CC BY
0ANA DiLiNiN T9DRESi M9S9L9L9M
9DIB9 M9MM9D QIZI MQCiDOVA
ADPU nazdinda Azarbaycan Dovlat Pedaqoji Kolleci
muallim
Xulasa. Mdqalddd ana dilinin tadrisi masalalari: tadris problemldri, yeni talim texnalogiyalari i§iqlandirilmi§dir. Ana dilinin tadqiqat obyekti haqqinda malumat verilmi§dir. Muasir dovrun talabina uygun olaraqpraktik metod va priyomlardan numunalar gostarilmi^dir.
Agar sozlw. metod, yeni talim texnologiyalari, nailiyyatlar, tadqiqat masalalari, dil qaydalari, metodik manbalar
Резюме. В статье освещаются вопросы преподавания родного языка: проблемы преподавания, новые технологии обучения. Приведена информация об объекте исследования родного языка. Показаны примеры практических методов и принципов в соответствии с требованиями современной эпохи.
Ключевые слова: метод, новые технологии обучения, достижения, проблемы исследования, языковые правила, методические ресурсы
Summary. The article highlights the issues of mother tongue teaching: teaching problems, new teaching technologies. Information about the research object of mother tongue is provided. Examples ofpractical methods and principles are shown in accordance with the requirements of the modern era.
Keywords: method, new learning technologies, achievements, research issues, language rules, methodical sources
Ana dilinin tadrisi uzun tarixi inki§af yoluna malikdir. Tabii ki, bu inki§af yolunda bir sira dayi§ikliklar olmu§ va hala da davam etmakdadir. Lakin muasir dovrda ana dilinin tadrisi yollarini oyrandikda onun ke9diyi yola, qar§ila§digi manealara, qar§isinda duran problemlara nazar salmaq lazim galir. Bu baximdan, dissertasiya i§inda ana dilinin tadrisi ila bagli muasir va tarixi masalalar ara§dirilmi§, onun qar§isinda duran vazifalar tadqiq edilmi§ va an asasi isa, ana dilinin tadrisi ila bagli masalalarin muallimlarin qurultayinda i§iqlandirilmi§dir. Bu da biza ana dilinin bu tarixi dovrda tadrisi metodikasinda alda edilan naticalarin tahlilina komak edir.
Ana dili talimi problemi XIX asrin 30-cu illarindan Azarbaycan pedaqoq alimlarinin asarlarinda oz aksini tapmi§, asrin ikinci yarisinda isa daha geni§ vusat almi§dir. A.A.Bakixanov, M.§.Vazeh, M.Kazimbay, L.M.Lazarev, L.Z.Budaqov va ba§qalari ana dilini oyratmayin zaruri oldugunu dona-dona gostarmi§, bu dilda u§aqlarin nitq va tafakkuru inki§af etdirmalarini maslahat bilmi§lar. Ana dili taliminda ayani vasaitlarin, muallimin i§ usullarinin rolu masalasi xususi qeyd edilmi§dir.
Bildiyimiz kimi, insan camiyyatinin inki§af tarixi bir naslin digar nasli avaz etmasi prosesindan ibaratdir. Onlardan har biri mahsuldar quvvalarin va ictimai munasibatlarin muayyan inki§af saviyyasinin §ahidi olur va tabii ki, har yeni nasil ozundan avvalki nasillar tarafindan toplanan tacrubani manimsamaya macbur olur. Ela bu macburiyyat da ixtisasli pedaqoji faaliyyatin meydana 9ixmasina sabab olur. Tabii ki, sohbat artiq amak bolgusu aparilmi§ camiyyatdan gedir. Qeyd etmak lazimdir ki, pedaqoji faaliyyata ehtiyac amak bolgusuna qadar meydana 9ixmi§di va o, u§aqlarin boyuklarla kollektiv amak faaliyyatinda tamin edilirdu, yani burada sohbat butun u§aqlarin kollektiv tarbiya edilmasindan gedir.
