва ё дайвонот истифода мешавад. Ин вожа яке аз сермадсултарин вожадои фонди асосии лугавии шевадо мебошад, ки дар такмили таркиби лугавии шевадо садми калон дорад. Ин калима сермаъно шуда, барои ифодаи мафдумдои зиёде хизмат менамояд. Бо ин морфемаи лугавй дар колаби калимахои сохта, мураккаб ва иборадои рехтаю устувор водиддои нави лексикй бунёд шудааст. Даст чун узв дар шева чанд кисматдои дигар дорад, ки сода, сохта, мураккаб ва дар колаби ибора-истилод меоянд. Дар ин силсила калимадои "мънгал, чълик // чилик, чуки, тутак, мънчък"-ро дар лугатдои мавчудаи забони точикй ва форсй дастрас карда натавонистем ва чи тавр узви баданро ифода кардани ондо роди таърихии забон ва чустучудои этимологиро талаб дорад. Зимни шарди вожаи "ангушт" "Фарданг"(ФЗТ, 1969, 70) дамчун
синоним вожаи "чилик"-ро овардааст, вале дар боби алохида барои чилик мавчуд нест. Дар баробари калимахои мазкур вохидхои лугавии дигаре мавчуд аст, ки рохи сохташавиашон маълум аст: масалан, панча2 аз руйи теъдоди ангуштон бо асоси панч ва пасванди -а; тефък аз руйи ба хам омадани теф (таф, канот) ва пасванди -ък; нохун аз пешванди но- ва исми хун ва гайра. Истилохоти зерин аъзои "даст"-ро нишон медиханд, сода, сохта, мураккаб ва дар колаби ибора меоянд ва онхоро ба истиснои хусусиятхои савтй аз руйи истеъмолашон ба ду гурух чудо кардан мумкин аст. А). Вохидхои лугавии умумиистеъ-молй: каф, мъшт//мъш, панча, бозу, нохун, чилик//чълик// чилинг, чиликак "ангушти хурд", нарчълик // нарангъшт // нарчангол "сарангушт". Б). Вохидхои лугавии хоси шевахо. Вожаи чуки дар гурухи лахчахои каротегинй ба маънои "чакка", аммо дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб аз руйи семантикаи "пушти нохуни ангушт" роич аст. Дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй ва каротегинй барои ифодаи "кафи даст" гунаи мънгал, аммо дар гурухи лахчахои шимолй ва чанубии Кулоб гунаи мънчък//мънгъли мустаъмал аст. Вожаи качук// качък сермаъно буда, яке аз маънохо "каф; мушт" мебошад, ки бо ин семантика дар гурухи лахчахои шимолии Кулоб ва дехаи Майдони калони гурухи каротегинй роич аст. Х,амчунин, бо пасванди -и (-ги) ва -ак калимахои зерин сохта шудааст: кофъри (Шк., Ч,к.) ангушти сеюми даст; байнаги (Ч,к) ангушти ишорат; тутак (К|.) банди даст; тефък (Вк.) соид ва бозу якчоя.
Аксарияти ибора-истилохоти ин гурухи мавзуй-тематикй умумиистеъмоланд: кафи дъст, чълики ката, банди дъст, чълики майда // чълики майтъкак // чълики хътарак, зихи нохун // зийак "зехи нохун". Баробари ин, ибораи качаки дъст ба маънои "оринчи даст", кърчаки дъст " сари китф" дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй ва ванчй; гърмъки дъст ба маънои "бугуми даст" дар гурухи лахчахои чанубии Кулоб дида мешавад.
