Научная статья на тему 'АЛОҲИДА ЭҲТИЁЖЛИ БОЛАЛАРНИНГ РИВОЖЛАНИШИ. БОЛА ТАРБИЯСИДА ОИЛАНИНГ ЎРНИ'

АЛОҲИДА ЭҲТИЁЖЛИ БОЛАЛАРНИНГ РИВОЖЛАНИШИ. БОЛА ТАРБИЯСИДА ОИЛАНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
206
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АЛОҲИДА ЭҲТИЁЖГА ЭГА БЎЛГАН БОЛАНИНГ РИВОЖЛАНИШИ / ИЖТИМОИЙЛАШУВИ / МОСЛАШУВ МУАММОЛАРИ / ТАРБИЯ / ОИЛАДА МЕҲР-МУХАББАТ / БОЛА ВА ОТА-ОНАЛАР ПСИХОЛОГИЯ / РУҲИЙ-ЭМОЦИОНАЛ ҲОЛАТИ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Исмаилова Б.Х.

Мақолада алоҳида эҳтиёжли болаларнинг ривожланиши ва тарбиясида оиланинг ўрни муҳим эканлиги ёритилган. Муаллиф томонидан ота-оналар томонидан болаларни физиологик, психологик жихатдан борича қабул қилиш, боланинг психологик ва эмоционал ҳолатини инобатга олган холда тарбиялаш лозимлиги ҳақида тўхталиб ўтилган. Уларни ижтимоийлашувида ота-оналарга кўмак берувчи ташкилот - Республика болалар ижтимоий мослашуви маркази Фарғона минтақавий филиали фаолияти мисолида амалий тавсиялар берилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DEVELOPMENT OF CHILDREN WITH SPECIAL NEEDS. THE ROLE OF THE FAMILY IN CHILD EDUCATION

The offered article contains information on optimization of child-paternal mutual relations of parents, having children with the special necessities. In them questions are illuminated about styles, types of paternal education, the features of family open up educative a child with the special necessities, feelings and experiencing of parents. On experience of the correction work conducted in the Fergana regional branch of the Republican center of social adaptation of children, practical recommendations are given for adaptations of child and families in society.

Текст научной работы на тему «АЛОҲИДА ЭҲТИЁЖЛИ БОЛАЛАРНИНГ РИВОЖЛАНИШИ. БОЛА ТАРБИЯСИДА ОИЛАНИНГ ЎРНИ»

Исмаилова Б.Х.

Республика болалар ижтимоий мослашуви маркази Фаргона минтацавий филиали

дирекетори

Фаргона жамоат саломатлиги тиббиёт институты Педиатрия кафедраси катта уцитувчиси

АЛОХИДА эхтиёжли болаларнинг ривожланиши.

БОЛА ТАРБИЯСИДА ОИЛАНИНГ УРНИ

Аннотация: Мацолада алоуида эутиёжли болаларнинг ривожланиши ва тарбиясида оиланинг урни мууим эканлиги ёритилган. Муаллиф томонидан ота-оналар томонидан болаларни физиологик, психологик жихатдан борича цабул цилиш, боланинг психологик ва эмоционал уолатини инобатга олган холда тарбиялаш лозимлиги уацида тухталиб утилган. Уларни ижтимоийлашувида ота-оналарга кумак берувчи ташкилот - Республика болалар ижтимоий мослашуви маркази Фаргона минтацавий филиали фаолияти мисолида амалий тавсиялар берилди.

Таянч сузлар: алоуида эутиёжга эга булган боланинг ривожланиши, ижтимоийлашуви, мослашув муаммолари, тарбия, оилада меур-мухаббат, бола ва ота-оналар психология, рууий-эмоционал уолати.

Ismailova B.Kh. director

The center is the Fergana regional branch Social adaptation of republican children

senior teacher department of pediatrics Ferghana public health medicine

DEVELOPMENT OF CHILDREN WITH SPECIAL NEEDS.

THE ROLE OF THE FAMILY IN CHILD EDUCATION

Abstract: The offered article contains information on optimization of child-paternal mutual relations of parents, having children with the special necessities. In them questions are illuminated about styles, types of paternal education, the features of family open up educative a child with the special necessities, feelings and experiencing of parents. On experience of the correction work conducted in the Fergana regional branch of the Republican center of social adaptation of children, practical recommendations are given for adaptations of child and families in society.

