CC BY
60
УДК 630*527
С. I. MiHKeBi4, кандыдат сельскагаспадарчых навук, дацэнт (БДТУ);
Э. Петраускас, кандыдат сельскагаспадарчых навук, дацэнт (1нстытут юравання лясной гаспадаркай i драуншазнауства, Унiверсiтэт iмя А. Стулгшскага, Лiтва);
П. У. Сяурук, студэнт (БДТУ)
АНАЛ1З ПАШТУЧНЫХ МЕТАДАУ ТАКСАЦЫ1 НАРЫХТАВАНЫХ КРУГЛЫХ ЛЕСАМАТЭРЫЯЛАУ
На аснове лгтаратурных крынщ сцiсла абмяркоуваюцца паштучныя метады таксацып круглых лесаматэрыялау, яшя ужываюцца у розных кра1нах. Анатз зместу таблiц стандарта ДАСТ 2708-75 у параунант з аналапчныш звесткамi лгтоусшх таблiц аб'ёмау круглых лесаматэрыялау выявiy да-датныя адхiленнi, што сведчыць аб большых значэннях «лгтоусшх» аб'ёмау (да 10% для «камлёвых» i «сярэдзшных» бярвёнау i да 15% - для «верхавшных», аднак для «камлёвых» лесаматэрыялау дыяметрам болей за 70 см адхшенш па аб'ёмах складаюць тольк1 каля 2%). Даследава-ны асноуны працоуны метад верхняга дыяметра (СТБ 1667-2012, ДАСТ 2708-75). Выкананы аб-мер 194 круглых лесаматэрыялау у 6 штабелях (вымяралi дыяметры абодвух тарцоу (двойчы, з разлiкам сярэдняга да 0,1 см), даужыню (да 0,1 м)). Найбольшыя адхiленнi характэрны для лесаматэрыялау з павышаным збегам (1-2 см/м) (да -14,5% паводле формулы канцавых сячэнняу (Смальяна) i -13,1% - усечанага конуса). На наш погляд, мэтазгодна удакладненне метаду верхня-га дыяметра з улiкам сярэдняга збегу у партыях абмяраемага круглага лесу (з унясеннем паправак у аб'ёмы, атрыманых з таблiц ДАСТ 2708-75 па рэальнай велiчынi збегу).
Based on literature review piece by piece methods of round wood measurements employed in different countries are briefly discussed. An analysis of round wood volume tables from GOST 2708-75 in comparison with the Lithuanian volume tables showed positive values of deviations that indicates larger values in "Lithuanian" volumes (up to 10% for butt and middle logs and 15% - for top logs, although for butt logs over 70 cm diameter the differences in their volumes are around 2% only). The main working method of upper diameter (STB 1667-2012, GOST 2708-75) was researched. 194 logs in 6 stacked batches were measured (diameters at both ends of a log (twice, rounding to 0.1 cm), and length (0.1 m)). The greatest deviations have been received when logs with increased taper coefficient (1-2 cm/m) are inventoried (-14.5% according to the formula of the "end sections" (Smaliana) and -13.1% - using formula of "truncated cone"). In our view, it is advisable to clarify the method of upper diameter based on the average value of taper coefficient in stacked batches of round wood (entering of amendments to the volumes from GOST 2708-75 on a log taper coefficient of real value).