Баъзе аз вохидхои лугавй барои сохтани вожахои нав ва бой кардани хазинаи забон фаъолтаранд. Ба ин кабил калимаи мъшт, ки забони адабй дар шакли мушт роич аст, мисол шуда метавонад. Бо ин вожа истилохоти сохахои гуногуни хаёт сохта шудааст, ки дар заминаи сермаъной ва дур шудан аз маънои мабдаъ омоним шудаанд. Ба ин маънй вожаи мъштък, мъштаки ва каринахои савтии онхо мисол шуда метавонад, ки ба маънохои зерин омадаанд: мъждък//муждък (Вк.)// мъштак (Шк., Дарв.), мъштък (Вк.Д., Ванч) каме, андаке: йа мъждък гандъм бъйор (Ок.); мъштик (Вк.) яке аз лахзахои акколбозй; мъштак (Шк., Гк.)// мъштък Д.) // мъштак (Шк) 1.кудаки навзод: келин-ъш дар дъст-ъш мъштък дора (Дег.); 2. яке аз кисмхои сипор (Лахш): и мъштаки сипор-ай охи; мъштаки (Хов.) харомй, харомзода; гайришаръй: ин бачай мъштаки-йай; мъштаки (Шк.) бо мушт: мъштаки зад-ъ гърехт. Калимахои мураккаби зерин низ бо иштироки морфемаи мъшт бунёд шуда, таркиби лугати шеваро такмил додаанд: каламъшт (Шк.) мушти калон: гърмъшт (Шк., Дарв.) истилохи гуштигирист, ки бо ангуштон сахт гирифтани харифро мефахмонад; мъштаккъни (Вк.) ба сурохии санги осиё бо даст рехтани галла; мъштбанд (Вк.)//мъшбанд (Шк.) дахонбаста, пур: чъволи мъштбанд-а хар-ънда бор къне (Лахш); мъштеша//муштеша (^.,Шк.) як навъ теша, ки бо он табак, коса метарошанд; мъштъ кътак (Вк.) мушту калтак. Ин калима ва вожахои бо он сохташуда, асосан, бо феъли ёридихандаи «кардан» ва «дохтан» истифода шуда, маънои мачозй касб кардаанд: мъшт кардан муштзанй (занозанй) кардан: хар дъ-ш мъшт кардай (Сх.); мъштък кардан (Вк.): а) фарзанд овардан, таваллуд кардан; б) харомй (гайриконунй) зоидан; мъштък дохтан аклакй кардан: да гапи ин мъштък надоз (Ок.); мъштбанд кардан пур ва дахандуз кардани чувол ё халтаи чизе: йа чувол-а мъшбанд мекардъм, шас кило мебъромад (Мум.).
Тамоми бадани инсонхо муй дорад, вале баъзе кисматхо муйи бештар доранд ва ин боиси номгузорй гардидааст. Вожахое, ки дар ин гурух истифода мешаванд, асосан, умумиистеъмолианд. Истилохоте, ки ба муйи бадан далолат мекунанд, зиёданд. Вожаи умумй барои ифодаи хамаи муйхои аъзои бадан калимаи содаи му//муй мебошад ва аз ин вожа морфемахои лексикии дигар сохта шудааст: бъра бача-м, муйе аъ сар-т кам намешава (Вк.); ай бово-ш муйе метарса, неке боша хишка-ра писан намекъна (Хов.). Дар чумлаи аввал калимаи муйе артикли -е гирифтааст, ки он номуайяниро ифода мекунад. Дар чумлаи дуюм лексемаи муйе ба назар мерасад, ки калима бо артикли номуайянии -е омада, хусусияти морфологй зохир кардааст, вале ин чихати зохирй аст, маънои матн далели он аст, ки ин чо номуайянй нест, балки калима бо илхок шудани -е маънои нави кам, андак гирифтааст ва ба микдору андоза далолат мекунад. Пас ин чо -е на артикл, балки пасванд аст ва хусусияти вожасозй зохир намудааст: ай ака-ш муйе метарса, набоша хулиган-ай (Дх.). Бо калимаи муй аз факки изофат дар колаби калимахои мураккаби тобеъ вожаи муйсар, муйлав ва ибора -истилохоти муйлави
2 Дар забони ягноби шакли пахха истифода мешавад (Мирзоев, 2008, 152).
337
чадиди (Шк.) ба маънии "муйлаби нидоят хурду мадини оро додашуда"; муйи гариби (Шк.) "кокуле, ки дар мусофират гузошта шудааст" ба вучуд омада, ба узви инсон далолат мекунад.
Дар колаби калимадои сохта бо пасванди -ак ва -аки лексемадои муйак (Вк.) нахи абрешим; муйаки (Шк.) муина, пашмина созад, дар чойи дигар калимадои мураккаби муйсаргирон//мусаргирун; (сартарошон дар чашни туйи арусй, ки дар чояш тадлиш шудааст); муйтарошон (гирифтани муйи сари навзод) ва иборадои фразеологй сохтааст: му да мучинак номадан (Шк.) нидоят фарбед будан: и гуспан дамика тахте, ки му-ш да мучинак намийа; муй тана шъг кардан (Ч,к.) // муй тана хестан "даросидан" ки узви инсонро ифода намекунанд, вале барои такмили таркиби лугавии шева садм мегузорад: мор-а дидъм муй тана-м шъг кард (Сг.).