Key words: development, socialization, adjustment problems of a child with special needs, upbringing, love and affection in the family, child and parent psychology, mental-emotional state.

Агар бола химояланганлик туйгуси билан яшаса, у узига ишонишни урганади.

Агар болани кабул килишса, у севишни урганади.

Агар болани тан олишса, у узининг олдига максадлар куйишни урганади.

Агар болани маъкуллашса, у узини севишни урганади.

Агар бола дустона мухаббат ичида яшаса, у билади, яшаш учун энг кулай жой бу оила.

Т.Джинот

Алохида эхтиёжга эга булган болаларни жамият хаётига тула-тукис мослашуви муаммолари хар доим энг долзарб уринни эгаллаган. Болалар ногиронлиги улар хаётий фаолиятини чеклабгина колмасдан, ижтимоий дезадаптацияга олиб келади. Бу эса уз хулки устидан назорат кила олмаслик, шунингдек уз-узига хизмат лаёкати, олдинга интилиш, мулжал олиш, укиш, мулокот ва келгусидаги мехнат фаолиятининг ривожланишига салбий таъсир курсатади. Бунда эса боланинг ривожланишида узгаришлар булиши учун оила энг зарур омил хисобланади.

Оила - инсон шаклланишида энг катта куч. Одатда бизнинг ён-атрофга булган карашларимиз оилавий анъаналаримиз, кадриятларимиз, оилада олинган тарбиямиз оркали шаклланади. Шахснинг шаклланишида оиладаги узаро муносабатлар маданияти мухим урин тутади, яъни бола оилада мехр-мухаббатни, хурматни сезса ёки болани оилада сезишмаса, урни булмаса, оиладаги мулокот факат жанжаллар ва бакир-чакирлар остида булса, бу холатлар боланинг тарбияси ва шаклланишида уз аксини топади. Биз кайси максадлар сари интилмайлик, хар кайси сохада ишламайлик, ривожланмайлик ва юксакликка эришмайлик, оилада олинган (ота-она, ака-ука, опа-сингил) узаро муносабатлар тажрибаси хар доим биз билан булади ва бизнинг тарбиямизни белгилаб туради.

Ота-оналар хар бир инсоннинг хаётида жуда катта ва масъулиятли урин тутади. Улар боланинг бошлангич тарбияси асосини яратадилар. Бола онасига ёки отасига ухшашни хохлайди ва таклид килади. качонки, ота-она узининг хулк-атворида факат ижобий фазилатларни шакллантирса, боланинг тарбияси мукаммал ва ота-онаси хохлагандек булади. Тарбиянинг бу шаклида ота-она узининг хатти-харакатларини доимий назоратда тутиб, бошка инсонларга ва узаро оилавий муносабатларда ижобий намуна була олса, боланинг хар томонлама уйгунликда ривожланишига асос булади.

Оила аъзоларининг бир-бирларига булган муносабати оилада мухим роль уйнайди. Оила кичик ижтимоий гурух сифатида хар бир аъзосига уз таъсирини курсатади. Бунинг акси сифатида хар бир оила аъзоси хам хулки, шахсий сифатлари билан оила хаётида мухим роль уйнайди. Бу кичик гурухнинг айрим аъзолари оила аъзоларининг маънавий кадриятлари шаклланишига, бутун оиланинг максади ва хаётига таъсир курсатади.

Маънавий етукликка эришишнинг энг аввало, оиладан фарзандлардаги маънавий сифатларни тарбиялашдан бошлаш керак. Чунки, боладаги купгина маънавий сифатларнинг ривожланишида оиладаги маънавий мухим асосий омил булиб хисобланади. Шунинг учун хам оилавий маънавий мухит болага келажакда аскотиши мумкин булган маънавий дунёкарашгина эмас, балки болага бутун умри давомида зарур булган билимларга эга булишга, унинг реал хаёти муаммоларини самарали хар килишга мустахкам маънавий асос була олади. Шу сабабли оила факатгина ота-оналарнинг маънавий етуклиги ва интелектуал салохиятлиги ута мухимдир. Бу оилада ота-оналарнинг фарзандлар тарбиясидаги махоратига боглик булади, чунки уларнинг бола тарбияси борасидаги махоратнинг юкори даражаси инсоннинг барча билимлар, малакалар ва куникмалар уйгунлигида намоён булади ва уларнинг фаолияти бола маънавий ахлокининг асосини ташкил этади.