Уводзшы. Па звестках Мшютэрства лясной гаспадарю Рэcпублiкi Беларусь (Мшлясгаса), у 2013 г. лясгасам1 было рэал1завана на унутра-ным рынку 6,5 млн. м3 круглых лесаматэрыя-лау, у тым лшу 3 млн. м3 дзелавой драуншы (46% ад агульнага аб'ёму рэал1зацы1). Беларус-юя лесапрадукцыя i паслуп экспартавалюя у 25 краш свету (Польшчу (45,7% ад экспарту у вартасным выразе), Лгтву (11,2%), Гермашю (9,6%), Латвда (5,3%), Швецыя (4,5%), Бельгш (3%), Нщэрланды (2,9%) i шшыя крашы). У цэ-лым прыбытю ад экспарту лесапрадукцьп i пас-луг склал1 144,8 млн. дол. ЗША, тэмп росту -129,8% [1]. Варта зазначыць, што экспарт круглых лесаматэрыялау арган1зацыям1 Мшлясгаса ажыццяуляецца па рэшткавым прынцыпе: рэа-л1зуецца незапатрабаваная на унутраным рынку рэспублш дробнатаварная драунша (балансы, тэхналапчная сыравша). Плануецца, што экс-партавацца будзе не драуняная сыравша, а гато-вая прадукцыя з высоюм дададзеным коштам. У адпаведнасщ з указам Прэзщэнта Рэспублш Беларусь А. Р. Лукашэню № 504 «Пра унясенне змен i дадаткау ва указы Прэзщэнта Рэспублш
Беларусь ад 7 мая 2007 г. № 214 i ад 9 верасня 2009 г. № 444» для ажыццяулення пераходу да рэалiзацыi драуншы у нарыхтаваным выглядзе уводзщца норма па паступовым памяншэнш аб'ёмау рэалiзацыi драуншы на кораш на бiр-жавых таргах з 50% аб'ёму лесасечнага фонду прапарцыйна па групах драуняных парод у 2013 г. (3,2 млн. м3) да 25% у 2014 г. (1,7 млн. м3), а з 2015 г. прапануецца рэалiзоyваць драушну на коранi толькi з мяккалюцёвага лесасечнага фонду на цяжкадаступных участках ляснога фонду (0,8 млн. м3) [2]. У той жа час праект новай рэ-дакцыi Ляснога кодэкса прадугледжвае, што да-датковыя лясныя рэсурсы могуць быць уцягну-тыя у гаспадарчы абарот за кошт пераводу част-ю лясоу, якiя адносяцца да першай групы, у другую: скасаванне ахоуных палос лясоу шырынёй да 500 м, яюя праходзяць уздоуж чыгуначных лiнiй i шырынёй да 250 м, размешчаных уздоуж рэспублiканскiх аутамабшьных дарог. У гэтым выпадку разлшовая лесасека па рэспублiцы па-вялiчыцца на 437,9 тыс. м3, у тым лшу па iглiч-най гаспадарцы - на 233,5 тыс. м3 [1]. Па звестках Мшлясгаса, у 2015 г. плануецца нарыхтоуваць на
30% больш драушны, што эквiвалентна 13 млн. м3 (зараз каля 10 млн. м3 у год), у тым лiку на высечках галоунага карыстання - больш за 9,6 млн. м3. Аб'ёмы рэалiзацыi нарыхтаванай драуншы на унутраным рынку павялiчацца на 23%, - да 8 млн. м3 драуншы [1].
У сувязi з гэтым даследаванш метадау так-сацыi нарыхтаванай лесапрадукцьй маюць вял> кае практычнае значэнне.
Асноуная частка. Мэта работы: аналiз паштучных метадау абмеру i вызначэння аб'ё-му круглых лесаматэрыялау, прапанаваных у СТБ 1667-2012 «Лесаматэрыялы круглыя. Ме-тады вымярэння памерау i вызначэння аб'ёму» з пункту гледжання iхняй дакладнасцi i магчы-масцей практычнага выкарыстання з улiкам досведу шшых «лясных» краiн. Выкананы ана-лiз нарматыуных дакументау шэрагу еурапейс-кiх краiн па метадах улшу i вызначэння аб'ёму нарыхтаванай лесапрадукцын. Палявы эксперы-ментальны матэрыял прадстаулены вынiкамi абмеру 194 круглых лесаматэрыялау.
