Научная статья на тему 'ALLIUM CEPA ВА АLLIUM SATIVUM ЧИҚИНДИЛАРИ АСОСИДА ОЛИНГАН ТАБИИЙ ФУНГИЦИДЛАРНИНГ САМАРАДОРЛИГИ ВА ЭКОЛОГИК АҲАМИЯТИ'

ALLIUM CEPA ВА АLLIUM SATIVUM ЧИҚИНДИЛАРИ АСОСИДА ОЛИНГАН ТАБИИЙ ФУНГИЦИДЛАРНИНГ САМАРАДОРЛИГИ ВА ЭКОЛОГИК АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Allium cepa / Аllium sativum / пестицид / фунгицид / фитонцид / аллиин / аллиназа / аллицид.

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Марупова М.А., Ахаджонов М.М., Узақова Ш.

Ушбу мақолада Allium cepa ва Аllium sativum ўсимликларининг ботаник ва биологик тавсифи, кимёвий таркиби ва уларнинг фитонцидлик хусусияти ҳақидаги маълумотлар тахлил қилинган. Асосий эътибор бу ўсимликларнинг фунгицидлик хусусиятини ўрганишга қаратилиб, пиёз пўсти ва саримсоқ чиқиндилари таркибидаги бир қатор биологик фаол моддалар, жумладан, флавоноидлар, аминокислоталар, кул таркиби (макрова микроэлементлар), витаминлар миқдори турли физик кимёвий усулларда аниқланган. Allium cepa ва Аllium sativum ўсимликлари чиқиндилари асосида яратилган табиий фунгицид (Аллицид-1 ва Аллицид-2 препаратлари)нинг самарадорлиги бир қатор фермер хўжаликларида синовдан ўтказилиб, кутилган натижалар олинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по фундаментальной медицине , автор научной работы — Марупова М.А., Ахаджонов М.М., Узақова Ш.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ALLIUM CEPA ВА АLLIUM SATIVUM ЧИҚИНДИЛАРИ АСОСИДА ОЛИНГАН ТАБИИЙ ФУНГИЦИДЛАРНИНГ САМАРАДОРЛИГИ ВА ЭКОЛОГИК АҲАМИЯТИ»

ALLIUM CEPA ВА ALLIUM SATIVUM ЧИЦИНДИЛАРИ АСОСИДА ОЛИНГАН

ТАБИИЙ ФУНГИЦИДЛАРНИНГ САМАРАДОРЛИГИ ВА ЭКОЛОГИК

АХДМИЯТИ 1Марупова М.А., 2Ахаджонов М.М., 3Узакова Ш.

1Фаргона жамоат саломатлиги тиббиёт институт Тиббий ва биологик кимё кафедраси

мудири, к/х.ф.н., доцент 2Фаргона жамоат саломатлиги тиббиёт институти Тиббий ва биологик кимё кафедраси

катта укитувчиси 3Фаргона жамоат саломатлиги тиббиёт институти ординатори https://doi.org/10.5281/zenodo.11181567

Аннотация. Ушбу мацолада Allium cepa ва Allium sativum усимликларининг ботаник ва биологик тавсифи, кимёвий таркиби ва уларнинг фитонцидлик хусусияти уацидаги маълумотлар тахлил цилинган. Асосий эътибор бу усимликларнинг фунгицидлик хусусиятини урганишга царатилиб, пиёз пусти ва саримсоц чициндилари таркибидаги бир цатор биологик фаол моддалар, жумладан, флавоноидлар, аминокислоталар, кул таркиби (макро- ва микроэлементлар), витаминлар мицдори турли физик кимёвий усулларда аницланган. Allium cepa ва Allium sativum усимликлари чициндилари асосида яратилган табиий фунгицид (Аллицид-1 ва Аллицид-2 препаратлари)нинг самарадорлиги бир цатор фермер хужаликларида синовдан утказилиб, кутилган натижалар олинган.

Калит сузлар: Allium cepa, Allium sativum, пестицид, фунгицид, фитонцид, аллиин, аллиназа, аллицид.