Дар баробари муйлав барои ифодаи ин маъно калимаи умумиистеъмолии бурут// бърут // бърът ва хоси ладчадои шимолии Кулоб мътилав//мъчилав (Шк.) истифода мешавад. Бо асоси бурут// бърут ва пасванди -аки вожаи ифодакунандаи шахс бурутаки// бърутаки "муйлабдор" сохта шудааст, ки дар гуруди ладчадои каротегинй дида мешавад: йа бърутаки дакалот кад (Вд.).
Калимаи мътилав//мъчилав аз ибораи мъти лав ба вучуд омадааст: доли мъти лав накарда бъдем, ки Масков-му бърдан (Хов.) Муайяншавандаи ин ибора вожаи мът дар шакли мат дар адабиёти классикй истифода шуда, маънои "пашми нарме, ки аз таги муйи дайвонот, аз кабили буз ва гусфанд гирифта мешавад, тибит" шард меёбад ва бо ин вожа калимадои зиёде мавчуданд, ки яке аз ондо "матфуз jj^ гирдогирди дадон, атрофи дадон, лабу лунч" (ФЗТ, 1969, 45) мебошад. Маълум мегардад, ки вожаи кадимй буда, то имруз дар шеваи чанубй, асосан, дар Ховалинг (гуруди шимолии Кулоб) роич аст ва бо ин асос калимадою таркибдои дигар низ бунёд шудааст: мъти кадан (Хов.) ба давраи навхатй (16-18солагй) расидан, муйлаб баровардан; мътилав кардан муйлаб баровардан; ба балогат расидан: доли пътилав накада бъдем, ки чанг -му бърдан (Хов.). Вожаи мат барои ифодаи нармию холигии як тарафи бинй ва ифодаи дъ мати бъни (К., Шк.) "дарду тарафи бини"-ро мефадмонад ва мътилав (муйлаб) дар шакли калимаи мураккаб ва мати бъни бо ибора ифода ёфтааст. Фарки дигар ин аст, ки калимаи мат дар ибораи мати бъни дар шакли ихтисории мът бар хилофи вожаи "мът»-и ифодакунандаи муйлаб истифода намешавад, яъне мъти бъни во нахурдем. Пас, агар мат (нармй) дар ибораи мати бъни ва мати гуш бетагйир монда бошад, вожаи мът дар калимаи мътилав (муйлаб) шакли ихтисории мит (падн, парешон) мебошад. Бо ин асос (мит //мът) дар шеваи чанубй калимаю таркибдои дигар сохта, чидати такмили таркиби лугавии шева мусодат кардааст: митов (Ч,к., Шк.); замини нишеб; мъток (Мт.) нодамворие, ки баъди буридан ва ё шикастани шохи дарахт пайдо мешавад; мътик (Вк., К.) падн; марешонъ мътък (Мум.) парешону тунук; титъ мит (Вк., К., Шк.) падну парешон; мътъхма (Вк., К.), мътхъма (К.); кътумът (К.) хаста.
Маънои калимаи риш дар забони точикй, форсй ва дарй чун ифодакунандаи маънои "муйдои чака ва манади мардон" (ФЗТ, 1969, 139) маълум аст ва чун мисол дар "Русско-персидский словарь" 17 калимаи бо ин морфемаи лугавй (РПС, 1374, 748) тавлидёфта зикр шудааст, ки дамашон дар забони точикй мустаъмаланд. Дар шеваи чанубии забони точикй бо ин асос калимадои зиёде вомехурад. Ин калимадо сохта (бо пасванди -ъш (-иш), пешванди ва-(бо-), мураккаб ва дар шакли ибора ва, аз чумла, иборадои фразеологй дам меоянд. Бархе аз ин калимадо синну соли шахсро фадмонад, кисми дигар анвои ришро далолат мекунад. Бо вожадои сохта водидои лугавии вариш (Вк., Шк., Ванч)// варъш (Вк.) муйсафед, пирамард; ришаки (Кд., К., Дарв.) ришдор; вариши// бариши (Ч,к.) аклакй истифода мешавад. Дар байни калимадои мураккаб водиддои лугавии такариш ва бузриш барои дамаи точикон умумй аст. Аммо водиди лугавии барокриш хоси гуруди ладчадои гарбии Кулоб ва махмриш хоси гуруди ладчадои вахиёй-каротегинй ба як маъно "кулутариш" дар муомилот мебошад. Калимаи сийаръш//сийахръш (Вк., К.) "оне, ки риши сиёд дорад" дар гуруди ладчадои вахиёй-каротегинй ва каротегинй дида мешавад. Дар ладчадои Бухоро матакриш (Мадмудов, 1989, 184) мавчуд аст, ки маводи дасти мо рочеъ ба ин калима чизе намегуяд. Дар дайати иборадои зерин омадааст: риши зарфаш (Гк.) риши зардча; риши дук (К.) риши кулута (гафс); ръши мълойи (Гк., Шк.) риши калон ва дароз; риши хароти (Гк.) риши кутоди хурд; риш давидан (Шх.) баланд шудану сабзидани риш.