Aristotel "Afina siyasati" asarinda bu masaladan daha atrafli bahs edarak yazirdi ki, muallimlar ganclari fiziki va manavi cahatdan mohkamlandirmali, onlari oz dovlatinin mudafiasina hazirlamalidirlar. Aristotelin fikrina gora dovlatin taleyi birinci novbada ganc naslin siyasi, ham9inin manavi yetkinliyindan asilidir.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
N.Gancavi müallim-§agird münasibatlari haqqinda qiymatli fikirlar söylamakla unudulmaz müallim obrazi yaratmi§dir. О, yeniyetmalik va ganclik dövrlarini talim-tarbiyaya göra 9ox qiymatli dövr hesab edir va müallima, onun agilli maslahatlarina asarlarinda geni§ yer verir, qahramanlarinin u§aqliq va ganclik dövrlarini tasvir edarak, onlarin xeyirxah, aqil müallimlarini unutmurdu. Nizaminin asarlarinda olan müallimlar "Xosrov va §irin"da Büzürcümehr, "Yeddi gözal"da Manzar, "isgandarnama" Niquma§, Aristotel va ba§qalari §agirdlarinin darin biliklari manimsamasina, xarakterinin va manavi keyfiyyatlarinin formala§masina ciddi tasir göstarmi§dilar.
Nizamiya göra, müallim özünün darin biliyi, yüksak manaviyyati, axlaqi ila se9ilmalidir. Onun tasvir etdiyi müallimlar yüksak agil, kamal sahibi, gözal manaviyyat timsalidirlar. Onlar öz ensiklopedik biliklari ila zamanasinin adamlarini heyran qoymu§dular.
N.Gancavi müallimin ikinci mühüm keyfiyyatini onun axlaqinda, manavi pakliginda, tamizliyinda görür, müallim nümunasina, müallim sözüna böyük ahamiyyat verarak onun eyni zamanda tarbiya9i olmasina da diqqat edirdi. Onun tasvir etdiyi müallimlar aqil, eyni zamanda gözal manaviyyatli tarbiya9ilardi va onlar harakatlari, nümunalari ila tarbiya etdiklari qahramanlarin manavi inki§afina, bir §axsiyyat kimi formala§masina ciddi tasir göstarirdilar. Nizaminin qahramanlari öz müallimlarina böyük hörmat etmi§, hatta §ahliq tacina sahib olduqdan sonra bela öz müallimlarini unutmami§lar.
F.Kö9arli yazirdi: Har millatin i9arisinda onun üzüna maarif qapilari a9an müallimdir. Ölkalarin xo§baxt olmalarinda müallimin avazsiz rolu vardir. Har bir millat özünün iqtisadi -siyasi, harbi qüdrati va qüvvasi ü9ün müallima borclu olmalidir. F.Kö9arlinin müallim haqqinda mülahizalarini ümumila§dirsak, a§agidaki naticalara gala bilarik:
- xalq müallimi yüksak ideyali olmali, yüksak amal ugrunda mübariza aparmali, onu rahbar tutmalidir. Hartarafli, geni§ va darin elmi biliya malik olmalidir;
- müallim öz biliyini daim möhkamlandirmali, mütalia etmali, uzagi görmalidir;
- müallim ictimai xadim olmali, siyasi hadisalari diqqatla izlamali, valideynlar arasinda gargin i§ aparmalidir;
- müallim pak axlaqli, vicdanli, madani davrani§li, ba§qalarina nümuna olmalidir;
- müallim u§agi sevmayi, onun qalbina daxil olmagi, u§aq §axsiyyatina hörmat etmayi bacarmalidir;
- müallim hayati yax§i bilmali, qabaqcil tacrübadan geni§ istifada etmali, yaradici i§lamali, yenilik axtarmalidir. Müallim mahir sanatkar va pe§akar olmali, müasir pedaqogikanin nazari va amali talabina müvafiq harakat etmalidir.