Кириш. Узбекистон Республикасида охирги йилларда кишлок хужалигини ривожлантириш билан бирга атроф мухит ва инсон саломатлигини саклашга давлат микёсида эътибор берилмокда, жумладан, 2019 йил 23 октябрдаги "Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган стратегиясини тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-5853-сонли ва Тиббий профилактика ишлари самарадорлигини янада ошириш оркали жамоат саломатлигини таъминлашга оид кушимча чора-тадбирлар тугрисидаги П^-4891-сонли карорларида белгиланган вазифаларни амалга ошириш максадида кишлок хужалигида илмий-тадкикот, таълим ва маслахат хизматларининг ишлаб чикариш билан интеграциялашган билим ва маълумотларни таркатишнинг самарали шаклларини куллашни назарда тутувчи илм-фан, таълим, ахборот ва маслахдт хизматлари тизимини ривожлантириш, Тиббий профилактика самарадорлигини ошириш, унга кура экологик вазиятни яхшилаш, ишчиларнинг мехнат ва турмуш шароитларини узгартириш, шунингдек, ахоли саломатлигига салбий таъсир курсатувчи махсулотлар ишлаб чикаришни олдини олишга алохида эътибор каратилиш кузда тутилган [1-2].

^ишлок хужалик экинларидан юкори хосил олишда агротехник чора тадбирлар билан бир каторда усимликларда учрайдиган касаллик, зараркунанда-хашоротлар ва бегона утларга карши кураш чораларини амалга ошириш хам талаб этилади. Бир суз билан айтганда, усимликларни химоя килиш хозирги куннинг долзарб муаммолардан бири хисобланади.

Бу борада кулланиладиган кураш чоралари орасида кимёвий усул асосий уринни эгаллайди. ^ишлок хужалик экинларида учрайдиган касалликлар ичида замбуруглар

кузгатадиган касалликлар етакчи уринни эгаллайди. Замбуругларга карши кимёвий препаратлар - фунгицидлар ишлатилади. Хар бир узбек хонадонида усадиган биргина ток усимлигининг узида унлаб фитопатоген замбуруглар учраб, оидиум (ун шудринг), мильдью (сохта ун шудринг), антракноз ва узум мевасида турли чириш касалликларини келтириб чикаради. Бу касалликларга карши уз вактида кураш чоралари кулланилмаса, етиштирилаётган хосилнинг 70-80 ва хатто 100 фоизини йукотиш мумкин. Чунки, мамлакатимизда охирги йиллардаги иклим узгариши, аникроги, хаво хароратининг паст ва намликнинг юкори булиши бу касалликларни кузгатувчи замбуруглар учун ута кулай (оптимал) шароитни вужудга келтирмокда, натижада касалликларнинг кенг таркалишига сабаб булмокда.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси кошидаги давлат кимё комиссияси томонидан хар 3-5 йилда ишлатиладиган кимёвий препаратлар янгиланиб туради [3], сабаби замбуруглар хам бошка микроорганизмлар каби препаратга тез мосланиш (адаптация) хусуситиятига эга. Куплаб илмий адабиётларни ва амалга оширилган тадкикотларни тахлил килиш натижасида шуни аникладикки, кимёвий препаратлар токсиклиги буйича 4 синфга булинишига карамай, уларнинг барчаси атроф-мухит ва инсон саломатлиги учун ута хавфли хисобланади. Шунинг учун хам махаллий ахоли препаратнинг товар номи урнига "захар" сузини ишлатади. Уларнинг токсиклиги, айникса, улардан фойдаланиш коидаларига, куллаш тартибига амал килинмаганда янада ортади. Аслида санитария-гигиена коидаларига асосан кимёвий ишлов бериладиган майдон ах,оли истикомат киладиган худуддан камида 25 метр узокда булиши керак, ток усимлиги эса аксинча оила аъзолари туну-кун буладиган ховли сахнида барпо этилади. Узум етиштиришда ва ундан юкори х,осил олишда Фаргона водийсининг Олтиарик ва унга кушни булган Багдод ва ^уштепа туманлари фермерлари ва дехдонлари миришкор х,исобланади. Бирок, тадкикотларимиз натижасида шуни аникладикки, айрим жойларда юкори хосил олиш кимёвий ишлов беришнинг ортиб кетиши хисобига амалга оширилмокдаки, бу сув, хаво ва тупрокни ифлосланишига, айникса, ахоли уртасида турли касалликларнинг келиб чикишига замин яратмокда [4,10].

Х,озирги кунда жамоат саломатлигини саклашда табиий воситалардан фойдаланишга катта ахамият берилмокда. Дорихоналарда сотилаётган кимёвий синтетик дорилар урнига халк табобати воситаларидан фойдаланишга ва бошка сохаларда хам табиий хом ашёни куллаш буйича илмий ва амалий тадкикотлар олиб борилмокда [5].

