CC BY
0АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАГЫ КЕЙБ1Р ШАРУАШЫЛЬЩ МАЦЫЗЫ БАР
АРАМШ0ПТЕРДЩ ЭКОЛОГИЯСЫ
УСЕРБАЕВА С.А.12, ЖАПАРКУЛОВ Т.М.1, YCEH С. 13, ТУРСЫМБАЙ К.С.13,
АНУАРБЕК С.Б.12
1 1ле-Алатау мемлекетпк улттьщ табиги napKi
2 ^азак улттьщ аграрлык зерттеу университетi
3 эл-Фараби атындагы казак улттьщ университет Алматы каласы, ^азакстан
Аннотация: Барлыц вц1рде адамдардыц вм1р1 табиги элементтермен вте тыгыз, эрг етене байланысты. Атап айтцанда, таулы жердщ бвл1ктер1нде адам вм1р1 тау бвктертде шогырланган. Сондыцтан 1ле Алатауында, атап айтцанда Алматы облысы аумагында тарихи узацтыгымен жэне вЫмдттерге жуктеменщ жогары дэрежеЫмен сипатталатын айтарлыцтай антропогендт эсер (мал жаю, ауыл шаруашылыгына жер жырту, жол дигрессиясы, цурылыс жэне жвндеу жумыстары кезгндегг техногендт жэне механикалыц бузылулар жэне т.б.) байцалады. Жогарыда аталган факторлардыц эсер1нен вс1мд1к жамылгысыныц взгеруг болды. Жергшкт1 флораныц взгер1с1 сол аумацтагы арамшвп алуантурлгггмен аныцталады. Твменде Алматы облысы аумагында всетгн шаруашылыц мацызы бар арамшвптергнгц цысцаша ботаникалыц сипаты, экологиясы жэне шаруашылыц мацызы кврсетглген. Сонымен бгрге, атауларымен цатар сыртцы кврШЫ усынылган.
Клт свздер: шаруашылыц мацыз, арамшвптер, экология, антропогендт ластану, таралуы
Алматы каласы - Еуразия курлы^ыныц орталыгында, ^азакстан Республикасыньщ ощустш-шыгысында орналаскан. Алматы езшщ аумагыныц экологиялык ерекшел^ерш калыптастыратын езшщ физика-географиялык жэне табиги-климагтык сипаттамалары бойынша бiрегей. Алматы каласы 1ле-Алатауыныц бектершде орналаскан. Ол улкен жэне Krni Алматы езендершщ ацгарында жэне 1ле-Алатауыныц муздыктарынан жэне сейсмикалык жэне селеу каут жогары аймактагы таулы шаткалдардан агатын олардыц салаларында орналаскан.
1. Achillea millefolium L. - Акбас мыцжапырак
Кыскаша ботаникалык сипаттамасы: кепжылдык шептесiн, биiктiгi 20-60 см, ж1щшке тамырсабакты. Сабагы аз немесе дара, тш, тузу, жай немесе тебесiнде тармакталган. Жапырактары ланцет тэрiздi, узын-ланцегтi немесе дерлш сызыкты, екi немесе уш рет кауырсынды тiлiмдi, кептеген буындары бiр-бiрiнен кец кашыктыкта орналаскан. Себеттерi кептеген, кYрделi калкан- да. Жапырактары жасыл, кесiлген, жиi коцыр тусп. Шеткi гулдердщ тiлдерi ак, кызгылт немесе кызыл, децгелек дерлiк, тебеанде 2-3 тiстi, тYтiк тэрiздi гулдер, саны 20-га дейiн, сыртында бездерi бар. Тукымы жалпак, узынша, кумю-сур тYCтi. Гулдеу уакыты: шiлде-тамыз, жемю беруi: кыркYЙек-казан.
Шаруашылыц мацызы: дэршк, жемдiк
Экологиясы: орманды, орманды дала жэне дала аймактарында, шалгындарда, далалык жэне шалынды тау беткейлерiнде, тыцайган жерлерде, шелейггi жерлерде жэне епспктер мен жолдардыц шетiнде еседi.