Истилохи дигари умумихалкй, ки барои ифодаи муйи бадан далолат мекунад, вожаи кокул//кокъл мебошад. Писаронро дам дар чавонй кокул мебофанд, вале тарзи кокул мондани писарон аз духтарон фарк мекунад. Асосан, кисмати болоии муи бачадо барои кокул монда шуда, бакия тарошида мешавад, вале муи духтарон баъди кокул мондан, дигар тарошида намешавад. Кокул мондани писарон дар оиладое сурат мегиранд, ки агар модари ондо духтар назоида бошад. Писарашро кокул бофта, аз Худо ходиш мекунад, ки ба ондо духтар бидидад ва
ин аз руйи расму оини мардумй сурат мегирад. Ин аст, ки вожахои мураккаб ба вучуд омадаанд. Барои ифодаи "дастаи муйи фарки сари писарон (то 10-12- солагй)" дар гурухи лахчахои каротегинй вохиди лугавии торкокъл ва хамин маънй дар гурухи лахчахои гарбии Кулоб бо лексемаи торкокъли, дар зинаи дуюми калимасозй, мустаъмал аст. Вохидхои лугавии зерин барои шевахои чанубй ва чануби шаркй умумиистеъмоланд: кокулдор// кокълдор ба маънии "касе, ки кокул дорад"; панчак // панчабоф бо семантикаи "майдабоф"; чол//чолак ба маънии "гесу, муйи майда бофташуда". Дар чойи дигар мебинем, ки барои ифодаи "анвои гуногуни бофташавии муй" вожахои гуногуне колаби калимахои сохтаю мураккаб ва ибора-истилохот дар махалхо истифода мешавад. Масалан, калимаи бофък ба маънии "кокул, гесубанди хурд" хоси гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй аст ва барои ифодаи "гесуи бофтаи духтарон" дар лахчахои шимолии Кулоб дъмбък// дъмбак, дар лахчахои каротегинй пасак ва паскокълак, дар гурухи лахчахои чанубии Кулоб паскалаги ва дар Ванчу Дарвоз вожаи паскокъли истифода мешавад, ки аз гуногуннавъии ифода дарак медихад.
Гайр аз ин, вожаи мураккаби кокълроскън ба маънии "зане, ки гесу, чамолак мебофад"; калимаи типи омехтаи кокултупак "чамолаки гесуи духтарон" ва ибораи кокъли вашабака "кокули (чамолаки) бо мухраву тангаву марчон оро додашуда" хоси гурухи лахчахои каротегинй мебошад.