Боланинг оилада олган тарбиясига, аник вазиятларга, дуч келган муаммоларига ёки унинг ечимига караб, ота-оналар фарзандлари олдига уз талаблари куйишлари мумкин. Аммо болага куйилган меъёрдан ортик талаб ва буйруклар унинг психологиясига таъсир курсатиб, у узининг химоя усулларини ишлаб чикади. Бу холатда бола эгоист, ёлгончи, купол, жирраки, урушкок ва айрим холларда очик нафрат туйгусини курсатиши мумкин. Ота-оналарнинг бола устидан хукмронлик килиши, унинг кизикиш ва фикрларини эътиборга олмасликлари, узига таалукли булган масалаларда боланинг фикри инобатга олинмаслиги, охир-окибат боланинг шахс сифатида шаклланиши ва ривожланишида узининг салбий таъсирини курсатади.

Оилада гамхурлик - бу муносабатлар тизмида ота-оналар болаларининг барча эхтиёжларини кондиришади, бунда бола эхтиёжини кондиришда зарур барча масъулият ва мажбуриятларни ота-она уз буйнига оладива болани урнига узи бажаради. Бу холатда боланинг шахс сифатида ривожланиши иккинчи уринга тушиб колади. Тарбиявий харакатлар марказида эса бошка бир муаммо - бола эхтиёжларини кондириш ва турли кийинчиликлардан саклаш туради. Ота-оналар боланинг урнига барча муаммоларни хал этиб ва харакатларни бажариб, болани реал хаётга мослашувини тухтатиб куйишади. Айнан шу болаларда жамоага, хаётга мослашув юзага келмайди.

Оила ва оилавий мууит - боланинг ривожланиши учун энг кулай жойдир. Факат оила мухитидагина бола узгаларни тушунишни, унга хамдард булишни, узини бошканинг урнига куйиб куришни, ака-ука ва опа-сингиллари билан мулокот оркали тенгдошлари билан муносабатга киришишни урганади. Бунда бола билан ота-она уртасида баркарор ижобий муносабат мавжуд булиши ва у узини севишларини, уни кандай булса, шундай кабул килишларини хис килиб туришлари мухим.

Бола тугилган кундан бошлаб оила мухитида яшайди. Оилага хос анъаналар, урф-одатлар, кадриятлар бола «зуваласини» шакллантиради. Энг мухими фарзандлар дастлаб оилавий хаёт мактаби оркали жамият талабларини англайди хис этади. Аммо хаётда хамма нарса биз уйлагинимизча булмайди. Х,ар хил сабабларга кура оилада нуксон билан тугилган ёки тугилганидан сунг ортирган яъни жисмоний ёки психик ривожланиши заифлашган алохида эхтиёжга эга болалар хам учраб туриши хеч кимга сир эмас.

Америкалик таникли педиатр Бенджамин Спок, алохида эхтиёжли болалар ва уларнинг оилаларини тахлил килиб, ота-оналарнинг болаларига булган муносабатини куйидаги турларга булади:

1. Болаларининг узгача эканликларидан уялишади, болани ортикча эхтиёт килишади. Бундай холатда бола узини химояланган ва осойишталикда хис килмайди, у уз кобигида уралиб олади, узидан кунгли тулмайди.

2. Боланинг бундай булишида узларини айбдор хис киладилар, доимо болани турли усуллар билан "даволаш"га талабгор буладилар, аммо бу "даволаш"лар боланинг психологик холатига салбий таъсир курсатади ва болага хеч кандай ёрдам бермайди.

3. Баъзи ота-оналар болаларига нисбатан "бажара олмайди", "кила олмайди" каби фикрлар билан хулоса чикариб, уларга нисбатан узларининг эътиборларини, мехр-мухаббатларини каратишни хохламайдилар.

