CC BY
5УДК: 342.51; 342.52.
АМЕРИКА Ц¥РАМА ШТАТТАРЫНДАГЫ
МЕМЛЕКЕТТ1К БИЛ1КТЩ 1СКЕ АСЫРЫЛУЫНЫЦ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1
Айгуль Муратбаевна Каратаева
Эл-Фараби атындагы К,аз¥Умемлекет жэне цуцыц теориясы мен тарихы, конституциялыц жэне зюмшШк цуцыгы кафедрасыныц ага оцытушысы з.г.к.; Алматы цаласы, Казацстан Республикасы; e-mail: karataeva_80@mail.ru
Даурен Бахтыбайулы Махамбетсалиев1
Эл-Фараби атындагы К,аз¥Умемлекет жэне цуцыц теориясы мен тарихы, конституциялыц жэне эюмштк цуцыгы кафедрасыныц 2 курс магистранты Алматы цаласы, Цазацстан Республикасы; e-mail: mahambetsaliev@mail.ru
Аннотация. Мацалада АК^Ш-тагы мемлекеттж билжтщ 1ске асырылуыныц кейб1р мэселелер1 царастырылады. Конституциялыц цуцыц доктринасына сэйкес атцарушы , зац шыгарушы жэне сот бил1г1 болып бвл1нед1. Бул зерттеу мемлекеттж билжтщ ЖYй-ест сипаттайтын билжтщ бвл1ну1 мен тежемелж жэне тепе-тецдж ЖYйелерiнiц док-тринасын талдайды. Осылайша, билжтщ бвлiнуi бiр тармацтыц ешншшнщ негiзгi функ-цияларын орындауын шектеу ymw жеке тармацтарга бвлудi бiлдiредi.
Американдыц Yкiметтiц моделi билжтщ сот, атцарушы жэне зац шыгарушы тар-мацтары арасындагы вкiлеттiктердi белуге негiзделгенiмен, бул тармацтар арасындагы шекаралар эрдайым айцын бола бермейдi. Конституцияны жасаушылар мемлекеттж билiктi бвлу арцылы жеке бостандыцты цоргауга тырысты.
Америка Курама Штаттарыныц федералды Yкiметiнiц атцарушы тармагы - вмiрдiц tN эртYрлi салаларынан шыццан жэне эртYрлi жеке цундылыцтар ЖYйесiн устанатын ¡3 мыцдаган адам цурамдастарынан туратын кец ауцымды, кYрделi жэне квп децгейлi уйым £ болып табылады.
АКШ-тыц атцарушы билiктегi бар жагдайлар уйымды этикалыц тургыдан ойлауга, ^ эрекет етуге жэне жауап беруге талпындыратын орта жасайды. Дегенмен, егер атца-^ рушы билж зацды билж базасыныц кез келген тYрiмен жумыс iстеудi квздесе, ол бул ке-§■ дергн ецсерт, барлыц цызметкерлерiне американдыц азаматтыц квзцарасы тургысынан z этикалыц мшез-цулыцтыц мацыздылыгын жетшзудщ жолын табуы керек. § Конституцияны эзiрлеушiлердiц ерекше ецбегi - негiзгi конституциялыц принципретт-1 де билiктi бвлу принцитн конституциялыц тYрде бекту арцылы мYмкiн болатын озбыр-о лыцтыц алдын алу цажеттт туралы Д.Локк пен Ш.Монтескье идеяларын элемде бiрiншi о рет сэттi ЖYзеге асыру болып табылады. Осы аталган авторлар орталыцтандырыл-^ маган басцару формаларын жацтады, атап айтцанда, Джон Локк тэуелЫз сот билтнщ s цажеттшгт атап вттi, ал Монтескье француз болса да, агылшын ЖYйесiреттде тYсiн-<§ гендерт цазiргi Yкiметтер багалайтын стандарт реттде цоргады.
jg TYÜiH свздер: Эюмшшк ведомствалар, АКШЖогаргы Соты, АКШ КонгресЫ, билiктi бвлу мэселелерi, Президенттщ эюмшшк бвлiмдердiц цызметте турацты ыцпалы, феде-g ралдыц эюмшшк департаменттер, «тежемелж» жэне «тепе-тецдж» цагидасы, Локнер
о кезещ. <
РЛ
■
Ь
X S
■
X
ь
ш m
1 Хат-хабарларга арналган автор
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ОСУЩЕСТВЛЕНИЯ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ВЛАСТИ В СОЕДИНЕННЫХ ШТАТАХ АМЕРИКИ
Каратаева Айгуль Муратбаевна
старший преподаватель кафедры теории и истории государства и права, конституционного и административного права КазНУ им. аль-Фараби; к.ю.н.; г. Алматы, Республика Казахстан; e-mail: karataeva_80@mail.ru
Махамбетсалиев Даурен Бахтыбайулы
магистрант 2 курса кафедры теории и истории государства и права, конституционного и административного права КазНУ им. аль-Фараби; г. Алматы, Республика Казахстан; e-mail: mahambetsaliev@mail.ru
Аннотация. В статье рассматриваются некоторые вопросы реализации государственной власти в США. В соответствии с доктриной конституционного права различают исполнительную, законодательную и судебную власть. В данном исследовании анализируется доктрина разделения властей и систем сдержек и противовесов, характеризующая систему государственной власти. Таким образом, разделение властей подразумевает разделение одной ветви на отдельные ветви с целью ограничения выполнения основной функции другой.
Хотя модель американского правительства основана на распределении полномочий между судебной, исполнительной и законодательной ветвями власти, границы между этими ветвями не всегда ясны. Создатели Конституции стремились защитить личную свободу, разделив государственную власть.
Исполнительная ветвь федерального правительства США представляет собой обширную, сложную и многоуровневую организацию, состоящую из тысяч человеческих компонентов, происходящих из разных сфер жизни и придерживающихся различных систем личностных ценностей.
Существующие условия в исполнительной власти США создают среду, которая побу- jjj ждает организацию мыслить, действовать и реагировать этически. Тем не менее, если и исполнительная власть стремится работать с любым типом легальной базы власти, она И должна преодолеть этот барьер и найти способ донести до всех своих сотрудников важ- jjj ность этического поведения с точки зрения американского гражданина.
Особой заслугой разработчиков Конституции является первая в мире успешная реа- А лизация идей Д. Локка и Ш. Монтескье о необходимости предотвращения возможного £ произвола через конституционное закрепление принципа разделения властей как основ- о ного конституционного принципа. Оба автора выступали за децентрализованные формы правления, в частности, Джон Локк подчеркивал необходимость независимой судебной власти, в то время как Монтескье защищал то, что он понимал как английскую систему, хотя и французскую, как эталон, оцененный современными правительствами. Простое В принятие принципа разделения властей не позволяет в спорных ситуациях определять внешние границы полномочий каждой ветви власти, а также сортировать все возможные государственные функции по определенной сфере власти. О
Ключевые слова: Административные ведомства, Верховный суд США, Конгресс США, О вопросы разделения властей, постоянное влияние президента на деятельность админи- И стративных ведомств, федеральные административные департаменты, принцип «сдер- О
р А
жек» и «противовесов», период Локнера.