Яке аз калимахое, ки ба муйи занон марбут аст пича//печа мебошад, ки ба маънии "гесувони майдабофии ду чаккаи духтарону занон" барои шевахои чанубй ва чануби шаркй баробар хизмат мекунад. Аз ин калимаи сода дар асоси монандй ба семантикаи вожаи асосй чанд калимаи дигар ба вучуд омада, ба мурури замон бо таваччух ба дур шудани маънохо алокаи байни онхо аз байн рафтааст ва ба ин маънй онхоро омоним гуфтан мумкин аст. Таваччух шавад ба калимаихои пича (Шк.) "чаккаи сар"; пича (Вк., Гк.) "гушаи девораи оташдон"; "суфачаи пахлуи танур"; пича (Гк.) "чойе, ки пояхои сандалй меистад"; пича (Вк.) "девори ду тарафи дули осиё". Бо хамин рох калимаи кокълак (К^.,Шк.) ду маъно дорад. Аввал "кокули хурд"-ро далолат мекунад, ки дар ин чо пасванди -ак шаклсоз аст ва дуюм аз руйи монандй "риши (пупаки) чуворимакка"-ро низ мефахмонад. Барои ифодаи "муяки чуворимакка" вожаи тупак//тъпак (К|., Ч,к., Шк.) низ роич аст, ки маънои асосиаш боз хам ба "тупаки муй", ки ифодакунандаи навъи асбоби ороиши муйи занон аст, алокамандй дорад. Ба ин маънй калимаи пълкак ки дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй истифода мешавад, синоним шуда метавонад. Тавассути калимаи пича аз руйи маънои марбут ба муй калимаи мураккаби тобеи сийапича// сийахпича (Вк.) сохта шудааст, ки ду маъно дорад: сиёхмилла, сиёхмуй, ки маънои асосй аст ва дар ибораи сийапича// сийахпича шудан (К|.) ба таври мачозй "бармахал фавтидан", "чавонмарг шудани духтарони чавон"-ро мефахмонад.
Чашм хам яке аз узвхои асосй ба шумор мераад. Дар шевахои чанубй ва чануби шаркй бо вариантхои чъшм//чъш (Вк., К, Шк., Ванч)// чъшъм (К^., Дарв.)// чаш (Гк., Кх.,) роичанд. Барои ифодаи истилохоти марбут ба чъшм калимахои сохта, мураккаб ва ибора-истилохот истифода мешаванд. Калимаи классикии хилт "яке аз моддахои чоргона: хун, балгам, сафро ва савдо, ки гуё хама беморихо аз онхо сар мезадааст"(ФЗТ, 1969, 478) бо пасванди -ак якчоя шуда, барои ифодаи маънии "чирки чашм" дар шакли хилдак (Дб.) // хилдик// хилдик (Шк.) // хълдък (Вк.) // хълдик (Кх., Ванч) дар шевахои чанубй ва чануби шаркй истифода мешавад. Ин калима дар шакли хълдък (Гк., Кх., Шк.) ба маънои "норасида, нопухта, хом" хам истифода мешавад, ки аз семантикаи хълдък дар мисолхои боло тамоман фарк мекунад ва танхо шабохати зохирй доранд: чормагзи хълдък-а хъри, къртък-ът дар мекъна (Сч.). Хдмчунин, истилохоти сохтаю мураккаб ва дар колаби иборахо ба вучуд омадаанд, ки аз руйи шабохат ба ашё, ранг ва гайра ба чашм марбутанд. Дар байни онхо иборахои умумиистеъмолй хам дида мешавад, ки бо талаффузи шевагиашон фарк мекунанд: чъшми коч (Вк., Дарв.) чашми олус, коч; чъшми къбут (Ванч) // кавут (Вк.) чашми кабуд: чъшми шахло (К|.) чашми шахло (зебо), чашми фаттон; кирай чъшм (Шк.) гушаи чашм. Вохиди лугавии сохтаи нилък "милаи чашм" хоси гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй; калимаи мураккаби морчашм "касе, ки гушахои чашмаш аз тарафи чакка андаке васеъ аст" дар гурухи лахчахои гарбии Кулоб ба кайд гирифта шудааст; ибораи ръхси чашм "нури чашм" дар гурухи лахчахои вахиёй-каротегинй ва хамин ибора дар шакли ръхи чишм дар гурухи лахчахои кулобии хисорй роичанд. Ибораи чъшми рахш ба маънии "чашми рахш, чашми сиёхи моил ба зардй" хоси дехаи Ч,афри гурухи лахчахои каротегинй ва чъшми бълък "чашми калон-калон" барои шевахои чанубй ва чануби шаркй баробар истеъмол мешавад.