4. Болаларининг ривожланишида нуксони борлигини курмасликка олиб, узлари ва жамиятга бошкалардан фарк килмаслигини исбот килишга харакат киладилар.

5. Болани кандай булса шундайлигича кабул килиб, турли хил карашлар ва гап-сузларга эътибор бермай, болани хамма жойда булишида, турли тадбирларда иштирок этишига харакат киладилар. Бу холатда бола узига булган ишончни хис килади, узини бошка болалар каби кабул килади.

Демак, ота-оналарни алохида эхтиёжли болаларига булган муносабатларининг таъкидлаб утилган турларини хаммаси психологлар томонидан таърифланган муносабатлар тизими "ота-оналар - оддий бола": гипергамхурлик, гипогамхурлик, хис-туйгуларнинг тан олинмаслиги,

гипер жамоалашув каби тарбиянинг узига хос аномал куринишлари хисобланади.

Купинча алохида эхтиёжли болаларда атрофдагилар билан алока муносабатларини урнатиш учун тускинлик киладиган ишончсизлик хиссиёти тугилади. Бундай болаларнинг дилига тугри йул топиш мухим ахамиятга эга. Ортикча эркалаш, турли кийинчиликлардан аяш, бола шахсига шикаст етказади. Чунки, алохида эхтиёжга эга боланинг мустакиллик сифатлари пасайиб колади. Боланинг оила аъзолари билан хам яхши муносабатда булиши унинг бошка болалар билан хам яхши муносабатларини урнатишга ёрдам беради. Алохида эхтиёжга эга бола билан соглом болалар уртасида англашилмовчиликлар руй берганда ота-оналар уларга айникса, кар ёки заиф эшитувчи бола билан сухбатлашиш, кузи ожиз болага кандай кумак бериш кераклигини тушунтиришлари лозим. Алохида эхтиёжга эга боланинг нормал болалар жамоаси билан муносабатини унинг ахлокий туйгуларини, тасаввурини, дунёкарашини кенгайтиради. Боланинг оиладаги: мехнати, яъни уз-узига хизмат килиши, уй ишларида, мактабда ва оромгохларда ижтимоий фойдали мехнат жараёнида иштирок этиши унинг ахлокий хислатларини, маънавий хусусиятларини шакллантириш ва тарбиялашда мухим урин тутади.

Ота-оналарнинг орзикиб кутган соглом фарзанд урнига алохида эхтиёжга эга булган болани кулларига олганларида, жамоат жойларда уларга тугридан-тугри фарзандларининг бошкаларга ухшамаслигини курсатганларида ёки тиббиёт ходимларининг "фарзандингизнинг имконияти чекланган", деб ташхис куйишлари натижасида рухий-эмоционал холатлар юзага келади. Алохида таъкидлаш жозки, хар кандай холатда хам, окилона жамият, тараккиёт йулида хеч кандй, хаттоки кичик омилдан хам воз кечмайди - аксинча, барча омиллардан окилона фойдаланишга харакат килади. Алохида эхтиёжга эга булган болалар жамиятимизнинг маълум бир кисмини ташкил этар экан, улардаги иктидор, салохиятдан окилона фойдаланиш, мамлакатимизнинг тараккиётига сезиларли таъсир курсатиши мумкин. Бу дегани алохида эхтиёжга эга булган болаларга янгича нигох билан караб, уларни ижтимоий фаолиятга жалб этиш керак.

Оилада алохида эхтиёжли бола тугилганда, ота-оналарнинг хаётга булган карашлари, узларига ва бошкаларга булган муносабати узгаради. Шунинг учун алохида эхтиёжли болаларнинг реабилитацияси ва жамиятга интеграцияси хакида гапирилганда, нафакат шу болаларнинг эхтиёжларини, балки оиланинг хам эхтиёжларини эътиборга олиш зарур: уларнинг купчилиги мажмуавий ижтимоий кумакка мухтож булади.