>
>
"U
SOME ISSUES OF THE EXERCISE OF THE STATE POWER IN THE UNITED STATES OF AMERICA
Karatayeva Aigul Muratbayevna
Senior lecturer of the Department of theory and history of state and law, constitutional and administrative law of KazNU. al-Farabi; candidate of legal sciences; Almaty, Republic of Kazakhstan; e-mail: karataeva_80@mail.ru
Makhambetsaliyev Dauren Bakhtybayuly
2nd-year master's student of the Department of Theory and History of State and Law, Constitutional and Administrative Law of KazNU. al-Farabi; Almaty, Republic of Kazakhstan; e-mail: mahambetsaliev@mail.ru
Abstract. The article discusses some issues regarding the implementation of state power in the United States. The doctrine of constitutional law distinguishes executive, legislative, andjudicial authorities. This study analyzes the principle of separation of powers and systems of checks and balances that characterize the system of state power. Thus, the separation ofpowers implies the division of one branch into separate branches to limit the performance of the primary function of the other.
Although the model of the American government is based on the distribution ofpowers between the judicial, executive and legislative branches of government, the boundaries between these branches are not always clear. The framers of the Constitution sought to protect personalfreedom by dividing state power.
The Federal Government of the United States executive branch is a large-scale, complex, and multi-level organization consisting of thousands of human components from different walks of life and adhering to other personal value systems.
The existing conditions in the U.S. executive branch create an environment that encourages the organization to think, act, and respond ethically. However, suppose the executive branch intends to work with any type of legal power base. In that case, it must overcome this obstacle andfind a g way to convey to all its employees the importance of ethical behavior from the point of view of an a. American citizen.
rH
Exceptional merit of the developers of the Constitution is the world's first successful ^ implementation of the ideas of D. Locke and S. Montesquieu on the need to prevent possible g arbitrariness through the constitutional consolidation of the principle of separation ofpowers as § the main constitutional principle. Both authors advocated decentralizedforms of government; in
< particular, John Locke emphasized the needfor an independent judiciary. Montesquieu defended g what he understood to be the English system, albeit the French one, as a benchmark evaluated by £ modern governments. The simple adoption of the principle of separation ofpowers does not allow,
in controversial situations, to determine the external boundaries of each branch of government's 2 forces and sort all possible state functions by a particular sphere of power.
Keywords: Administrative departments, the U.S. Supreme Court, the U.S. Congress, separation с of powers, the president's constant influence on the activities of administrative departments, federal
< administrative departments, the principle of «checks» and «balances», the Lockner period.
Ь
-О
с;
ш £
О
о К1р1спе
т Билшт белудщ жэне оны толыктыру-
t^ дьщ, тежемелш пен тепе-тецдштщ непзп
s функциясын кем дегенде ею жолмен тусшу-
Ь ге болады: жеке бостандыкты сактау жэне
^ Yкiметтеri еркш тецаздштен коргау. Жалпы
^ мемлекетпк бишктщ кец кезкарасына жеке
Ь бас бостандыгыныц аркасында калай кол
m жетюзуге болатындыгын тYciнy оцай: кец
DOI: 10.52026/2788-5291_2022_71_4_192
мемлекетпк бишк Yкiметтiц адам eMiprniH кептеген салаларына араласуы мYмкiн екенш бiлдiредi. Осылайша, кем дегенде, «бостандыц» терю магынада тYciнiлетiн дэрежеде, ягни Yкiметтiц араласуыныц бел-гш бiр тYрлерiнен бостандык, Yкiметтiц жалпы ^шшщ артуы бостандыктыц темен-деуше экелyi мYмкiн.
Алайда, билш^ белу идеясы мемлекетпк
бил^щ жалпы келемше катысты ешкандай ерекше мiндеттемелер тудырмайды. Кем де-генде, теориялык тургыдан алганда, белш-ген билш бар Yкiмет ужымдык тYPде авто-ритарлык болуы мYмкiн, ал бiрiккен билiгi бар Yкiмет жалпы аукымда ете карапайым болуы MYMKrn.
Билiк тетiктерi эрбiр тармак мYшелерiнщ
жеке мYДделерi осы тармактыц институци-оналдык к¥3ыреттерiн коргаумен сэйкес ке-летiндей етiп орналастырылады. Осылайша, зац шыгарушы, аткарушы жэне сот орган-дарыныц лауазымды тулгалары ездершщ тшсп тармактарын баска екеушщ кол сугушылыктарынан коргауга жеке уэжге ие болады, бул тармактардыц билiктi шогыр-ландыруына жол бермейдi.
Мэдисонныц билштщ белiнуi туралы кезкарасы, атап айтканда оныц менмендiктi тексеретiн ершiл идеясы бYгiнде ете ыкпал-ды болып кала бередь Буган кумэнданудыц себептерi бар. Дэрил Левинсон мен Ричард Пилдес атап еткендей, Мэдисонныц теори-ясы казiргi саясат пен баскарудыц кептеген аспектшершде басым болган мацызды ин-ститутты жокка шыгарады: улттык саяси партиялар. Алайда, одак тарихында ертерек, шенеушк кызмет еткен накты билш тармагы емес, ол мYше болган саяси партия саяси ынтымактастык пен бэсекелеспкп аныктай-тын басым фактор болды.
Билiктi белу туралы зац билштщ Yш тармагы арасындагы екiлеттiктердi белуге жэне олардыц арасындагы катынастарга катысты. Алайда, билiктiц белiнуi туралы кез-келген накты мэселе, эдетте, билiктiц бiр накты тармагына назар аударады. Осылайша, билiктiц белiнуi туралы зацда осы мэселелердi талкылау билiктiц Yш тармагы-ныц айналасында уйымдастырылган.
Материалдар мен эдктер
Еылыми макаланы жазу кезiнде жалпы гылыми эдiстер (логикалык, курылымдык жэне жYЙелiк талдау, синтез, салыстыру, абстрак-циялау, индукция жэне дедукция, модельдеу), сондай-ак кубылыстар мен процестердi зерттеудiц арнайы эдiстерi мен тэсiлдерi (накты тарихи, диалектикалык, формальды-логикалык, курылымдык функ-ционалдык, салыстырмалы кукыктану эдiсi) колданылды. Жэне макалада А^Ш Жогаргы Сотыныц аткарушы билшке катысты шешiм-дерiне кептеген сштемелер жасалынды.
2 Yakus v. United States, 321 U.S. 414 (1944).
Нэтижелер мен талкылаулар
Экгмшшк ведомстволар жэне билгктгц бвлгнуг. Эюмшшк департаменттер зацдар-ды орындау кезшде аткарушы билiктi жузе-ге асырады, зацга тэуелдi актiлердi жасаган кезде зац шыгару билiгiн жузеге асырады, жэне дауларды тиiстi зацнама непзшде шеш-кен кезде сот билЫн пайдаланады. Билiктi белу кагидатына непзделген деп мэлiмдей-тiн мемлекетпк-кукыктык жуйе экiмшiлiк департаменттер функциясыныц осындай араласуына байланысты белгiлi бiр киын-дьщтарга тап болуы керек деп болжауга болады [1, 119 б.]. Шындыгында, билiктi белу-дiц осы мэселелершщ барлыгын Жогаргы Сот ведомстволардыц бiр арнада жэне одан тыс жумыс iстеуiне мYмкiндiк беретiн жол-мен шештi2.