Калимаи умумиистеъмолии гуш (узви хисси сомеа) яке аз вожахои серистеъмол буда, барои сохтани калимахои зиёди гуруххои гуногуни мавзуи истифода мешавад. Барои ифодаи
"баногуш" чанд истилод истифода мешавад: баногуш, зихии гуш, ки умумиистеъмоланд ва ибораи чахчахи гуш, шакараки гуш дар гуруди ладчадои каротегинй ба кайд гирифта шудаанд. Ибораи кирай гуш ба маънии "нуги гуш" хоси гуруди ладчадои шимолии Кулоб аст. Калимаи чака (Шм.) яке аз вожадои содаест, ки ба ин силсила аст ва маънои "устухони барчастаи миёнаи чашму гуш"-ро мефадмонад. Ва вожадои бънгуши ва гъргушак дар колаби калимадои мураккаб ба маънии "бемории гуш" дар гуруди ладчадои шимолии Кулоб маъмул аст.
Вожадои ифодакунандаи ачзои бъни чандон зиёд нестанд. Аз калимадои мураккаб ва иборадо ташкил ёфтаанд. Дар байни ондо вожаи бънилет ба маънои "кутодбинй" дар ладчадои шимолии Кулоб, куркурак "тагояки бинй" дар ладчадои каротегинй ва вожаи шимъкбъни "бинипачак" дар ладчадои шимолии Кулоб ва каротегинй чун калимадои хоси шева истифода мешаванд. Ба маънии "кутодбинй", ки дар шимолии Кулоб бънилет роич аст, дар ладчадои каротегинй вожаи калтабъни мустаъмал аст, ки дар дигар минтакадо дам дида мешавад. Дамчунин, иборадои холаки бъни (К.) //холи бъни (Шк.) аз руйи семантикаи "накши зебу зинати бинии занон"; сътъмбаки бъни (К.) "тагояки байни ду сурохии бинй"; банди бъни (К.) "сутуни (тагояки) бинй"; кирай бини (Шк.) "тегаи бинй". Дар баробари ин барои ифодаи узвдои дохилй калимадои зиёде аз кабили дъл, чигар, гърда, руда, меъда, шъкам, бачадун, захдун, хичак, хун, сърхной мустаъмал аст. Дар шевадои чанубй ва чануби шаркй барои ташкили калимаю иборадои нав, чидати такмили таркиби лугавии шева, бештар аз дама калимаи дъл (дил) садм дорад, ки мисли забони меъёр сурат гирифтааст. Фарк дар байни вожадоест, ки ба аксоми руда дахл доранд. Ин калимадои мураккабеанд, ки дар колаби исму исм ва сифату исм сохта шудаанд: кунруда (Вк.) рудаи калон; чархакруда (К.) рудаи дувоздадангушта. Барои ифодаи рудаи гафс ду калима шахруда (Вк.) ва сихруда (Кд.) роич аст. Калимадои куруда (К.) "курруда"; харумруда (Шк., Дарв.) "даромруда"; сърхной (Вк., Шк., Ч,к.) "сурхруда" хусусияти умумиистеъмолй доранд. Таркиби рудавъ ровчак// рудавъ ручак (Вк., К)// рудавъ ръхчък (Шк.) дам хеле серистеъмол аст, ки ба маънии "руда ва дигар узвдои дарунй" меояд.
Барои баёни маънии "мезакдон, шошадон" вожадои чумбулук (Б.) ва хичак // хичък // хъчък (К.,Шк.)//хъчик (Вк., Ванч) истифода мешавад. Калимаи классикии захдон (ФЗТ, 1969, 444) дар шакли захдун (Вд.)//задун (Ч,к.)// зедун (Вк.) баробари вожаи бачадун (К.) ба маънии бачадон, заддон, нутфагод роич аст: заддун-ъш шамол хърдас (Вд.).
Барои ифодаи устухон калимаи сугун//съгун истифода мешавад, ки барои шевадои чанубй ва чануби шаркй умумй аст. Аз он дар гуруди ладчадои каротегинй ибораи сугуни мъшт "сутунмудра" ба вучуд омадааст ва баробари калимаи сътънмъхра, ки койне аст, дар муомилот мебошад. Ба маънии "устухони калон" истилоди сукал дар ладчадои каротегинй ва сагал дар ладчадои вахиёй-каротегинй ифода мегардад.
Калимадои зерин низ маънодои гуногуни аъзои дохилию берунии баданро нишон медиданд, ки аз индо лексемадои барои шевадои чанубй ва чануби шаркй умумй чунинанд: кумагзик//кумагзък "думгоза"; лъхч: лъхчи кън "дунба, чорбанди кос"; хамрахак//хамраак "гадудпарда, дамродак, дамроди кудаки навзод, ки аз батни модар меояд".