Паводле беларускага стандарта СТБ 1667-2012 з групы паштучных метадау прапанаваны на-ступныя метады:
а) верхняга дыяметра;
б) сярэдзiннага сячэння (з вызначэннем аб'ёму круглага лесаматэрыялу па формуле Губера (Huber));
в) двух сячэнняу (формула Смальяна (Sma-lian));
г) секцыйны (аутаматызаванае вымярэнне параметрау круглых лесаматэрыялау на падоу-жных транспарцёрах цi счытвальнымi мехашз-мамi харвестара).
Згодна з прадмовай (c. II), айчынны стандарт адпавядае (але са зменай назвы) Еурапейскаму стандарту EN 1309-2:2006 «Round and sawn timber. Method of measurement of dimensions. - Part 2: Round timber. Requirements for measurement and volume calculation rules» (распрацаваны тэхшч-ным камготам CEN/ТК 175 Еурапейскай аргаш-зацш па стандартызацыi (CEN)).
Паштучны метад вызначэння аб'ёму па дау-жынi i дыяметры бервяна (па аналогii з метадам верхняга дыяметра (СТБ 1667-2012) мае на увазе: у Нарвегii - метад верхняга дыяметра i звычайнага збегу (умоуна дапушчаецца, што усе бярвёны маюць аднолькавы збег - 1 см/м), у Фшляндын - выкарыстанне адмысловых таб-лiц аб'ёмау бярвёнау па верхшм дыяметры i даужыш (для сасны i елкi таблiцы складзены з улшам сярэдняга збегу бярвёнау у асобных раё-нах краiны), у Швецын - па аб'ёме утсанага цылiндра, плошча сячэння якога роуная плош-чы верхняга тарца бервяна, у Польшчы - метад верхняга дыяметра i сярэдняга збегу (аб'ём бервяна вызначаецца па таблщах на падставе дыя-
метра верхняга зрэзу (без кары па найменшым дыяметры да 0,1 см, вышк акругляецца да поу-ных сантыметрау «ушз») i даужыш (да 0,01 м), ва Украше - метад верхняга дыяметра (з вызначэннем аб'ёму па таблщах мiждзяржаунага стандарта ДАСТ 2708-75, таксама як i у Расii, хоць зроблена некалью спроб распрацаваць но-выя стандарты (ОСТ 13-303-92 «Лесоматериалы круглые. Методы поштучного измерения объема» (1992), РД 13-2-3-97 «Лесоматериалы круглые, поставляемые на экспорт. Методы измерения размеров и объема. Контроль качества. Приемка» (1997), у 2008 г. - праекты новых на-цыянальных стандартау на круглыя лесаматэры-ялы). Федэральным законам № 415 ад 28 снежня 2013 г. у Лясны кодэкс Расшскай Федэрацьн унесены змены, якiя прадугледжваюць абавяз-ковае правядзенне улшу нарыхтаванай драушны i укараненне «Государственной системы учета древесины и сделок с ней») [3-6]. У Гер-манй у якасцi паштучнага ручнога метаду абмеру круглых лесаматэрыялау i вызначэння iхняга аб'ёму (без кары) устаноулены метад сярэдзш-нага сячэння (прадугледжвае два вымярэннi дыяметра на сярэдзше бервяна (узаемна пер-пендыкулярна) з разлiкам сярэдняга значэння i акругленнем «унiз» да цэлага лшу, а таксама даужынi бервяна (атрыманае значэнне акругля-юць у меншы бок да «абумоуленай» даужыш)) [5]. Паводле «Л™усюх правiлау абмеру круглых лесаматэрыялау, растучых дрэу i вызначэння аб'ёму» («АруаНо8Ю8 medienos mata-vimo taisykles» (1997, 1999, 2005)) паштучны метад прадугледжаны для улшу сярэднiх лесаматэры-лау (дыяметрам без кары 23-34 см), буйных (>35 см); для Улiку дробных круглых сартымен-тау (10-22 см) прадугледжаны на выбар паштучны або штабельны метад [6]. У любым разе баю пры ажыццяуленш гандлёвай угоды мо-гуць абраць паштучны метад замест менш на-дзейнага геаметрычнага. Таксама паводле тых жа правшау выпадковая ибнасць вымярэнняу не павшна перавышаць ±1 см (у 95% выпад-кау), ±1,5 см (у 5%). Лiмiтавая хiбнасць для паштучнага метаду прынята у памеры 5% (пры аб'ёме партыи лесаматэрыялау да 10 м3), 3% (10-50 м3), 2% (болей за 50 м ) [6]. Пры вызначэнш аб'ёму круглага лесу паштучным метадам выкарыстоу-ваюцца нацыянальныя таблiцы аб'ёмау бярвёнау («Ьейе1е rastu turis»), яюя у многiм аналагiчныя таблiцам ДАСТ 2708-75 (табл. 1-3).