Федералды экiмшiлiк органдарды билш-тiц белiну принципi тургысынан сынаудыц Yш багыты бар:
аткарушы ведомстволардыц зац шыгарушы билш;
аткарушы ведомстволардыц сот билш; бiр мемлекетпк орган, бил^щ кай тармагына жататынына карамастан, «^р шацы-рак» астында аткарушылык, зацнамалык жэне сот функцияларын бiрiктiредi.
Ведомстволардыц зац шыгарушы бил1к функцияларын 1ске асыруы. А^Ш Жогаргы го Соты зац шыгарушы органдардыц зац шыга- q ру органдарын iске асыру проблемасын К (нормативпк актiлердi эзiрлеу жэне кабыл- И дау аркылы) А^Ш Конгресiнiц зац шыгару q екшетпктерш «берушен» туындайтын про- У блема деп санайды. Жогаргы Соттыц ресми ^ устанымы бойынша, егер Конгресс зацга А белiмнiц дискрециялык екшетпктерш шек- о теудiц «ацылга цонымды стандарттарын» о енгiзсе жэне белiмге айтарлыктай сот бакы- Е лауын камтамасыз етсе, зац негiзiнде зац Ь шыгару екiлеттiктерiн беру зацсыз емес деп В санайды. И
Тек осы жагдайда гана белгш бiр са- p ладагы мемлекетпк багытты аныктаудан В туратын зацнамалык функцияныц мацызды О элементтерi департаментке емес, Конгре- и ске бекiтiлгенiне кепiлдiк беруге болады. ф Осылайша, A.L.A. Schecter Poultry v. United p States iсi бойынша эюмшшк шешiмiнде ор- А гандарга осы нормалардыц мазмуны кандай и болуы тшс екенiн керсетпей жYзеге асы- к рылган бизнес пен енеркэсштщ тYрлi са- №
лаларында «адал бэсекелестiк нормалары- (
ныц жинагын» эзiрлеy кукыгын бiраyыздан ^шш жойды3.
Жогаргы Сот ешкашан A.L.A. Schecter Poultry V. United States юше катысты шешiмiн жойган емес, алайда сот белгше-ген «стандарттар» ете темен жэне бiркатар ютер бойынша шешiмдерде «стандарт» ceзi «принцип» ceзiмен ауыстырылды4. Сот де-партаменттер Yшiн Конгресстщ федералды байланыс комиссиясы «когамдык мYДделер-ге» сэйкес хабар таратуга лицензия берyдi реттейдi деген нускауымен жеткiлiктi деп тапты.
Уакыт ете келе, тэжiрибе керсеткендей, американдык соттар экiмшiлiк органдардыц шешiмдерiне катысты шагымдармен байла-нысты кептеген icтердi шешyдi токтатты. ХХ гасырдыц бiрiншi жартысында. жалпы соттармен катар, квази - сот eкiлеттiктерi бар жэне Эюмшшк дауларды карастыра-тын мамандандырылган экiмшiлiк органдар - экiмшiлiк трибуналдар жумыс icтей баста-ды. Эюмшшк рэciм туралы 1946 жылгы федералды зац мундай icтердi ажыратып, олардыц кайсысын жалпы соттар, кайсысын эюмшшк трибуналдар тYciнетiнiн кeрcеттi. А^Ш-тагы эюмшшк соттарга салык соты, шагым соты жэне квази-сот eкiлеттiктерi бар баска эюмшшк агенттiктер сиякты ор-™ гандар кiредi.
8 Ведомстволардыц сот бил1г1 функцияла-£ рын гске асыруы. Тыцдауларды жYргiзетiн ^г департаменттердщ бeлiмшелерi тыцдаулар 1 жYргiзген жэне дауларды шешу кезiнде сот билiгiн («сот билiгi» терминiнiц эдеттеп s магынасында) анык жYзеге асырады. Бул су-| дьялардыц тэуелаздш олардыц отставкага о кетyi импичмент нэтижесшде гана мYмкiн х болады. Алайда, кейде «Конституцияныц
>s I бабы бойынша судьялар» деп аталатын
о
g экiмшiлiк судьялар eмiр бойы ез кызмет-
< тершде болмайды [2].
А^Ш Жогаргы Соты тшсп icтердi касс рау кезшде осы карама-кайшылыкты ше-¡5 шуде кейбiр киындыктарга тап болды. Бiр с? жагынан, сот казiргi дэyiрде экiмшiлiк tj бeлiмдердiц болуы практикалык кажеттiлiк о деп санайды; екiншi жагынан, Конгреccтiц о кукыктык дауларды шешу мiндетiн eмiр m бойы тагайындалмайтын судьяларга жYктеy ^ мYмкiндiгiне кандай да бiр шектеулер болуы ЁЕ керек.
Ь Олай болмаган жагдайда, Конгресс фе-
^ дералды децгейдегi барлык сот ютерш де-
s х
Ь 3 A.L.A. Schecter Poultry v. United States, 295, U.S. 495 m 4 Whitman v. American Trucking Ass'ns., Inc, 531 U.S. 4. 5 Northem Pipeline Co v. Marathon Pipeline Co., 458 U.S. 50 (
партаменттерге немесе eMÏp бойы кызмет етпейтш баска судьяларга бере алады, олар оган Yлкен эсер етуi mymkïh. Бул Конституцияныц III бабында белгiленген лауазымга судьяны тагайындаудыц eмiрлiк мерзiмiн нелге дейiн тeмендетедi жэне курылтайшы-лардыц Конгресстiц еркiне тэуелсiз федералды сот билшн к¥ру максатын орында-майды.
Экiмшiлiк органдарда сот iсiн жYргiзуге руксат етiлген Yш теория бар, бiрак олардыц ешкайсысы билiктiц белшу принципi тургы-сынан толыгымен канагаттанарлык емес.
«^огамдык кукыктармен» байланы-сты сот тeрелiгiн жYзеге асыру жэне «жеке кукыктармен» байланысты сот терелшн жY-зеге асыру5. А^Ш Жогаргы Сотыныц пшрш-ше, «Конституцияныц III бабы бойынша судьялар» тек жеке кукыктар туралы дауларды шешу Yшiн кажет. «Жеке кукыктар» туралы ютер - бул азаптау, келiсiм-шарт талапта-ры, мYлiктiк даулар немесе жеке тулгалар арасындагы баска да даулар, соныц iшiнде федералды зацдарда карастырылган жеке тулгалар арасындагы залалды етеу туралы даулар. «Жария кукыктар» мемлекет пен жеке тулгалар арасындагы езара карым-ка-тынастардан, мундай кукыктарды Конгресс белгшеген жагдайларда туындайды, сон-дыктан да оныц бакылау объектiсi болып табылады.
David Singh Grewal зацгердщ пiкiрiнше А^Ш -тыц сауда-саттык саясатына байланысты кандай да даулар туындаган жагдайда, сауда-саттыкка катысты iстердi атка-рушы бишк кана шешпей, сонымен катар ведомствалардыц сот билiгi iске асыруы тшс деп санайды. Дей турганымен, сауда-саттык мэселелерi бойынша сот билiгiне осы даулы iстердi жYктеудiц мiндеттiлiгiне айналмауы тиiс. Сол себептi сауда-саттык мэселелерi Президент экiмшiлiгi мен Конгресске ти-есiлi болгандыктан, осы екi орган сауда-саттык мэселелерше катысты зац кабылдауы тиiс.