Ота-оналарнинг вазифаси - уз жигарларини тушуниш, уларнинг гудаклигидан бошлаб улгайгунларига кадар нимага мухтож эканликларини, бошкалардан нималари билан фаркланишлари ва боланинг энг зарур эхтиёжларининг катталар томонидан эътиборсиз колдирилиши

кандай натижаларга олиб келишини билишларидан иборат. Ота-оналар боланинг ички оламини, унинг хиссиётлари ва кечинмаларини билиш малакасини узлаштиришлари зарур. Ота-оналарнинг болани индивидуал эхтиёжлари ва хусусиятларига эътиборларини кучайтиришлари боланинг ривожланиш ва унинг шахс сифатидаги шаклланиш жараёнида педагогик чикимлардан кочиш имконини беради. Худбинлик, тажовузкорлик, кайсарлик каби хислатлар бола тугилганида булмайди, аксинча нотугри тарбия натижасида сингдирилади.

Ота-оналар болани кандай булса шундайлигича кабул килишга урганишлари ва уни узларининг стереотипли тассавурлари хамда истакларига мослаштириб кайта узгартиришга уринмасликлари лозим.

Мавжуд тасаввурларга мувофик боланинг ривожланиши качонки унинг асосий ва психик кизикишларига амал килинса, нафакат овкатланиш ва парваришга булган эхтиёж, балки химояланганлик ва тушунишга булган эхтиёж хам кондирилганидагина мумкин булади. Тадкикотлар бола учун намуна, мухим шахс, яъни идеал булишга хизмат киладиган якин катталар, ота-оналарга булган болаларча богланишнинг шаклланиши алохида роль уйнашини курсатади.

Бундай идеал замонавий ота-оналар мезони - уларнинг боланинг индивидуал эхтиёжлари хамда хусусиятларини чукур билиш хамда уни укитиш ва тарбиялаш жараёнида уларни албатта инобатга олишлари хисобланади. Бундай ота-она уз боласининг хиссий оламини тушуниш ва хис килишга урганади. Узининг бола билан кундалик мулокотида, айникса, беш ёшгача улар болага нафакат визуал хамда тана алокаси, балки нуткий узаро харакатга энг юкори даражада эътибор каратишга интиладилар. Ушбу жараёнда хамкорликдаги тажриба мухим, яъни биргаликдаги ижодий фаолият, биргаликда мехнат килиш, уйда ва табиат куйнидаги биргаликдаги хиссий кечинмалар болада унинг якинларига кераклиги хамда уларнинг хаётида дахлдорлиги туйгусини уйготади. Бола уни шахс сифатида тан олишларига заруриятни хис килади. Шунга карамай, бола ва ота-оналар уртасидаги узаро муносабатлар хам доим хам чамбарчас ва дустона булавермайди.

Шу уринда Республика болалар ижтимоий мослашуви маркази Фаргона минтакавий филиали ота-оналарга кумак, нажот берувчи ташкилот сифатида алохида уринга эга. Филиал Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2011 йил 23 сентябрдаги 267-сонли "Республика болалар ижтимоий мослашуви марказини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Кдрорига асосан ташкил этилган булиб, Фаргона, Андижон ва Наманган вилоятларининг 0 ёшдан 18 ёшгача булган ижтимоий химояга мухтож болалари ва уларнинг оилаларига ижтимоий-педагогик, психологик, хукукий ва ахборот-таълимий ёрдам курсатади. Бу ерда боланинг холати урганиб чикилиб, кучли томонларига таяниб бола билан машгулотлар утказилади. 2013-2022 йиллар давомида филиалга

мурожаат этган болалар ва оилалар сони 8876 нафарни ташкил этиб, улардан 6757 нафари филиал ахборот-консалтинг хизматидан фойдаланган, 3985 нафарига филиал ижтимоий ходимлари томонидан ижтимоий-педагогик, психологик, хукукий ва ахборот-таълимий ёрдам курсатилган. Филиалда болалар ва ота-оналар уртасидаги муносабатлар, яъни биргаликдаги ижодий фаолиятни ривожлантириш максадида ота-оналар клуби фаолият олиб боради. Бу ерда ота-оналар ва болалар хамкорликда кул мехнати ёрдамида турли хил ижодий ишларни амалга оширишади. Бу билан болада оиласига, ота-онасига кераклилик хисси, санъатнинг маълум бир турига булган кизикишлари ва кобилиятлари шаклланади.

Шунингдек, 2013-2022 йилларда олиб борилган хизматлар натижасида филиал ижтимоий ходимлари томонидан 289 нафар болани жамият хаётига ижтимоийлашувини амалга ошириш максадида умумтаълим мактаблари ва мактабгача таълим муассасаларига жойлаштиришда амалий ёрдам курсатилди.