Айрим усимликлар узини хашорот ва микроорганизмлардан химоя килиш учун биологик фаол моддалар каторига кирадиган фитонцидлар саклайди. Фитонсидлар ( юнонча фитоу - "усимлик" ва лотинча саедо - "улдираман") - усимликлар томонидан ишлаб чикариладиган, бактериялар , микроскопик замбуруглар , протозоаларнинг усиши ва ривожланишини улдирадиган ёки бостирадиган ва усимликлар иммунитетида катта рол уйнайдиган биологик фаол моддалардир. Фитонцидлар мавжудлигини Б.П.Токин томонидан аникланган (1928). Таркибида фитонцид сакловчи усимликлар каторига пиёз, саримоск пиёз, хантал, еркалампир, лимон, ёнгок ва бошкалар киради [6].

Махаллий усимликлар орасида хам фитонцид (замбуругларга карши фунгицидлик) хусусиятига эга булган усимликлар борки, улардан замбуругларни йукотишда фойдаланиш мумкин. Усимлик фитонцидлари учувчан моддалар булганлиги сабабли кимёвий препаратларга нисбатан атроф мухит ва инсон саломатлигига салбий таъсири булмайди.

Allium cepa ва Allium sativum усимликлари Alliaceae пиёздошлар оиласи, Allium Z пиёзлар туркумига мансуб икки йилликутсимон усимлик. Шимолий яримшарда бу туркумга кирадиган усимликларнинг 500 га яцин тури маълум. Энг куп турлари Урта Осиё, Кавказ, Шарций Сибирда, камроц Европада ва Узоц Шарцда учрайди. Узбекистонда писком пиёз (тог пиёз), куримсиз пиёз, гадир-будур пиёз, уаворанг пиёз (гулпиёз), ёввойи саримсоц пиёз, саримсоц пиёз (саримсоц), Шуберт пиёз Зи (чучца пиёз), цоратов пиёзи(чучцацулоц), новча пиёз (анзур пиёз), чимён пиёз, Северсов пиёзи каби 15 ёввойи тури усади. Асосан, 6 тури — ош пиёз (ватани Урта Осиё ва Афгонистон), батун пиёз (ватани Шарций Сибирнинг жануби), порей пиёз (ватани Урта денгиз буйлари) ва бошца экиб етиштирилади. Энг куп тарцалган тури ош пиёз (А. сепа Л.) тупроц унумдорлигига гоят талабчан, совуцца чидамли ва ута намсевар сабзавот экини. Таркибида (навларига цараб) 2,4—14% цанд, 2— 13,9 мг% C витамини, эфир мойи, баргида еса 19—57,7 мг% C витамини, шунингдек, витаминлар, лимон ва олма кислоталари, фитонцидлар бор. Пиёзнинг ер остида йирик пиёзбошиси шаклланади. Пояси йугон, ичи ковак, урта цисмидан пастроги шишган. Барги узун, цилиндрсимон, уткир учли. Гуллари оддий соябон тупгулга тупланган. Май-июн ойларида гуллайди, меваси июл ойида пишади [5].

Маданий саримсокнинг 2 тури мавжуд булиб, бири гулпоя чикармайди, иккинчиси гуллаб, уруг хосил килади. Саримсокнинг Узбекистонда таркалган гулпоя чикарувчи навлари серхосил, кишга чидамли. Барги лентасимон, илдизи патак. Гуллари майда, икки жинсли, кунгироксимон, ок ёки бинафшаранг. Пиёзи мураккаб, пардасимон умумий кобик ичида 7-30 дона майда пиёзчалари булади. Таркибида канд, C, В витаминлари, эфир мойи, фитонцидлар бор. Озик-овкатга, тиббиётда, ветеринарияда, сабзавотларни

консервалашда ишлатилади. Пиёз ва саримсок пиёз таркибида аллиум фитонциди мавжудлиги учун бу оилага аллиум номи берилган [6].

Аллицин ^-Проп-2-ен-1-ил проп-2-ен-1-сульфинотиолат)

Тадкикот материали ва методлари. Фаргона вилоятида устирилаётган Аллиум сепа (бош пиёз) пустлари ва Аллиум сативум (саримсок пиёз) колдиклари таркибидаги биологик фаол моддалар, жумладан, витамин, флавоноид, ошловчи модда, антиоксидант, аминокислоталар, кул таркибидаги минералларга сифат ва микдор анализлари йодометрик титрлаш, ИК спектрофотометрия, Ю^СХ, масс-спектрометрия каби физик кимёвий усулларда аникланди.

Allium cepa (бош пиёз) пустлари ва Allium sativum (саримсок пиёз) колдиклари (1:1) асосида замбуруглар келтириб чикарадиган касалликларга карши яратилган "Аллицид-1" ва "Аллицид-2" табиий восита (фунгицид)ларнинг Оидиум оиласи замбуругларига таъсири урганишда умумий кабул килинган микробиологик ва фитопатологик усуллардан фойдаланилди.