Жария кукыктардыц аталган санаттары, эрине, экiмшiлiк департаменттер карайтын iстердiц ец кеп тYрлерi бойынша даулар-дыц такырыбы болып табылады, ал жеке тулгалардыц кукыктары туралы ютер казiр-гi «экiмшiлiк Мемлекет» келгенге дешн судьялар дэстYрлi тYрде караган iстер бо-лып табылады. Алайда, жеке жэне жария кукыктарга бeлiну Конституцияныц III ба-
935). ' (2001).
бында тужырымдалган федералды судьяларды Конгресстщ ыкпалынан коргау куралы ретiнде судьялардьщ eMip бойы кызмет eTyi туралы талаптыц максаттары Yшiн магына-сы жок.
Тэyелсiз «Конституцияныц III бабы бой-ынша судьялардыц» кандай ютер бойынша карауы кажет екенiн аныктаудыц кез келген критерийi Конгресс тарапынан ерекше дэре-жеде араласу объекта болып табылатын iстердi ескерyi жэне мундай болып табыл-майтын iстердi алып тастауы тиiс.
Жария кукыктар туралы кептеген iстер, мысалы, мемлекетпк денсаулык сактау жэне элеyметтiк коргау багдарламаларын коргау жэне кецейту немесе федералды штаттар-дагы коршаган ортаныц ластануын немесе орманды кесyдi токтату туралы шагымдар саяси араласуды кажет ететш iстер болып табылады. Сонымен катар, кептеген жеке кукыктарга катысты iстер, мысалы, корпо-ративтiк келiсiм-шарттар бойынша даулар жэне кредиторлардыц берешект eндiрiп алу туралы талап-арыздары кеп саяси назар ау-даруды талап етпейд^ сондыктан eмiр бойы судьяныц карауы ыктималдыгы аз. Кептеген непздер бойынша сот дауларын жария кукыктарга жэне жеке кукыктарга катысты ютерге белу, егер ол тшелей карама-карсы жiктеyдi карастырса, магыналы болар едь
Экiмшiлiк эдiлет органдарыныц бар бо-луына баламалы тYсiнiктеме ведомство су-дьяларын немесе «Конституцияныц III бабы бойынша судьяларды» «Конституцияныц III бабы бойынша соттарга» «косымша» ретшде сипаттайды. Бул теория бойынша ведомстволарга жеке тулгалардыц кукыкта-ры туралы кептеген iстердi сотка iстi ка-рауга «кемектеседЬ» деген негiзде карауга руксат етiледi, ал «Конституцияныц I бабы бойынша сот» тYпкiлiктi шешiм шыгарады. Осылайша, ведомствода жумысты эдеттеп уйымдастыру кезiнде ведомство бiрiншi са-тыдагы iстi карайды, содан кешн сот тексе-pyi жэне «Конституцияныц I бабы бойынша сот» бул шешiмдi цайта царауы мYмкiн.
Осылайша, «сот билшнщ ажырамас атри-буттары» «Конституцияныц III бабы бойын-ша соттар» Yшiн сакталган жэне «Конститу-цияныц III бабы бойынша сот» емес жеке тулгалардыц кукыктары туралы iстердi карауга тыйым салатын ереже бузылмайды6.
Сот кадагалауыныц тетiгiн iске косу мYм-кiндiгi болса да, «Конституцияныц I бабы
бойынша судьяларга» эюмшшк T9pTinneH жасалган ютщ накты мэн-жайларына катысты тужырымдарга ic жузшде тYпкiлiктi куш берiледi, ал кукык мэcелелерiнде кара-пайым соттар эюмшшк судьялардыц тужы-рымдарына улкен сешм бiлдiредi7.
«Жария кукыктармен» байланысты сот кызметш сот тeрелiгiн icке асыруга белу теориясыныц жэне жария кукыктар мен жеке тулгалардыц кукыктарына кукыктар-ды бeлудiц «жеке кукыктарымен» байланысты сот терелшн icке асырудыц, сондай-ак «Конституцияныц III бабы бойынша судьялардыц» «косымшасы» аркылы «Конституцияныц I бабы бойынша судьяларды» карайтын теорияныц жетiлмегендiгiне байланысты, А^Ш Жогаргы Соты осы ею тео-риядан бас тарткан сиякты.
«Функционалды тэciл» факторлардыц те-пе-тецдiк критерийлерi тургысынан эдеттегi сынныц нысаны болып табылады, кез-келген iргелi негiзде бiр-бiрiне катысты гетероген-дi кундылыктарды тецдеcтiру мYмкiн емес. Бул тэсш Конституцияныц салыстырмалы турде айкын мэтiнiн елемейдi, оган сэй-кес «сот билш» «Конституцияныц III бабы бойынша судьяларга» бершедь Шынында да, А^Ш Жогаргы Сотыныц «функционал-ды тэстн» соттыц жалпылаудыц жогары децгешне eтуiне жэне оныц тужырымда-рында аныктыкты болдырмауга мYмкiндiк беретiн курал ретiнде карастыруга болады. Осы тэciлдi колдана отырып, сот Конституцияныц III бабыныц ережелерiн билiктiц белшушщ жалпы идеясын бузуды кара-стырудыц белгiлi бiр тэртiбiнде багалаудыц аморфты критерийiне тиiмдi турде теменде-тед^ eйткенi бул идеяны А^Ш Жогаргы Сотыныц судьялары белгiлi бiр уакытта белгiлi бiр ic бойынша «кепшшк пiкiрiн» курайтын тYciнедi8.
Ведомства iшiндегi билiктi бвлу мэселе-лерi. Билш тармактары арасындагы езара ic-кимыл контекciнде билiк бeлiнici каги-датын icке асырудыц жай гана каралган проблемалары шешiлуi мYмкiн болса да, кептеген адамдар билш белшю кагидатын бiр тармак iшiнде, ягни зац шыгару, кукык колдану жэне дауларды шешу функциялары «бiр шацырак астында» бiрiктiрiлген кезде icке асыру проблемасы бар деп санайды. Джеймс Мэдисон «федералиста жазбалар-дыц» 47 эссесшде атап еткендей, «барлык билiктiц шогырлануы - зац шыгарушы, атка-
Н
X
ы А
о х о Д А
сг
В
СП А
>
го О го О
X
е о
"U
2 А
JZ
"и
6 Commodity Futures Trading Comm'n v. Schor, 478 U.S. 833 (1986).
7 Morrison v. Olson, 487 U.S. 654, 697 (1988).
8 Buckley v. Valeo, 424 U.S. 1, 272 (1967).
IX
с
IX
О в х
о
со О
СО
с
с
со
ь
-О
ш £
о
X
0 <
РЛ
1
X
ь
рушы жэне сот - бiр адамныц колында, ол бiр адамга немесе кептеген адамдарга мура ретiнде тагайындалуына немесе сайлануы-на карамастан, «тирания» сезiмен дурыс аныкталуы мYмкiн» [3, 324б.]. Сонымен катар, «ешбiр адам ез iсiнде судья болмауы керек» жэне «сол адамдар зацдарды жасай алмайды жэне орындай алмайды» деген не-пзп угымдар бар9.