Филиалда фаолият юритаётган ижтимоий ходимлар томонидан Фаргона, Андижон ва Наманган вилоятларининг ижтимоий тизими урганилиб, аникланган муаммоларга амалий ёрдам курсатилади. Статистик маълумотларга караганда, 2022 йил 1 январь холатига 16 ёшгача согликни саклаш тизимларида руйхатга олинган ногирон болалар сони Фаргона вилоятида 12567 нафар, Андижон вилоятида 12888 нафар, Наманган вилоятида 11200 нафарни ташкил этади. Шулардан, Фаргона вилоятида 1876, Андижон вилоятида 1346, Наманган вилоятида 1177 нафар болалар уй таълимида укитилади. Бундан ташкари, филиал ходимлари томонидан болаларнинг ижтимоий химоясида иштирок этувчи мутахассисларга тажриба алмашинувини йулга куйиш максадида семинар-тренинглар, давра сухбатлари утказилиб келинади.

Хулоса килиб айтганда, бугунги кунда алохида эхтиёжли болаларнинг жамият хаётида уз урниларини топишлари учун кенг шароитлар яратилган. Лекин юкорида таъкидланганидек, боланинг жамиятга уйгунлашувида албатта оиланинг урни жуда катта. Чунки, оила болани кандай булса шундайлигича кабул килса, жамият хам уни шундайлигича кабул килади. Испания давлатида Даун синдромига эга Пабло Пинета кинода асосий ролни ижро этган ва узининг шахсий телевидениеси мавжуд булган шахс. Ундан интервью олинганда бу ютукларга у оиласи уни кандай булса шундайлигича кабул килиб, оддий болалар катори тарбиялашгани туфайли эришганини айтиб утади. Демак, боланинг ривожланиши ва камол топишида оиланинг урни бекиёсдир.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Психологическая помощь родителям в воспитании детей с нарушениями развития / Под ред. Савиной Е. А. - М.: ВЛАДОС, 2008. - 223 с.

2. Туракулова И.Х. Оилада бола тарбиясининг маънавий асослари. - Т.: "Fan va texnologiya", 2014. - 228 б.

3. Ганиева М.Х. Алохдда эхтиёжга эга болаларнинг ижтимоий хдмояси ва жамиятга уйгунлашуви/ Халкаро форум материаллари. «Социальное партнерство в сфере социальной защиты детей и семей». Ташкент, 4-5 декабрь 2015 й.

4. Латипова Н.М. Особенности семейного воспитания. Theoretical and Applied Science - Harrisburg.USA/ №10(30). P79-84.

5. Каримова В. Оила психологияси: Педагогика олий укув юртлари талабалари учун дарслик. - Т.: 2008 - 152 б.

6. Шоумаров Г.Б. ва б. Оила психологияси. - T.: "Sharq",2001 y.-272 б.

7. Андреева Т.В. Семейная психология. - СПб.: Речь, 2004.-244 с.

8. Карабанова О.А. Психология семейных отношений и основы семейного консультирования: Учебное пособие. М.: Гардарики, 2005. 320 с.

9. Шнайдер Л.Б. Семейная психология: Учебное пособие для вузов.2-е изд. М.: Академический проект. 2006. - 768 с. 6. Эйдемиллер Э.Г., Добряков И.Б., Никольская И.М. Семейный диагноз и семейная психотерапия. Учеб. пособие для врачей и психологов. СПб.: Речь, 2003. 336 с.

10. Алешина Ю.Е. Индивидуальное и семейное психологическое консультирование. - М.: Класс, 2004.

11. Шоумаров Г.Б Шоумаров Ш.Б. Мухаббат ва оила. - Тошкент, «Ибн Сино», 1994 й. 120с.

12. Каппенберг Р.П. Семейное кризисы // Психологическая энциклопедия. Изд. 2-е / Под ред. Р. Корсини, А. Ауэрбаха. - СПб.: 2003. - С. 795-796.

13. Осипова А.А. Общая психокоррекция. Учеб. пособие. М.: СФЕРА, 2002 г. 510 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.