Qori seminariyasinin Azarbaycana kö9ürülmasi ila bagli Ü.Hacibayovun da fikirlari maraq dogurur. O, yazirdi ki, Azarbaycan dilinda savadli müallimlarimiza ehtiyac 9oxdur. Dogrudur, Qori Müallimlar Seminariyasi maktablarimiz ü9ün müallim hazirlayir, lakin orani qurtaran müallimlarin aksariyyati ana dilinda dars demakda 9atinlik 9akir, 9ünki orada ana dili oxumurlar, onlann proqrami ana dilinda dars vermak ü9ün tartib edilmayib.
Bunlari nazara alan Üzeyir Hacibayov yazirdi ki, Qori Müallimlar Seminariyasi Zaqafqaziya müsalman §aharlarinin birina kö9ürülsa yax§i olar ki, o zaman ana dilinda savadli müallimlarimiz 9oxalar va maarif i§imiz süratla irali gedar. Üzeyir Hacibayov sonra ürak agrisi ila bildirirdi: £ox dani§irdilar ki, Qoridaki seminariyanin müsalman §öbasi Bakiya va ya Tiflisa, yaxud §amaxiya kö9ürülacakdir. Lakin bu dani§iqdan hala ki, bir §ey 9ixmadi, görünür ki, masalanin dalina dü§an olmayibdir. ögar haman seminariyanin §öbasi, he9 olmasa Tiflisa da gatirilsa va orada türk dili darslarinin proqrami tövsiya edilsa, söz yoxdur ki, müallim saridan böyük arxayinliq olar. Azarbaycan dili tadrisi metodikasi elminin vazifalari a§agidakilardir:
1)Azarbaycan dili materiallarinin öyradilmasi sahasinda maktab tacrübasini ümumila§dirmak;
2)Azarbaycan dilinin tadrisi üzra i§in mazmununu müayyanla§dirmak, onun manimsadilmasinin optimal vasita, metod va priyomlarini i§lamak;
3)Azarbaycan dilindan qazanilacaq bilik, bacariq va vardi§larin §agirdlarin nitq va tafakkürünün inki§afina tasirini a§kara 9ixarmaq;
4)Azarbaycan dilinin öyradilmasinin digar tadris fanlarinin darindan manimsanilmasina tasirini
müayyanla§dirmak va s.
Nitq inki§afi Azarbaycan dili taliminin baçlica prinsipidir. Bu sahada olan içlsr har bir dil ehtiyatinin zanginlaçdirilmasi, dani§an zaman adabi talaffüz qaydalarinin gözlanilmasi, düzgün cümla qurma bacanqlarinin va rabitali nitqinin inki§afi har bir darsda özüna yer tapir. Sinfin ümumi saviyyasinin yüksaldilmasi maktablilarin digar fanlarin mazmununu darindan manimsamasini tamin edir, onlarin ta§abbüskarliq, yaradiciliq qabiliyyatini formalaçdirir.
Prinsip har bir adamin §üurlu faaliyyatinin asasini taçkil edir. Talab isa prinsip anlayiçindan dogur. Didaktikanin ümumi prinsiplari ila yana§i, Azarbaycan dili tadrisi metodikasinin da spesifik prinsiplari mövcuddur:
Qrammatik-semantikprinsip. Bunun hayata keçirilmasi üçün bazi talablara diqqat yetirmak lazimdir: §agirdlarin nitqinin söz va söz birlaçmalari bloklari ila zanginla§dirilmasi, har bir dil vahidinin qrammatik alamatlarinin hamin vahidin semantikasi asasinda ba§a salinmasi; dil vahidinin formasi ila mazmunu arasindaki vahdatin ba§a salinmasi; cümlanin strukturunu manimsatmak ^ün avvalca onun mazmununun va ideyasinin öyradilmasi; sintaktik bütövlari manimsatmak ^ün avvalca onun predmetinin, hissalar arasindaki alaqa va münasibatlarin öyradilmasi va s.