Профессор Питер Штраус, АКЩ-тагы эйгiлi экiмшiлiк кукык маманы, «теория тургысынан экiмшiлiк белiмдердегi мун-дай функциялардыц Yйлесуi неге «битктщ белшушщ» курылымдык талаптарын ка-нагаттандыратынын айту киын, дегенмен соттардыц кез алдында олар (оларды) то-лыгымен канагаттандыратыны анык» деп атап етп. Экiмшiлiк ведомстволардагы нор-машыгармашылык, кукык колдану жэне да-уларды шешу функцияларыныц араласуы Конституциялык сынакка карсы туруыныц накты себебi, казiргi мемлекетте олар мацы-зды функцияларды орындайтындыгында, экiмшiлiк ведомстволардагы кукык колда-ну жэне дауларды шешу Конституциялык сынакка карсы турды, бул казiргi мемлекетте олар мацызды функцияларды орындай-ды, билiктi белудщ мiнсiз таза моделшщ кагидаларын устануга деген умтылысымен оларды «уялту» эрекеттерi тым дана саясат болмас едь
Алайда, орындылык себептерiне жYгiну-дщ кажетi жок, ейткенi жогарыда айтылган-дай, билштщ белiнуi туралы кептеген даулар бойынша А^Ш Жогаргы Соты федерал-ды Yкiметтiк курылымдар билштщ белiнуi кагидатымен камтамасыз етiлген функцияларды орындау тэртiбiн бузбауын талап етуi керек. Осы «функционалдык тэсшдЬ> ескере отырып, департаменттер билiктi белу прин-цитн бузбайды деп айтуга болады, ейткеш олар жай гана Мэдисон мен баска непзш ка-лаушылар алацдаткан тирания орнату каупiн тудырмайтындыгына кез жетюздь
Бiрiншiден, казiргi замангы эюмшшк ве-домстволар билiктiц барлык Yш тармагына катысты тэуелсiз жэне осы тармактардыц кез келгенiнiц «туткыны» болып табылмай-ды. Егер зац шыгарушы, аткарушы жэне сот функцияларын Президент, Конгресс немесе соттар бiрiгiп аткаратын болса, онда Yлкен кауш туындауы мYмкiн. Екiншiден, ведом-стволар бишктщ эрбiр тармагынан белгiлi бiр тэуелсiздiкке ие болганымен, олар барлык Yш тармактыц сырткы жэне жш бэсе-
келес бакылау объектiлерi болып табыла-ды. Президент кептеген ведомстволардыц басшыларын жэне олардыц жогары лауа-зымды тулгаларын тагайындайды, олардыц кызметiн бакылайды жэне олардыц кейбiрiн жумыстан шыгаруга кукылы; Конгресс олардыц кызметш ез комитеттерiнiц кадага-лау функциялары жэне зацнамалык уйга-рымдар аркылы бакылайды; соттар ведом-стволардыц iс-эрекеттерi мен шешiмдерiнiц зацдылыгын тексередi.
Экiмшiлiк ведомстволардыц билiктi белу кагидатын дэйектi iске асыру тургысынан елеул проблема тудырмауыныц Yшiншi себебi iс жYзiнде олардыц норма шыгару, кукык колдану жэне дауларды тек жогары децгейлерде шешу функцияларын катар аткаруы болып табылады. Осы немесе баска нормативтш кукыктык актiнi колданыска енгiзу кажет пе, оны калай жэне калай колдану керектш туралы, даулы iс шынымен де осы зацга сэйкес шешiлген бе, соны шешу-ге баскарма басшысы мен оныц ага кецес-шiлерi кукылы.
Теменгi децгейлерде функциялар ве-домствоныц эртYрлi белiмшелерi арасын-да белшедь ^укык колдану белiмшесiнiц эюмшшк эдiлет белiмшелерiне ыктимал эсерi бейтараптыктыц ец кауiптi катерi болып табылады.
Президент пен Конгресстщ ж1мш1л1к бол1мдерд1ц цызметте турацты ыцпалы. Ведомстволардыц лауазымды тулгаларын тагайындау кукыгынан баска, Президент-тiц ведомстволардыц жалпы багытын жэне олардыц накты шешiмдерi мен ю-эрекет-терiн туракты бакылауды жYзеге асырудыц кептеген баска мYмкiндiктерi бар. Прези-денттiк бакылау дэрежесi ведомствога бай-ланысты езгерiп отырады жэне шшара осы ведомство Президент кабинетшщ министрь не (немесе Президент тагайындаган баска да Yкiметтiц лауазымды тулгасына) немесе тэуелсiз агенттiкке жауапты аткарушы билш органы болып табылатындыгына байланы-сты.
Аткарушы билiк органдарыныц кызметiн мукият бакылауга болады. Мундай белiм-дердщ ец мацызды актiлерi, эдетте, Ак Yй-дiц экiмшiлiк-бюджеттiк баскармасымен келiсiлуi керек жэне оларды бекiту процес белiм арасындагы айтарлыктай дауларга, келюсездер мен ымырага экелуi мYмкiн [4, 13193 б.].
Президенттщ пайымдаулары зацга тэу-
Immigration & ^ШтНшИоп Service V. Chadha, 462 и^. 919 (1983).
9
елдi актшердщ мазмуны мен колданылу мерзiмдерiнде кeрiнiс габуы мYмкiн. Сон-дай-ак, ведомстволардыц кукык колдану акцияларыныц басымдылыгын белгiлеуге болады, бул Президенттщ накты актшщ утымдылыгы мен мацыздылыгы туралы кезкарастарын кeрсетедi.
Сонымен, А^Ш тарихында министр-лiктер мен ведомстволардыц басшылары Зацныц ережелерiн тым тар немесе кажет-тi каулыларды кабылдаган кезде немесе кажет болган жагдайда олар келюпейтш зацнамалык багдарламалар аясында кукык коргау шараларын бастау немесе жалгасты-ру кезiнде «аягын эрец CYЙреген» тусшетш-дшнщ кептеген мысалдары бар. Осылайша, Рональд Рейган мен Джордж Герберт Уо-кер Буштыц эюмшшп азаматтык кукыктар мен табигатты коргау зацдарын катац тур-де орындамаганы Yшiн бiрнеше рет сынга ушырады.
Дегенмен, Президенггiц ыкпалын асыра айтудыц кажетi жок. Федералдык экiмшiлiк департаменттердщ кeпшiлiгi билiктiц атка-рушы тармагына жатады. Алайда, 15 Yкiмет министршщ бес миллионга жуык азаматтык жэне эскери кызметкершщ iшiнен Президент тек жогары децгейдегi басшыларды - Yш мыцга жуык адамды тагайындайды. 1с жYзiнде ез департаменгтерiнiц кызметш жYзеге асыратын баска экiмшiлiк лауазым-ды тулгаларды бакылау оцай емес. Олар кызметкер кэсiби касиеггерi бойынша бага-ланатын мемлекеггiк кызмет тетЫнщ бeлiгi болып табылады. Сонымен катар, департамент кызметкерлерiне тек Президент пен оныц кызметкерлерi немесе тагайындалган адамдар гана эсер етпейдi. Теменде ай-тылгандай, Конгресс комитеггерi де депар-таменттерге Yлкен эсер етедь
Кептеген адамдар 1945 жылдан 1953 жылга дейiн кызмет еткен Президент Гарри Труманды аткарушы билiктiц ете мьщты бас-шысы деп санайды. Бiрак бюрократиялык аппаратка катысты ол езшщ мiндетiн былай сипаттады: «Адамдарды жинап, оларды сен-дiрместен ютеуге мiндеггi нэрсенi жасауга кeндiруге тырысу керек. Бул мен кеп уакыт жумсайтын нэрсе. Бул президенгтiц билшн бiлдiредi». Сондай-ак, Гарри Труман езшщ мурагер^ бурынгы армия генералы Дуайт Эйзенхауэр кызметке кiрiспес бурын: «Ол осында отырады жэне билiк ете бастайды: «Муны iстецдер! «Бiрак ештеце болмайды.