Кисме аз узви бадан аз руйи шабодат ба ашёи дигар номгузорй шудааст. Аз чумла, "кафаси сина"-ро ба "сандук, даф ва кънда" монанд кардаанд. Ба ин маънй водиди лугавии дафък//дафак хоси ладчадои шимолии Кулоб, мешотана (аз чидати дар пеши бадан чойгир буданаш) ва сандъки сина дар гуруди ладчадои каротегинй къндайи сина чун истилоди умумии шевадои чанубй ва чануби шаркй мустаъмал аст, ки чун синониманд.
Узвдои дигар дам аз руйи шабодат ба бел, шона, арра, ба мавкеи чойгиршавиашон дар аввал (сар), байн (миён), вазифаи барои рушди бадан доштанашон, монандиаш ба зарфи обхурй ва гайра номбар мешаванд, ки яке аз роддои маъмули калимасозии забон мебошад. Ин калимадо дар колаби калимадои сода, сохта, мураккаб ва ибора-истилодот зудур намудаанд. Дар байни ин истилодот водиддои лугавии тига "бикин; падлу" ва мин "миён;" арамъшт "сутунмудра"; овхърак "охураки китф; чанбари гардан" кадкашак // каткашак "гадудест дар хамгашти рон" барои шевадои чанубй ва чануби шаркй баробар дар муомилотанд. Калимаи рон, ки дохилаш пур аз магз аст бо магзин яъне "дорои магз" дар гуруди ладчадои вахиёй-каротегинй роич аст. Дамчунин, истилодоти зерин истифода мешаванд: кърчак (К.) сари шона; белак (Вк.,К.) шона, белаки китф: шонайи аркан (Вд.) шона, белак (чойи пайвасти даст бо тана); саркътф// саркътиф (К) // сари кътиф (К); сари гардан (Шк.) сари гардан; сари чолбанд (К) сари устухони чорбанд.
Ихтисорахо:
РПС - Русско-персидский словарь (под редакцией Али Асадуллаева и Л.С. Пейсикова). Тегеран, 1374, 1091с.
ФЗТ- Фарханги забони точикй (аз асри Х то ибтидори асри ХХ): -М.: Сов. энциклопедия,1969. Я 1. 951 с. Я 2. 1904 с. Вд. -Войдара Вк. - вахиёй-каротегинй Гк., - гарбии Кулоб Дарв. -Дарвоз Дб. - Дангараи боло Зир. - Зиракй Кх. - Кулобии Х,исор К|. - каротегинй Мс. Маргзори сир Мт. - Майдонтерак Мум. - Муминобод Нз. - Ниёзбегиён Обл. - Оби лурд Ог . - Оби гарм Сг. - Саригор Ск. - Саракенча Сх. - Сарихосор Сч. - Саричашма Туг. - Тугак Хов. -Ховалинг Х,ич.-Х,ичборак Ч,к. -Чднубии Кулоб Шк. - Шимолии кулоб Шм. - Шулмак
Адабиёт:
1. Джураев Г. Система диалектной лексики таджикского языка:/на материале южных говоров/: Автореф. дис. д-ра филол.наук. -Душанбе, 1992.-30 с.
2. Махмудов М., Бердиев Б. Лугати мухтасари лахчахои Бухоро. -Душанбе: Дониш, 1989.
3. Махмудов М., Ч,ураев Г. Лугати шевахои забони точикй. -Душанбе, 1997. -288с.
4. Мирзозода С. Фарханги ягнобй-точикй-англисй. -Душанбе, 2008. 435с.
5. Обидов У. Шеваи Ч,абал-ул-сироч (Афгонистони шимолй). Душанбе, 1977. 235 с.
6. Пейсиков Л.С. Лексикология современного персидского языка. -М.: Изд-во МГУ. 1975. -207 с.
7. Розенфельд А.З. Ванчские говоры таджикского языа.-Душанбе, 1964.-149 с.
8. Русско-персидский словарь. (под редакцией Али Асадуллаева и Л.С. Пейсикова). Тегеран, 1374, 1091с.
9. Саймиддинов Д. Вожасозии забони форсии миёна. Душанбе: 2001, 310 с.
10. Фарханги форсй"-и Мухаммад Муин. -Техрон, 1375, иборат аз 5 чилд.