Nitqla dilin qarçiliqli alaqasi prinsipi. Bu prinsip müayyan talablar dogurur: -nitqin mazmunu ila formasi arasindaki vahdatin nazara alinmasi; -nitqin ifadaliliyinin qiymatlandirilmasi;
-nitq predmetinin (haqqinda daniçdigi va ya yazdigi §eyi) §üurlu manimsanilmasi; -predmetlar (açyalar, ox§ar va farqli matnlar) arasindaki alaqa va münasibatlarin nazara alinmasi; -dil normalarinin öyradilmasinda u§agin nitq praktikasina asaslanilmasi; -dialekt qüsurlarinin aradan qaldirilmasi; -çifahi nitqla, yazili nitq arasindaki alaqalarin nazara alinmasi;
-mütalia madaniyyatinin inkiçaf etdirilmasi asasinda §agirdlarin nitqinin praktik §akilda vahidlarla zanginlaçdirilmasi va s.
Ndzdri mdlumatlarin praktik çaliçmalar zamininda manimsanilmasi prinsipi. talablarin hayata keçirilmasi zaruratini irali sürür: -oxu materiallari üzarinda dil hadisalarinin mü§ahidasini;
-dil vahidlarinin nitq praktikasinda içladilmasini; nazari qaydalarin praktik çaliçmalara yaxud aksina, praktik çaliçmalardan nazari müddaalarin çixarilmasini; -maqnitofon lentlari, qrammofon vallari, plastinkalar vasitasi ila ifadali oxunun dinlanilmasi va ondan zaruri naticalarin hasil edilmasi va s.
Dilin vahid strukturunun gözlanilmasi prinsipi. Buna verilan talablar isa a§agidakilardir: -dilin bütün komponentlarinin vahdatda götürülmasi;
-Azarbaycan dilinin har bölmasinin ünsürlari (söz yaradiciligi, nitq hissalari, söz birlaçmasi, sada cümla, cümla üzvlari, mürakkab cümla va s.) arasinda alaqa va münasibatlarin nazara alinmasi; -fanlararasi alaqaya diqqatin yetirilmasi; -siniflar arasindaki varislik alaqasinin nazara alinmasi va s.
Azarbaycan dilinin tadrisinda bu prinsiplar bir-birindan tacrid olunmuç §akilda deyil, dialektik vahdatda, qarçiliqli alaqada tatbiq edilmalidir.
Bu sahada olan içlari müvaffaqiyyatla hall etmak ^ün açagidakilara amal olunmalidir:
1. Azarbaycan dilinin har bir saviyyasi üzra aparilan içlar onun digar saviyyalari ila da alaqalandirilmalidir.
2. Azarbaycan dili tadris prosesinda §agirdlarin fardi xüsusiyyatlari, idrakinin potensial imkanlari, bilik saviyyasi mütlaq nazara alinmalidir. Bu hamin sahada aparilan içlari düzgün planlaçdirmaga va sistema salmaga geni§ imkanlar açir.
3. Azarbaycan dilinin tadrisinda çagirdlara taqdim edilan çaliçmalarin mazmunu va ideyaca zanginliyina xüsusi diqqat yetirilmali, bu sahada olan içlar onlarin ümumi inkiçafinin tamin edilmasina yönaldilmalidir.
4. Azarbaycan dilinin tadrisinda mümkün qadar kompleks yanaçma metodlanndan, talimin an optimal vasita va yollarindan yaradiciliqla istifada olunmalidir.
müayyan Bu bazi
tatbiqini,
5. Azarbaycan dilinin tadrisi üzra aparilan içlar çagirdlarin idrak faaliyyatinin inkiçafina yönaldilmalidir, onlara tahlil-tarkib, müqayisa aparmaq praktik çaliçmalardan nazari ümumila§dirmalara galmak bacariqlari açilanmalidir.