10 Train v. City of New York, 420 U.S. 35 (1975)
Кедей Айк-бул эскер сиякты болмайды» делiнген [5, 43 б.].
Президенттщ ведомстволарга, тiптi оныц басшыларын езi тагайындайтын ведомстволарга араласуына кейбiр зацды шектеулер бар. Мысалы, ол Конгресс т1келей жумса-уга буйрык берген ведомстволардыц мем-лекетпк каражатын «устай» алмайды. А^Ш Жогаргы Соты руксат еткен Train v. City of New York10 шешiмiнде 1972 жылгы таза су туралы Зац пайда болды, оны Конгресс президент Ричард Никсонныц ветосын жецiп кабылдады. Алайда Ричард Никсон осы зацнамалык багдарламаныц орындалуына карсы туруды жалгастырды жэне коршаган ортаны коргау агенттiгiнiц директорына Конгресстiц буйрыгымен Нью-Иорктегi Агынды суларды тазарту кэсшорындары-ныц курылысын каржыландыруга кететiн бiрнеше миллион долларды бугаттауды буйырды. ^ала билiгi бул каражатты бугат-таудан босатуды талап етiп, сотка шагым тYсiрдi. А^Ш Жогаргы соты Президенттщ Агентпкке белiнген каражатты «устап калу» туралы буйрык беруге кукыгы жок жэне Агентпк каражатты Конгресс нускауы бойынша жумсауы керек деп шешт!
Конгресстiц ведомстволардыц кызметiн кадагалауы оныц Конституциямен Конгре-ске усынылган «эмиян билiгiнен» туын- го дайды, билiк Yкiметтiц белгiлi бiр кызметш q каржыландыру кажет пе жэне кандай мел- К шерде екенш шешедi. Кебiнесе конгрес- s стщ министрлiктер мен белiмдерге эсер ету q куралы Конгресс комитеттерi болып табы- У лады. Макалада айтылгандай, Конгресте ко- А митеттер курудыц бастапкы максаты казiргi А элемде кYPделi жэне мамандандырылган бо- о лып табылатын зац бойынша тиiмдi жумыс g iстеуге умтылу болып табылады.
Бiрак экiмшiлiк департаменттер саныныц Ь есуiмен Конгресс комитеттерi олардыц кыз- В метш катац кадагалау функцияларын ез мой- И нына алды. Комитеттер бейiндiк негiзде уй- p ымдастырылгандыктан, олардыц мYшелерi В белiмдер кызметiнiц белгiлi бiр саласында О бiршама тэж1рибе жинактап, оган Yлкен кы- и зыгушылык танытады; осылайша, баскар- ф маларга жогары бшмге CYЙенiп, зац шыга- p рушылардыц ез жумысын тексеруден аулак Ц болуы оцай емес. Ец бастысы, Конгресс и ведомстволардыц бюджетш бакылайтын- к дыктан, Конгресс комитеттерi мYшелерiнiц №
пiкiрi Жаргыда керсетшген Конгресстiц бел- (
7
CL
С
z
CL
О в X
о
СП
О
СП
с
с
СП
ь
-О
с;
ш £
Ч О X
о ^
с
РЛ
X
ь
гiлi 6ip зацнамалык багдарламасын жYзеге асыру тэсiлiн езгерту кажеттшгш талкылау кезiнде 6елiм басшыларына ете сенiмдi 6о-луы мумюн.
Бурын Конгресстщ ведомстволардыц iс-эрекеттерiн бакылау Yшiн кещнен кол-данган эдiсi зацнамалык вето деп аталды. Конгресс 6елiмдердiц iс-эрекеттерi мен шешiмдерiне вето кою кукыгын немесе Палаталардыц бiрлескен карарын немесе Палаталардыц 6iрiнiц карарын немесе кей6iр жагдайларда limi Конгресстщ жеке комитетшщ карарын кабылдау аркылы олар усынатын зацга тэуелдi актiлерге тый-ым салу кукыгын езiне калдырды. А^Ш Жогаргы Соты Immigration & Naturalization Service v. Chadha iсiнде зац шыгарушы ве-тоны конституциялык емес деп таныды, ей-ткенi ол аткарушы бишктщ к¥зыретiне кiру деп саналды.
Сот бул жагдайда дауланган 6iр палата-лы зац шыгарушы вето зац жобаларыныц, буйрыктарыныц, карарларыныц немесе Конгресстiц Президентке оныц макулдауы немесе ветосы Yшiн шешiмдерiнiц конституциялык «еюлдш тармагын» бузды деп тапты; зац шыгарушы вето сондай-ак Кон-гресстiц екi палатасыныц зац шыгаруын талап ететiн конституциялык «ею палаталы конгресс ережесше» жэне Конституцияда 6екiтiлген 6илiктi белу курылымына кайшы келдi. Immigration & Naturalization Service v. Chadha11 id бойынша арнайы пiкiрде кел-тiрiлген мэлiметтерге сэйкес, бул iс бойынша кептеген судьялардыц шешiмi 200-ге жуык федералды зацдарды 6iрден жарамсыз етп.
Мемлекеттiк 6илiктiц Yш тармагы арасында екiлеттiктердi белу жэне «те-пе-тецдшт тежемелш» жYЙесiн куру эдейi жоспарланган болатын. Билiктi белу идеясы Конституциялык Конвенцияныц делегатта-ры таныс болган барон де Монтескье мен Джон Локктыц шыгармаларынан туындады [6, 151-152 66.]. Алайда, А^Ш-та бул идея 6илiктiц катац белiнуi ретiнде емес, мем-лекеттiк билш тармактары арасында билш-тiц таралуы ретiнде тYсiнiлдi [7, 64-67 66.]. Джон Мэдисон атап еткендей, «Конституци-ядагы 6илiктiц эртYрлi тармактар арасында кажетп 6елiнуi» «оныц курамдас белiктерi езара эрекеттесуiмен эркайсысын езiне белшген жерде устауга мYмкiндiк беретш» баскару курылымына кепiлдiк 6ередi [8, 503
6.]. ^аз1рп галым Ричард Нойштадт Кон-ституцияны «6илiктi 6iрлесiп пайдаланатын 6елiнген институттар» куратын кужат ретш-де сипаттады [9, 3 6.]. Сондыктан баскару-дыц Конституциялык схемасын 6илiктiц тепе - тецдiк жYЙесi ретiнде немесе, эдетте, «тежемелiк жэне тепе-тецдш» жYЙесi ретш-де тусшу орынды.