Значэнш «лггоусюх» аб'ёмау пры аднолька-вых «уваходных» параметрах некалькi боль-шыя (адхшенш складаюць да 10% для «камлё-вых» i «сярэдзiнных» бярвёнау i да 15% - для «верхавшных», аднак для «камлёвых» бярвёнау дыяметрам болей за 70 см - толью каля 2%) (табл. 1-3).
Таблща 1
Адхшенш аб'ёмау «камлёвых» i «сярэдзшных» лесаматэрыялау паводле лггоусшх нацыянальных таблiц у параунанш са звесткамi таблiц ДАСТ 2708-75
Дыяметр верхняга зрэзу без кары, см Рознща ад аб'ёму па ДАСТ 2708-75 пры даужыш (м) лесаматэрыялу, %
3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 7,5
14 9,6 9,8 6,8 7,1 5,2 4,5 4,1 5,2 4,7 4,9
16 7,2 6,1 6,3 5,5 5,6 5,0 5,8 5,2 5,3 10,0
18 8,1 6,8 5,8 5,1 5,1 4,6 3,1 4,8 8,7 8,0
20 6,5 7,1 6,1 4,7 5,3 4,8 8,7 3,8 7,1 10,0
22 6,2 5,8 5,6 5,0 4,3 8,0 7,1 6,5 5,9 5,4
24 3,8 4,9 4,8 4,2 3,7 6,7 6,1 5,6 5,0 7,0
Таблiца 2
Адхшенш аб'ёмау «верхавшных» лесаматэрыялау паводле лггоусшх нацыянальных таблiц у параунанш са звесткамi таблiц ДАСТ 2708-75
Дыяметр верхняга зрэзу без кары, см Рознща ад аб'ёму па ДАСТ 2708-75 пры даужыш (м) лесаматэрыялу, %
2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5
7 14,0 15,4 15,0 12,0 9,7 10,8 9,1 10,0 10,5 10,9
8 11,1 10,0 12,0 9,7 10,5 8,9 9,4 8,2 8,7 9,0
9 12,4 8,3 10,0 10,8 8,9 7,4 7,9 8,3 7,3 7,6
10 9,5 10,7 8,3 9,1 9,4 7,9 8,2 7,1 6,2 6,5
11 8,0 9,1 7,1 5,8 8,2 8,3 7,1 6,2 6,4 7,4
12 6,9 5,1 8,3 6,8 5,6 7,3 6,2 6,4 5,6 5,7
13 6,1 6,8 5,5 7,6 7,6 6,5 5,6 5,6 5,0 5,1
14 5,3 6,1 4,8 6,8 5,6 5,8 5,8 5,8 5,2 5,2
15 4,7 5,5 4,3 6,0 4,0 5,2 5,3 4,6 4,7 3,6
Таблща 3
Адхшенш аб'ёмау «камлёвых» лесаматэрыялау дыяметрам болей за 70 см паводле лггоусшх нацыянальных таблщ у параунанш са звесткамi таблщ ДАСТ 2708-75
Дыяметр верхняга зрэзу без кары, см Рознща ад аб'ёму па ДАСТ 2708-75 пры даужыш (м) лесаматэрыялу, %
2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5
72 2,2 1,7 1,4 0,6 0,5 0,9 1,7 2,3 2,4 1,3
74 2,0 1,6 1,3 0,6 0,5 0,9 1,2 2,2 2,3 0,9
76 1,9 0,8 1,3 0,5 0,5 0,4 0,7 2,1 2,2 0,6
78 1,8 0,7 0,6 0,0 0,0 0,4 0,4 1,9 1,8 0,5
80 0,9 0,0 0,6 0,0 0,0 0,0 0,3 1,9 1,1 0,0
82 0,8 0,0 0,5 0,0 0,0 -0,4 0,0 1,5 1,1 -0,2