11. 834'1384 'о^ лк 618 ' 1375'и^ .ЦУ лк ^jAJa .1^) л*^ л^ ^и .
12. .лк 3 ^ '1375 'оЦ^ .л^ ^jAJa .¿^а. Л1ле
АНАЛИЗ СОМАТИЧЕСКИХ ТЕРМИНОЛОГИЙ
Хоркашев С., Мирганова Н.Р.
В данной статье авторы анализируют пути и способы формирования соматических терминологий в южном и юго - восточном говоре таджикского языка, сравнивая их с нормативном таджикском языке. Анализ словообразовательных принцыпов в этой группе основывается на простых лексических единицах и с помощью грамматических средств с привлечением богатого языкового материала.
Ключевые слова: язык, говор, простой, аффикс, модель, лексика, грамматика, семантика, производный, сложение, словообразование.
AN ANALYSIS OF SOMATIC TERMINOLOGY
Khorkashev S., Mirganova N.R.
In this article, authors analyse ways and methods of forming of somatic terminologies in south and east dialects of the Tajik language, comparing them to the normative Tajik language. An analysis of word-formation principles in this group is based on simple lexical units and by means of grammatical facilities with bringing in of rich language material.
Key words: language, manner of speaking, simple, affix, model, vocabulary, grammar, semantics, derivative, addition, word-formation,
Сведения об авторах: Хоркашев Сахидод - кандидат филологических наук, заведующей кафедрой таджикского языка Таджиского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.: (+992) 919 002178;
Мирганова Нигина Рауфовна - кандидат педагогических наук, доцент, начальник отделом науки и инновации Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.: (+992) 93 5584538.
Information about authors: Khorkashev Sakhidod - Ph.D. in Philology, docent. Head of Tajik Language Chair, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, tel.: (+992) 919 002178.
Mirganova Nigina Raufovna, Ph. D. in Philology, associate professor, head of the Center for Science and Innovation, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, tel.: (+992) 93 5584538.
ГРАММАТИЧЕСКИЕ СРЕДСТВА ВЫРАЖЕНИЯ ПОЧТИТЕЛЬНОСТИ В ТАДЖИКСКОМ
ЯЗЫКЕ
Джураева Мушаррафа Рустамовна
Таджикский национальный университет
В таджикском языке к грамматическим средствам выражения почтительности и уважения можно отнести местоимения второго лица множественного числа шумо (вы) и третьего лица множественного числа эшон (они), местоименные и глагольные окончания. Почтительность выражается также при помощи ряда глаголов, которые в толковых словарях имеют непосредственно значение вежливости.
Исследователь местоимений таджикского языка Б.Сиёев, определяя историю происхождения личного местоимения второго лица множественного числа шумо, приходит к выводу, что начиная с 1Х-Х веков местоимение шумо применяется в двух случаях: первое, для обозначения нескольких лиц, что является основной его функцией, и второе, при почтительном обращении к одному лицу. Это двойственность местоимения шумо стало причиной того, что данное местоимение в значении второго лица множественного числа для обозначения нескольких лиц обрело форму двойного множественного числа, т.е. к нему стали добавляться окончания -%о, -он (-ён) (2, 84). Эту особенность также отметили Б.Шарифов, Н.Маъсумй, В.С.Расторгуева, Мухдммад Таки Бах,ор.
Однако это не означает, что при почтительном обращении всегда употребляется шумо. Его использование зависит, прежде всего, от ситуации речи. Следует отметить, что и при обращении к нескольким лицам и при почтительном обращении к одному лицу шумо грамматически означает множественное число и естественно, в обоих случаях сказуемое предложения, в которых шумо выступает в роли подлежащего, приводится во множественном числе. Для определения того, к кому обращено данное местоимение, нужно отметить роль контекста в нарративном режиме анализа и роль речевой ситуации в коммуникативном:
1. Дуруд ба шумо, дустон ва мухлисони телевизиони «Бах,ористон» («Як соат», ТВ «Бах,ористон», 20.10.12).
2. Агар ин пешних,оди мо тадбири шумо бошад, пас бо мо бошед! («Як соат», ТВ «Бах,ористон», 20.10.12).
3. Муаллим, Шуморо аз дур дидам хаёлолуд, зери лабон тарона замзама мекунед магар? («Адабиёт ва санъат», 1.04.10)