1789 жылы баскару курылымы мен Yкiметтiц курамдас 6елiктерi арасындагы катынастар дамыды. Ондагы кей6iр ез-герiстер А^Ш Жогаргы Сотыныц шешiм-дерiмен байланысты болды. Баска езгерютер ел аумагыныц табиги кецеюiне, техникалык прогреске жэне мемлекет алдында турган проблемаларга байланысты болды. Билш-тщ тепе-тецдiгi мен 6елiнуiне эсер еткен терт непзп багытты карастыратын болсак: Конституциялык сот бакылауы, Президент-тщ екiлеттiктерiн кецейту, экiмшiлiк 6елiм-дердщ есуi жэне казiргi кезецдегi Конгрес-стiц кадагалау жэне тергеу еюлетпктершщ релi.
Соттыц конституциялыц цадагалау вктеттттц тууы жэне оны ж1герл1 1ске асыру. 1787 жылгы А^Ш Конституциясы-ныц негiзгi ережелерiн талдау керсеткендей, «тежемелш пен тепе-тецдiктiц» Конституциялык тетш аткарушы жэне зац шыгарушы органдарга негiзiнен федералды судьялар-ды iрiктеу жэне тагайындау жэне федералды соттардыц юрисдикциясыныц келемiн бакылау аркылы сот 6илiгiн тежеу куралда-рын усынды. Конституцияныц мэтiнiнде сот билшнщ езi зац шыгарушы жэне аткарушы билiктi тежеу Yшiн кандай мYмкiндiктер бар екенi анык керсетшмеген.
^азiрri уакытта 6iз бул тэсшдщ - Конституциялык сот кадагалау екенш 6iлемiз -А^Ш Жогаргы Сотыныц бил^щ баска екi тармагыныц ережелерi мен акцияларыныц конституциялылыгы туралы шешiм кабылдау кYшi. Бiрак мундай билш Конституцияда тiкелей керсетшмеген. 1803 жылы ка-былданган Marbury v. Madison iсi бойынша А^Ш Жогаргы сотыныц шешiмiнде конституциялык кадагалау еюлеттш сот 6илiгiнiц атрибуты ретшде Конституциядан туындай-тын деп танылды12.
Конституциялык сот бакылауыныц не-гiздерi. А^Ш Жогаргы Соты Marbury v. Madison iсiндегi шешiмiнде А^Ш Жогаргы Сотыныц 6iрiншi терагасы Джон Маршалл ез тюрш елге жетюзе отырып, Конституци-
Immigration & Naturalization Service v. Chadha, 462 U.S. 919 (1983).
Marbury v. Madison, U.S. 137 (1803).
11
ялык сот бакылауы жазбаша Конституция-дан туындайды деп санайды, оны клаузула-да федералды кукыктыц Yстемдiгi туралы жэне федералды соттарга сот билшн беретiн А^Ш Конституциясыныц III бабыныц ере-жесi деп санайды. Бiрiншiден, оныц авторы Джон Маршалл езшщ шешiмiнде - Конституция зац болып табылады, сондыктан оны сактау керек, ал федералды зацныц Yстемдi-ri туралы Конституциялы; клаузула Консти-туцияны елдщ жогаргы цщыгына айналды-рады дедi.
Екiншiден, билiктiц сот тармагын кура-тын соттар - III бапка сэйкес - «А^Ш сот билш» олардыц карауына енпзшген iстер бойынша карауга - кукыгы бар деп айтуга кукылы. Бул жагдайда судьялар Конституция да, зац акпа де колданылатын ютщ мэн-жайларына катысты шешiм кабыл-дай отырып, клаузулада Yстемдiк туралы белгшенген кукыктык нормалардыц багы-ныштылык иерархиясын устануы керек: кактыгыс болган жагдайда олар Конститу-цияны колданып, ережеш елемеуi керек.
Marbury v. Madison iсiнде федералды зац пайда болды, бiрак бул шешiмде колда-нылган мотивация мемлекеттiк зацды кон-ституциялык емес жэне 1810 жылы А^Ш Жогаргы Сотыныц Fletcher v. Peck13 iсiндегi шешiмiнде жарамсыз деп тану Yшiн де кол-данылды.
Кебiнесе А^Ш Жогаргы Сотыныц та-рихындагы ец мацызды деп аталатын Мар-бери id бойынша шешiм сот бакылауыныц шекараларын, кYшi мен негiзгi принцип-терiн аныктады. Сот бакылауы федералды соттарга Конгресс немесе штаттар кабылдаган зацдарды карауга жэне егер олардыц Конституцияга кайшы келетiнi аныкталса, оларды жарамсыз деп жариялауга мYмкiндiк бередi.
Сонымен катар, сот бакылауы Федералды соттарга мемлекетпк аппарат шене-унiктерiнiц (Президенттiц iс-эрекеттерiн де камтиды) Конституцияга сэйкес ез мшдет-терiн орындайтынын тексеруге мYмкiндiк бередь Осылайша, сот американдык Yкiмет-пк жYЙенiц элдекайда ыкпалды жэне мацызды белшне айналды.
Ел тарихыныц бiрiншi гасырында Кон-ституциялык сот бакылауы сирек колданыл-ды. БYгiнгi тацда бул кукык пен мемлекеттщ дамуындагы негiзгi козгаушы кYштердiц бiрi жэне оныц эрекетi федерализмнiц курамдас элементтерiнiц тепе-тецдiгiне, билiктiц
13 Fletcher v. Peck, 10 U.S. 87 (1810).
белшуше жэне жеке тулганыц барлык дец-гейдегi билiк органдарымен карым-катына-сына эсер етедi. Сот Конституциялык ка-дагалауды колдану белсендшпнщ ец Yлкен есуi 1953 жылдан бастап А^Ш Жогаргы Сотыныц Терагасы Эрл Уоррен болган кезде байкалды.
75 жыл iшiнде - 1789 жылдан 1864 жылга дешн-А^Ш Жогаргы Соты Конгресстщ тек екi Зацын конституциялык емес деп таныды. 1789 жылдан 1953 жылга дешн - 164 жылга созылган уакыт кезецi-зацдарды жарамсыз деп тану актшершщ жалпы саны небары 76-га жеттi. Бiрак 1953 жэне 1998 жылдар ара-лыгында Конгрестiц конституциялык емес деп танылган 76 зацыныц сол керсетюшше жету Yшiн сотка 46 жыл кажет болды. Сот Конституциялык кадагалауды колдану белсендшпнщ артуы Эрл Уорреннщ (19531969) терагалыгымен «либералды» Жогаргы Сот кезецiнен басталганына карамастан, Уоррен Бергердiц (1969-1986) терагалыгымен «консервативп» сот кем дегенде «белсендЬ» сот болганын атап еткен жен [10, 7-28 бб.].