Л^оусюя нацыянальныя таблщы утрымл> ваюць значэнш аб'ёмау:
а) «камлёвых» i «сярэдзшных» лесаматэрыялау даужынёй ад 1,0 да 9,5 м i дыяметрам ад 3 да 70 см (табл. 1);
б) «верхавшных» лесаматэрыялау даужынёй ад 2,0 да 7,0 м i дыяметрам ад 7 да 15 см (табл. 2);
в) «камлёвых» лесаматэрыялау даужынёй ад 2,0 да 6,5 м i дыяметрам ад 71 да 100 см (асобныя таблщы (у адрозненш ад таблщ ДАСТ 2708-75), табл. 3);
г) доупх лесаматэрыялау даужынёй ад 10,0 да 13,5 м i дыяметрам ад 8 да 38 см;
д) аднамятровых цылшдрау дыяметрам ад 3,0 да 105,0 см (павялiчаныя на 0,5 см).
Для аналiзу асноунага працоунага метаду верхняга дыяметра намi выкананы абмер круглых лесаматэрыялау. Для кожнага сартыменту з дапамогай паверанай рулетю вымяралi ягоны дыяметр у верхшм, а таксама шжшм зрэзе (без кары) (двойчы, узаемна перпендыкулярна, з разлшам сярэдняга значэння (да 0,1 см)). Дау-жыню кожнага бервяна вымяралi з акругленнем да 1 см. Для параунання вышкау, акрамя таб-лiчнага вызначэння аб'ёму кожнага лесаматэ-рыялу (па ДАСТ 2708-75), былi выкананыя раз-лiкi па формуле канцавых сячэнняу (формула Смальяна, прапанаваная у СТБ 1667-2012), а таксама па формуле усечанага конуса («арб№ ражныя» формулы) (табл. 4).
Таблща 4
Адхшенш аб'ёмау «камлёвых» i «сярэдзшных» круглых лесаматэрыялау паводле «арб^ражных» формул у параунанш са 3BecTKaMi таблiц ДАСТ 2708-75
Колькасць сартыментау у штабел1 Рознща ад аб'ёму па ДАСТ 2708-75 пры велiчынi збегу (см/м) бервяна паводле розных формул вызначэння ягонага аб'ёму, %
канцавых сячэнняу (Смальяна) усечанага конуса
да 1,0 1,1-2,0 да 1,0 1,1-2,0
61 7,3 -10,3 7,6 -9,4
30 4,6 -14,5 5,0 -13,1
21 3,2 -7,9 2,5 -8,3
20 5,6 -10,9 4,0 -9,8
35 -0,3 -13,1 0,4 -11,7
27 5,0 -12,0 6,5 -7,4
Неабходна зазначыць, што абмераныя сар-тыменты не належаць да катэгорыi «верхавш-ных» лесаматэрыялау (у iнтэрпрэтацыi прадмо-вы ДАСТ 2708-75 (с. 1)) i таблiцы стандарта (с. 30-34), у якой падаюцца аб'ёмы бярвёнау дыяметрам 6-15 см i даужынёй 2,0-7,0 м. Формула усечанага конуса, па меркаванш нашых л^оусюх калегау, забяспечвае больш карэкт-ныя значэнш аб'ёмау бярвёнау.