2. Alhagipseudalhagi (M. Bieb.) Desv. ex Wangerin - Кэдiмгi жантак
Кыскаша ботаникалык сипаттамасы: жартылай бута, бшктш 50-100 см. сабактары тармакталган, тепс, iзбедерлi, жалан, сирек тYктерi бар; бутактар эдетте CYЙiр бурышпен кетедi, жогары багытталган, тыгыз жапыракты. Теменгi тiкенi кYштi, жогаргылары ж1щшке, жогары багытталган. Жапырактары сопакша, узынша, Ycn^i жагында кыска тiстi, шашырацкы тYтiк. ¥зындыгы 1,5-2 мм шамасында гYлшоFырында 3-8 гYлден. ГYл ^лтес
кызгылт, кызыл немесе ^лпн tyctí, шьщында сэл ойык, тYбiнде кец кыска тырнакшага дешн тарылган, канаттары узын, кайыкшасы теменп жиегiбойымен догаланган. БYршiктерi моншак тэрiздi, жалац, 4-7 тукымды, кисы; немесе TY3y. Тукымдары усак, Teric, шшшдь ГYлдеу уакыты: мамыр-маусым, жeмic беру: тамыз.
Шаруашылык мацызы: дэрiлiк, мал азыктык, балды
Экологиясы: шелдi сазды далаларда, сортацды ойпандарда жэне таулы кумдардыц eтeгiндe, арамшеп рeтiндe сирек, суармалы жерлерде еceдi [2].
3. Artemisia terrae-albae Krasch. - Боз жусан
Кыскаша ботаникалык сипаттамасы: жар- тылай буталы, тыгыз ермeкшi тYктeрдeн сургылт, сол ceбeптi аздап tyc^kí, дeрлiк жалац, коцыр. Тамыры жуан, агашты, кеп басты. Сабагы аздап кетершген, кыскарган, агаш тэрiздi. Тыгыз жапыракты кунарсыз еркендер кептеген жемю сабактарымен бiр- ге ете тыгыз жэне кец шымкабатты курай- ды. Жeмic сабагыныц биiктiгi 45 см-ге дешн агаш тэрiздi, ермeлeйтiн немесе tík, ж1щш- ке, кигаш немесе калыц. Темeнгi сабакты жапырак пен урыксыз еркeндeрi кыска сагакты, кесюш сопакша, eKi жагы тыгыз ермек торынан сур-жасыл тYCтi, жай неме- се eKi рет кауырсынды тшмденген, соцгы жапырак белiктeрi жшше тэрiздi неме- се сызыкты. Ортацгы сабак жапырактары сагаксыз, нeгiзiндe кулакшалары кауыр- сынды тiлiмдeнгeн, гYлжапырактары жай, сызыкты. Сeбeттeрi кец сопакша немесе узын-сопакша, сагаксыз немесе сагакты, жогары eдiрeйгeн немесе ауыткыган, жиi салбырацкы, еамдштщ бос гYл сагак басы бYЙiр бутакшасымен, эдетте дeрлiк келдeнeцiнeн ауыткыган, кейде салбырацкы. ГYлдeрi кос жынысты, 3-5 дана, гYлшокта ры tytík тэрiздi, сары немесе кYлгiн. ^лдеу и уакыты: тамыз-кыркYЙeк.
Шаруашылык мацызы: дэршк, жeмдiк, отандык парфюмериялык-косметикалык енeркэciбi Yшiн багалы эфир майыныц перспективалы кезi.
Экологиясы: ^азакстанныц шелдi аймактарыныц барлык жeрiндe кeздeceдi.
4. Euphorbia lamprocarpa Prokh. - Акжeмic CYттiгeн
Кыскаша ботаникалык сипаттамасы: кепжылдык шептесш, кигаш тYceтiн кеп басты тамыры бар. Сабагы tík, куыс, бшктш 50-200 см. Жапырактары кыска, сопакша, темeнгiлeрi кeciлгeн, калгандары кенет Yшкiр, жиeгi бойынша шeмiршeктi. ГYлшоFыры калканша-бутакты, гYлcидамы жоFары жэне колтык асты, соцында 2-4 косалкы гулсидамы бар. Орауыш жапыракшалары жэне жоFарFы сабак жапырактары узын-сопак немесе ланцеттьэллипс тэрiздi. Орауыш жапыракшалары сына тэрiздi нeгiзбeн, тeрic сопакша тэрiздi немесе шар-эллипс, доFал, cарFыш. ^оцырау тэрiздi тоcтаFан, диамeтрi 3-4 мм, жалац, кiрпiкшeлi децгелектелген калактармен. Yш жацFакша жайпак-шар тэрiздi, Yш атызды, Teric дeрлiк калкандары бар. Тукымы тыFыз жумыртка тэрiздi, тeгic, коныр tyctí, кiшкeнтай денес диcкi тэрiздi отырыкшы еciндiлeрi бар. ГYлдey уакыты: маусым-шшде.
Шаруашылык мацызы: дэрiлiк, техникалык. Пайдалы каcиeттeрi: iш жYргiзeтiн, тыныштандыратын, гипотeнзивтi, гипотермиялык.