6. ibtidai sinif çagirdlari yuxari siniflarda Azarbaycan dilindan sistematik kursu hartarafli va darindan öyranmaya hazirlanmalidirlar.
7. Azarbaycan dilinin tadrisi üzra aparilan içlar maktablilarin nitqinin inkiçafi istiqamatina yönaldilmalidir.
8. Azarbaycan dilinin tadrisinda linqvistika, dialektika va psixologiya elmlarinin son nailiyyatlarina asaslanilmalidir.
9. Azarbaycan dili tadrisinin metod va priyomlari. Bildiyimiz kimi, maqsada nail olma yolu va hamçinin §arh, izah üsulu metodlarinin düzgün seçilmasi tadris materiallarinin mazmunundan dogur va ona tabedir. 9ks halda talim prosesinda tatbiq edilan metodlar mazmunun tam açilmasi içini tamin etmir.
Falsafi, psixoloji va pedaqoji adabiyyatda elmin metodlarini ümumi, dialektik, xüsusi (induktiv va deduktiv) va spesifik olmaqla ^ qrupa (mü§ahida, ümumila§dirma va eksperiment) ayirirlar.
Azarbaycan dilinin tadrisi metodikasinda elmi metodlarin hamisindan (ham ümumi, ham xüsusi, ham da spesifik metodlardan) kifayat qadar istifada edilir. Lakin baçlica yeri spesifik metodlar tutur. Onu da qeyd etmak lazimdir ki, pedaqoji adabiyyatda metod anlayiçina müxtalif mövqelardan yanaçilir. Bir- birindan farqlanan tariflar verilir. Gah da dil talimi metodikasinin spesifik cahatlari kifayat qadar açkarlanmadigindan, daqiqlaçmadiyindan, onu tez-tez qariçdirirlar, bir-birinin sinonimi kimi §arh edirlar.
Priyom tadris materiallarinin mazmununun tam açilmasina xidmat edan pedaqoji anlayiçdir. Maktab tacrübasi göstarir ki, tadris materialinin mazmunundan, sinfin saviyyasindan, yaranmi§ §araitdan, müallimin i§ üslubundan, darsin qar§isina qoyulmuç maqsaddan va s. asili olaraq, metod priyoma, priyom da metoda çevrila bilar.
ibtidai siniflarda talim prosesinda didaktikanin ümumi metodlari (müallimin §arhi, mü§ahida, müsahiba, çagirdlarin müstaqil içlari üzarinda rahbarlik va s.) ila yanaçi, Azarbaycan dili tadrisinin spesifik metodlarindan da istifada edilir. Spesifik metodlari ^ qrupa ayirmaq mümkündür: praktik; nazari; tatbiqi. Praktik metodlar. Buraya:
1) imla, ifada va in§a yazilara hazirliq;
2) tadris materialinin mazmununun açilmasina hazirliq;
3)oxunmu§ materiallarin mazmununu daniçdirmaq;
4) zaruri dil faktlarini manimsatmaya alveriçli zamin yaradan badii parçalarin azbarladilmasi;
5) çagirdlarin nitqindaki müxtalif xarakterli nöqsanlarin aradan qaldirilmasi üzra hazirliq va s. priyomlar daxildir.
Nazari metodlar. Buraya açagidaki priyomlar daxildir:
1) avvalki darsda çagirdi yeni materiali manimsamaya hazirliq;
2) sapali faktlardan, praktik çaliçmalardan nazari mülahizalarin çixarilmasi;
3) müqayisa va tutuçdurma;
4) analiz va sintez;
5) mücarradla§dirma va konkretlaçdirma;
6) sistemlaçdirma;
7) induksiya va deduksiya va s.