Высновы. Хiбнасцi улшу круглых лесаматэрыялау звычайна складаюць ад ±3 да ±12% [3, 4]. Выяуленыя расiйскiмi даследнiкамi сю-тэматычныя хiбнасцi улшу аб'ёму бярвёнау па ДАСТ 2708-75 у параунанш з метадам канца-вых сячэнняу складаюць ад -9 да +11% [4]. Па нашых звестках, найбольшыя адхшенш харак-тэрны для лесаматэрыялау з павышаным збе-гам (да 14,5% паводле формулы канцавых сячэнняу (Смальяна) i 13,1% - усечанага конуса) (табл. 4). Адмоуныя значэнш адхшенняу сведчаць аб некалью меншых значэннях аб'ёмау лесаматэрыялау з таблщ ДАСТ 2708-75 у параунанш са звесткамi метаду канцавых сячэнняу (з вызначэннем аб'ёму па «арб^аж-ных» формулах). У той жа час па ДАСТ 2708-75 аб'ёмы малазбеглых бярвёнау у большасщ вы-падкау знаходзяцца у межах 5% у адносiнах да аб' ёмау, вызначаных па метадзе двух ся-чэнняу (формулы Смальяна i усечанага конуса). Асноуная таблiца выкарыстоуваемага у нашай краiне стандарта ДАСТ 2708-75 расп-рацавана А. А. Крудынерам яшчэ у 1913 г. для яловых «камлёвых» бярвёнау. Мэтазгодна удакладненне метаду верхняга дыяметра з уль кам сярэдняга збегу у партыях абмяраемага круглага лесу (з унясеннем паправак у аб'ёмы, атрыманых з таблщы ДАСТ 2708-75 па рэаль-най велiчынi збегу).
На наш погляд, ёсць сэнс клаафшацьп пра-панаваных метадау з пункту гледжання iхняга «практычнага выкарыстання»:
а) метады працоунага Улiку круглых леса-матэрыялау:
- паштучны секцыйны метад (аутаматыза-ваны улш харвестарам^ таксама на лшях паш-тучнага улшу, распшоую i сартавання);
- метад верхняга дыяметра (СТБ 1667-2012) (фактычна, асноуны «лясны» метад);
б) метады кантрольнага улшу (кантроль xi6-насцяу метадау працоунага улшу i (або) выбар-ковае вызначэнне папрауляльнага каэфiцыента на збег бярвёнау, неабходных для улшу круглых лесаматэрыялау працоунымi метадамi):
- «арбпражны» метад канцавых сячэнняу (з вызначэннем аб'ёму круглага лесу па формуле Смальяна (СТБ 1667-2012) або усечанага конуса);
- метад сярэдзшнага сячэння.
Л^аратура
1. Министерство лесного хозяйства: сайт. М-во лесного хоз-ва. URL: http://www.mlh.by/ (дата обращения: 17.01.2014).
2. Национальный Интернет-портал: сайт. Нац. центр правовой информ. Респ. Беларусь. URL: http://www.pravo.by/ (дата обращения: 24.01.2014).
3. Курицын А. К. Учет заготовленной древесины при разных формах использования лесов (модуль 3). Совершенствование правоприменения и управления в лесном секторе стран восточного направления Европейской политики добрососедства и России. М.: Всемирный банк, ООО «Лесэксперт», 2011. 41 с.
4. Центр стандартизации и сертификации круглых лесоматериалов и пиломатериалов ООО «Лес-эксперт»: сайт. URL: http://www.lesexpert.org/ (дата обращения: 28.01.2014).
5. European Timber Measurement Meeting, Sweden, 6-8 September 2011 [Electronic resource] / SDC, Swedish timber measurement associations, UNECE/FAO Forestry and Timber Section, SLU. -Uppsala, 2011. URL: http://www.slu.se/ (date of access: 16.02.2014).
6. Lithuanian association of impartial scalers [Electronic resource] / LNMMA. Kaunas, 2014. URL: http://www.lnmma.lt/ (date of access: 11.02.2014).
Пастуту 19.02.2014