Осы ею Сот Терагасыныц накты кызмет ету мерзiмi шамамен бiрдей (16 жыл) болга-нына карамастан, Бас судья У Бергер 34 ю бойынша терагалык еттi, олардыц шешiм-дерi федералды зацдарды жарамсыз деп тапты, ал Бас судья Э. Уоррен осындай 25 Е iс бойынша гана терагалык етп. Уильям q Ренквист соты (Жогаргы Сот 1986 жылдан К бастап осылай аталады) бул тургыда бiрша- s ма баяулап эрекет етп - 17 жыл шшде 12 q федералды зацдарды жарамсыз деп таныды У
[11, 30 б.]. |
Осыган уксас тенденция штат зацдары- А
на катысты байкалады, дегенмен Жогаргы о
Сот федералдык зацдарга караганда кебiрек .g
штат зацдарын жарамсыз деп таныды. А^Ш Е
Конституциясыныц алгашкы 100 жылын- Ь
да сот штаттыц 79 Зацын жарамсыз деп В
тапты, ал келес 100 жылда ол мемлекеттiк И
зацдарга караганда он есе аз деп танылды. р
Осы 373 мемлекетпк зацдардыц конститу- В
циялык емес шешiмдерi немесе осындай О
шешiмдердiц жартысына жуыгы 1953 жыл- и
дан кейiн кабылданды. о
. . "У"
НегiЗiнде, Конституциялык сот кадагалау р
институты барлык мактауга лайык болса да, Ц
ол эркашан прогресс максаттарына сэйкес и
келе бермейдi. Американдык кукык пен сот к
терелiгi тарихындагы кейбiр «кара дактар» №
белсендi сот, конституциялык бакылауын- (
дагы кауiптердi керсетедi. Осындай дактар- —
2
дьщ 6ipi - 1857 жылы Dred Scott v. Sandford14 iсiнде кабылданган Жогаргы Соттыц уят шешiмi, ол Конгрестщ кулдыкты токтатуга кYшi жок деп шештi. Осылайша, сот оларга конституциялык кадагалау функциясын жь беруде жаксы бастама 6ермедi: Dred Scott v. Sandford id бойынша шешiм федералды зацды жарамсыз деп танудыц екiншi актiсi болды, 6iрiншiсi Marbury v. Madison id бойынша шешiм болды.
^орытынды
Филадельфия конгресшде Конституция пайда болганнан 6ерi бишктщ конституциялык 6eлiнуi - бишк тармактарыныц функ-циялары жэне олардыц 6iр - 6iрiмен байла-нысы туралы тYсiнiк айтарлыктай eзгердi. Ец елеулi eзгерiс Конгресстщ салыстырма-лы жагдайына байланысты болуы мYмкiн. Бул басым сала болады деп болжанган кез-де, оныц баска салаларга катысты мэрте6есi соцгы онжылдыктарда айкын тeмендедi. Ба-сында айтылгандай, ол элi кYнге дейiн eзiнiц барлык конституциялык eкiлеттiктерiн жэне баскаларын, атап айтканда кец сауда кYшiн сактайды. Алайда, президент те, соттар да
^теген адамдар Конгресстщ зац шыга-ру саласына басып кiргенге дешн табанды болды. Эрине, iс жYзiнде олар конгрестiц eкiлеттiк аясын шектейтш eкiлеттiктерге ие болганына кYмэн жок.
Азаматтык согыстан кейiн Конгресс жещлген Конфедерация штаттарын «кал-пына келтсру» саясатын бастау жэне багыт-тау аркылы eзiнiц артыкшылыгын растады. Бiрак американдык конституциялык та-рихтыц жылнамаларында калпына келтiру конгрестерi ерекше. Президент Никсонныц Уотергейт жанжалы кезiндегi саяси элаздь ri болып табылатын кец таралган тэж1рибе болды.
^азiрri американдык бишкп 6eлу ЖYЙ-есiнде 6илiктiц эр тармагы когамныц ресур-старын eз жолымен баскара алады немесе Конгреске Конституциямен бершген кун-дылыктарды, eкiлеттiктердi 6еделдi тYPде 6eле алады. Уакыт eте келе, эр саланыц жал-пы аймагына катысты кYту модельдерi пай-да болды, сондыктан теориялык жэне прак-тикалык тургыдан eте накты шиеленiстерге карамастан, жYЙе жаксы жумыс iстейдi.
ЭДЕБИЕТТЕР
g 1. John E. Nowak, Ronald D. Rotundo. Constitutional Law. 5th ed. West, 1995, p. 119. a, 2. Америка Цурама Штаттарыныц Конституциясы. https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0 S %90%D2%9A%D0%A8_%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%82 t %oD1%o83%oD1%o86%oD0%oB8%oD1%o8F%oD1%o81%oD1%o8B (08.09.2022.)
3. The Federalist Papers. Jacob E. Cooke ed. Wesleyan University Press, Middletown, Conn., S 1961, p. 324.
4. Federal Register. February 17, 1981, vol. 46, p. 13193.
g 5. Alex Ayres, ed. The Wit and Wisdom of Harry S. Truman. Meridian Books. 1998, p. 43. e 6. Montesquieu. The Spirit of the Laws. 1949. pp. 151-152.
7. John Locke, Second Treatise on Government: An Essay Concerning the True Origin, Extent о and End of Civil Government 1690. pp. 64-67.
8. Federalist (1994) Political essays by Alexander Hamilton, James Madison and John Jay. -£ M., - p. 503.
9. Richard Neustadt. Presidential Power: The Politics of Leadership. Wiley & Sons, 1960, p. 3. m 10. Daniel A. Farber, William N. Eskridge, Jr., Phillip P. Frickey. Constitutional Law: Themes ^ for the Constitution's Third Century. 2d ed., West, 1998, p. 7-28.
ш 11. David M. O'Brien. Storm Center. The Supreme Court in American Politics. 5 th ed. W.W.
$ Norton, 2000. p. 30.
0 x
S REFERENCES
m £
1. John E. Nowak, Ronald D. Rotundo. Constitutional Law. 5th ed. West, 1995, p. 119. ^ 2. Америка Цурама Штаттарыныц Конституциясы. https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0
1 %90%D2%9A%D0%A8_%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%82 * 0%oD1%o83%oD1%o86%oD0%oB8%oD1%o8F%oD1%o81%oD1%o8B (08.09.2022.)
X
Ь
£ 14 Dred Scott v. Sandford, U.S. 393 (1857).
3. The Federalist Papers. Jacob E. Cooke ed. Wesleyan University Press, Middletown, Conn., 1961, p. 324.
4. Federal Register. February 17, 1981, vol. 46, p. 13193.
5. Alex Ayres, ed. The Wit and Wisdom of Harry S. Truman. Meridian Books. 1998, p. 43.
6. Montesquieu. The Spirit of the Laws. 1949. pp. 151-152.
7. John Locke, Second Treatise on Government: An Essay Concerning the True Origin, Extent and End of Civil Government 1690. pp. 64-67.
8. Federalist (1994) Political essays by Alexander Hamilton, James Madison and John Jay. -M., - p. 503.
9. Richard Neustadt. Presidential Power: The Politics of Leadership. Wiley & Sons, 1960, p. 3.
10. Daniel A. Farber, William N. Eskridge, Jr., Phillip P. Frickey. Constitutional Law: Themes for the Constitution's Third Century. 2d ed., West, 1998, p. 7-28.
11. David M. O'Brien. Storm Center. The Supreme Court in American Politics. 5 th ed. W.W. Norton, 2000. p. 30.
ZQAI
X
Т
(JÜ
А
о x о
Д А
er
В
СП А
> СП
О
СП
О
X
е о
"U
2 А
JZ
"и