Müstaqil Azarbaycan Respublikasi son dövrlarda digar sahalarda oldugu kimi tahsil sahasinda da bir sira ugurlu naticalar alda edilmiçdir. Bu sahada qazanilan uguru dövlat saviyyasinda aparilmiç ardicil va davamli tahsil siyasatinin qanunauygun naticasi kimi qiymatlandirmak olar. Bugünkü nailiyyatlarimizin asasi hala ötan asrin 90-ci illarinda "Tahsil millatin galacayidir" söylayan H.öliyev tarafindan qoyulmuç, Azarbaycan tahsilinin galacak inkiçaf perspektivlari bu dövrda, onun tarafindan tasdiq olunmuç islahat Proqraminda öz aksini tapmiç,
qararla§dirilmi§dir. Artiq bu gün respublikamizin tahsil sistemi dünyanin aparici ölkalarinin tahsil
sistemina uygunlaçdirilaraq qabaqcil tacrübadan bahralanmakla, mütaraqqi yeniliklari axz etmakla
inkiçaf etmakda, günü-gündan takmillaçmakda va öz bahralarini vermakdadir.
ÎSTÎFADa EDÎLMÎÇ 9D9BÎYYAT
1. Agayev Э.Э. §air, nasir, publisist, tanidçi, pedaqoq, ped.ed-ru, prof. Güney Qafqaz xalqlarinin pedaqoji alaqalari tarixindan. Baki. "Tahsil" na§riyyati-2004, 134 s.
2. Ana dilinin tadrisi metodikasindan metodik göstari§lar. Baki: [V. i. Lenin ad. APi], 1984, 58s.
3. Baliyev H.B. Ana dilinin tadrisi metodikasi. Baki, Bilik, 1997, 102s.
4. Cafarova N. ibtidai siniflarda Azarbaycan dilinin tadrisi metodikasi. Baki, ADPU naçriyyati, 2016, 403s.
5. Dabistan: Hasan bay Zardabinin 170 illik yubileyi münasibatila yenidan i§iq üzü görmü§ "Dabistan" jurnalinin xatira nömrasi. Baki, 2012, 46s.
6. öliyeva F.A. Ana dilinin tadrisi prosesinda çagirdlarin badii tafakkürününü inkiçaf etdirilmasi (folklor materiallari asasinda). ped. e. n. a. dar. al. ^ün taq. ed. dis. Baki, 2007, 156s.
7. ösgarova D.T. Ana dili darslarinda badii materiallarin manimsadilmasinin vasita va yollari. ped. üzra fals. d-ru a. dar. al. ^ün dis. Baki, 2014, 124s.
8. 9§rafov R.Q. Ana dili üzra ümumila§dirici darslarin taçkilinda inteqrasiyanin yaradilmasi yollari. ped. üzra fals. d-ru e. dar. al. ^ün taq. ed. dis. Baki, 2008, 159s.
9. Hüseynli S.M. "Dabistan" va "Maktab" jurnallarinda xalq maarifi va talim-tarbiya masalalari. Baki, Maarif, 1995, 48s.
10. Xalid Said. Yeni alifba yollarinda aski xatira va duygularim. Baki, 1929, 79s.
11. isaxanli i. A. ped.e. üzra fals. d-ru Azarbaycanda latin alifbasina keçid va Farhad Agazada. Baki. Xazar Universiteti Naçriyyati. 2011. 144s.
12. Karimov Y.§. Ana dilinin tadrisi metodikasinin nazari problemlari. Baki, Nasir, 2005, 274s.
13. Maqsudova E.S. Azarbaycan dilinin tadqiqi va tadrisi masalalari. Baki, Elm va tahsil, 2012, 279s.
14. Mehraliyeva B. i. Ana dili taliminda dil qaydalarinin öyradilmasi üzra için sistemi. Ped.üzra fals.d-ru e.dar.al.^ün.taq.ed.dis-nin avtoreferati. Baki, 2014. 28s.
15. https://www.muallim.edu.az/www.old/arxiv/2008/n30/ardi3.html
16. https://zardob.blogspot.com/2021/08/hesen-bey-zerdabi-muellimlerin-qurultayi.html#ixzz7OSoTCANi
17. https : //www .kultura.az/az/arti cle/2481/