Экологиясы: таулы жазыктардаFы нулы тоFайларда, езен жаFаларында, ылFалды бeткeйлeрдeгi темeнгi тау бeлдeyiнiц буталы нуларында еceдi.
5. Glycyrrhiza glabra L. - ^ызыл мия
Кыскаша ботаникалык сипаттамасы: кепжылдык шептeciн еciмдiк, 30-80 (150) см биiктiктe тамырлар мен тамырсабактардыц кYштi дамыFан тамыр жYЙeci бар. Сабактары tík, ^шт!, карапайым немесе тармакталFан, гYл шоFырлары бiршама бос, узындыFы 5-8 (12) см, жемю бергенде узарады. ¥зынды^ы (2,5)3-5(7) см, кыска tyktí, сэл бездь ГYлдeр кiшкeнтай, узынды^ы 0,8-1 см, кYлтeci акшыл-кYлгiн. Буршактары узынша, тYзy немесе сэл кисык, уз ындыFы 1 -3 см, еш 4—5 (6) мм, жалан немесе бeздi тшенектермен тыFыз жабылFан, 1 -6 (7) тукым. Тукымдары бYрeк пiшiндi - децгелек, тепс кара коцыр, узындыны 2-3 мм, eнi 3-4 мм. ^лдеу уакыты: мамыр-маусым, жeмic беру: шшде-тамыз.
Шаруашылык мацызы: дэршк, тагамдьщ, техникалык, жемдш.
Экологиясы: далада, шелейтте жэне шелейт жерлерде, жш арамшeптi жерлерде eседi.
6. Peganum harmala L. - Кэдiмгi адыраспан
Кыскаша ботаникалык сипаттамасы: кепжылдык шептесш, биiктiгi 20-60 см, eзектi, кеп басты тамыры бар. Сабагы кеп, тш, бутактанган, жалац, аздап жYлгелiнген. Жапырактары кезектесiп орналасады, отырыкшы, ланцеттьсызыкты бeлiкке бeлiнген, олар ез кезегшде узын сызыкты бeлiктерге бeлiнедi. ГYлдерi жалгыз, Yлкен, гYлтабандары узын. Култес ак немесе бозгылт сары. Жапырактары эллипс тэрiздi, ушы догал, тYбiнде кецейтшген жiпшелерi бар аталыктары. Жемiсi шар тэрiздi корапша, Yстiцгi жагы бiршама тегiстелген, Yш жармалы, кептеген тукымдары бар. Тукымдары будырлы, узындыгы 3 мм. ГYлдеу уакыты: мамыр-шiлде; жемiс беруi: маусым-тамыз.
Шаруашылык мацызы: дэршк
Экологиясы: ксерофильдi еамдш, жайылымдарды кокыстайтын жерде, жайылымдарда жартылай шелдер мен шeлдердi сортац топыракта.
7. Salvia deserta Schangin. - Шелдш шалфей
^ыскаша ботаникалык сипаттамасы: кепжылдык шептесш еамдш, биiктiгi 30-100 см, тYзу, жогаргы бeлiгi тармакталган, тYктi, тыгыз жэне бiркелкi зэйтун сабактары бар. Базальды жапырактары кеп узамай курап калады, тeменгi сабагы узынша, eткiр, шетiнде екi кабатты, жогарыдан сэл тYктi, тeменгi жагы тыгыз тукп. ГYлшоFыры - карапайым немесе тармакталган шок, 4-6 гувд 15-25 жалFан бутактары бар. Култес кек. Арткы жаFынан жацFактары децгелектенген, вентральды жагы тyтiкшелi. Гулдеу уакыты: маусым-тамыз, жемю беруi: шiлде-тамыз. Таралуы: барлык жерде кездеседi.
Шаруашылык мацызы: дэршк, хинондарды алу кeзi.
Экологиясы: дала аймаFында, таулы дала езен жаFалауларында беткейлерiнде, ормандардыц шеттерiнде жэне жол бойларында, турFын уйлерде, епспктерде арамшептер ретшде eседi.
8. Sophora alopecuroides L. - Кэдiмгi акмия
Кыскаша ботаникалык сипаттамасы: кепжылдык шептесш, ж1бектей, жумсак, басылFан туктермен жабылFан eсiмдiк. СабаFыныц биiктiгi 40-100 см. Жапырактары 8-12 жуп сопакша-жумыртка тэрiздi. ГyлшоFыры жиi, тыFыз, гyлдерi жоFары узартылFан тыFыз шокка жиналFан. Гул култес акшыл, кайык тэрiздi, етюр ушты. Буршактары айкын тартылFан, тукымдары сары. Гулдеу уакыты: мамыр-маусым; жемю беруг маусым-тамыз. Таралуы: жазык жэне таулы ^азакстан.
Шаруашылык мацызы: дэршк, техникалык, инсектицидтш, улы
Экологиясы: ол езен а^арларында, сортац шалFындарда, епспктерде жэне шeгiндiлерде, кeбiнесе копаларда еседь
9. Polygonum aviculare L. - ^ызылтаспа немесе кустаран
Кыскаша ботаникалык сипаттамасы: бiр жылдык шeптесiн еамдш, биiктiгi 5-40 см, тукымдастаFы барлык екшдершш iшiндегi ец кеп таралFаны жэне кецiнен танымал. СабаFы ецкешцю келген, жоFары бутактанFан, эллипс тэрiздi кeкшiл-жасыл, жапырактары жатыцкы, олардыц колты^ында сабактыц бyкiл узындыFы бойынша дара немесе шоFырланFан 2-5 усак гут болады. ГyлшоFыры iрiлеу, узындау, ушы ушюрлеу келедi. Маусым айынан бастап букш жаз бойы гулдеп турады. Кeпшiлiгi тамыз айыныц екiншi жартысында пiсiп жетiледi, гyлдерi жасыл тусп. ^азакстанныц барлык жерiне кец тараFан.
Шаруашылык мацызы: дэрiлiк
Экологиясы: ол жол бойында, егiстiктерде, аулаларда жэне калалар мен елдi мекендердiц кешелершде eседi, бузылFан топыракты жаксы кередь V - X гyлдейдi.
7 О
10. Lamium album L. - Ак таукалакай
Кыскаша ботаникалык сипаттамасы: кеп жылдык шеп тектес eсiмдiк, бшктш 1 м-ге жетедi. Сабактары терт кырлы, узын, тYзу,iшi куыс, уш жагы CYЙiр, жумыртка тэрiздi, шеттерi ара тiстi. Жапырактары карама карсы орналаскан, кYЙдiргiш калакайдыц жапырактарына уксайды, бiрак оларадай кYЙдiргiш емес. ГYлдерi eKi ерiндi, ак немесе ак сары тYстi. 8-9 дан топталып жапырактарыныц арасындагы куыстарга орналасады. ^л тостаганшасы бес калакшадан турады, олар ^л жапыракшаларынан узындау болып келедь Жeмiсi кiшкeнe 4 жацгакшадан турады. Мамыр айынан бастап кYЗгe дешн гYлдeйдi.
Шаруашылык мацызы: дэрiлiк
Экологиясы: Эзен жагасы, буталар арасы, далалы аймактардагы шабындыктар мен орман mi, YЙлeр мацы
Alhagi pseudalhagi (М. Bieb.) Desv. ex Wangerin Artemisia terrae-albae Krasch.
Glycyrrhiza glabra L.
Euphorbia lamprocarpa Prokh.
Peganum harmala L.
Salvia deserta Schangin.
Sophora alopecuroides L
Lamium album L.
Achillea millefolium L.
Корытынды
Биоалуашурлшкп сактау apGip мемлекеттщ, оныц iшiнде ^азакстанныц биокорлардыц эртYрлiлiгiмен сипатталатын Heri3ri улттъщ мYДделерiнщ катарына кiредi. Елдщ экологиялык каушаздЫн камтамасыз ету жэне eсiмдiктер дYниесi нысандарыныц биологиялык эртYрлiлiгiн сактау Yшiн оларды мемлекетпк децгейде есепке алу, мониторингшеу жэне бакылау кажет.
Алматы облысыныц аумагында шамамен 2000-нан астам жогары сатыдагы eсiмдiктер eседi. Алайда кептеген антропогендiк факторлардыц эсерiнен арамшептердщ жергiлiктi табиги eсiмдiктердi жылжытып, ыгыстыру процесi айкын кeрiнiс табуда. Осы орайда сол арамшеп деп танылган eсiмдiктердi зерттеп оларды пайдалы жакка колдану аркылы жергiлiктi флораныц табиги ^шн сактап кала аламыз.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Plants of the World Online (POWO). URL: https://powo.science.kew.org/ (Accessed 06 December 2023).
2. Байтенов М. С. Флора Казахстана. Т. 2. Родовой комплекс флоры. - Алматы: Fылым, 2001. - 202 с.
3. Ольга Тарасова Флора Иле-Алатауского национального парка (Республика Казахстан). 2023 URL: https://www.plantarium.rU/page/flora/id/1167/part/2.html
4. Абдулина С. А. Список сосудистых растений Казахстана / под ред. Р. В. Камелина. -Алматы, 1999. - 46 c.
5. Черепанов С. К. Сосудистые растения России и сопредельных государств (в пределах бывшего СССР) - СПб., 1995. - 992 c.