Олинган натижалар ва уларнинг мухокамаси.

О"

т

2021-2023 hh gaBOMHga o.hö 6opH.raH h^mhh TagKHKOT.ap Hara^acuga Allium cepa (6om nuë3) nycT.apH Ba Allium sativum (capHMCOK nuë3) KO.gHK.apH TapKHÖHga $.aBOHOHg.ap (pyTHH, KBep^THH, guragpoKBep^THH, .wthohhh), aMHHOKHC.OTa.ap (r.yTaMHH, цнcтенн, npo.HH), BHTaMHH.ap (B9,B1, B3, B6, B12 va PP) Ba MHHepa..ap (Ca, Mg, Na, K, Fe, P Ba 6om;a мнкpоэ.емент.ap) 6op.HrH aHH;.aHgH [7,8,9]

Витаминлар

Аминокислоталар

2022-2023 йиллар мобайнида Фаргона вилоятининг бир катор фермер хужаликларининг 60 гектар майдонида, жумладан, Фуркат тумани "Урикзор" фермер хужалигида 40 гектар бог майдонида олма дарахтидаги ун шудрингга карши кулланилганда умумий уртача самарадорлик 64,7%, Олтиарик тумани "Олтиарик чашма боги" фермер хужалигининг 11,5 гектар, "Фарход кушаков узум боги" фермер хужалигининг 10 гектар майдонда етиштирилаётган ток усимлигида ун шудрингга карши ишлатилганда умумий уртача самарадорлик 63,4% ташкил этган.

Хулосалар:

- кишлок хужалиги экинларида замбуруглар кузгатадиган касалликлар салмокли уринни эгаллайди;

- усимликларни замбуруглар кузгатадиган касалликлардан химоя килишда ишлатиладиган фунгицидлар инсон саломатлигига сезиларли даражада салбий тасир килади;

- фитонцидлик хусусиятига эга булган усимликлардан Allium cepa (бош пиёз) пустлари ва Allium sativum (саримсок пиёз) колдиклари замбуругларга карши курашиш кобилиятига эга;

- Allium cepa (бош пиёз) пустлари ва Allium sativum (саримсок пиёз) колдиклари (1:1) асосида яратилган табиий фунгицидлар - "Аллицид-1" ва "Аллицид-2" тажриба-синов объекти сифатида олинган деярли ток ва олма усимликларида яхши самара берди.

- яратилган препаратлар таркибидаги фитонцидлар (аллиум, аллицин) учувчан моддалар булганлиги учун узок вакт сакланмайди, атроф мухит ва инсон саломатлигига салбий таъсир курсатмайди.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган стратегиясини тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-5853-сонли фармони

2. Тиббий профилактика ишлари самарадорлигини янада ошириш оркали жамоат саломатлигини таъминлашга оид кушимча чора-тадбирлар тугрисидаги пк-4891-сонли карори

3. Узбекистон Республикаси кишлок хужалигида усимлик зараркунандалари, касалликларига ва бегона утларга карши фойдаланиш учун рухсат этилган кимёвий ва биологик химоя воситалари, дефолиантлар хамда усимликларнинг усишини бошкарувчи воситалар руйхати Ташкент-2016

4. Марупова М. Узумини енг, богини хам суриштиринг! Жамият газетаси 2014 йил 7 март

5. И. Аскаров. Табобат комуси. Тошкент. Мумтоз суз. 2019.

6. https://fbuz01.rospotrebnadzor.ru/dlya-grazhdan/pamyatki/top-5-istochnikov-fitontsidov-luk-chesnok-khren-limon-i-klyukva/

7. Аскаров И. Р., Марупова М. А., Ахаджонов М. М. У. ОПРЕДЕЛЕНИЕ КОЛИЧЕСТВА ФЛАВОНОИДОВ, СОДЕРЖАЩИХСЯ В СОСТАВЕ КОЖУРЫ ЛУКА (Allium cepa) МЕТОДОМ ХРОМАТОГРАФИИ //Universum: химия и биология. - 2024. - Т. 1. - №. 3 (117). - С. 58-62.

8. Raxmonovich, A. I. R. A. I., Aminovna, M. M. A. M. M., Maxmudjon o'g'li, A. M., & Maxmudjon o'g'li, A. M. (2023). ALLIUM CEPA O 'SIMLIGINING XALQ TABOBATIDAGI AHAMIYATI VA PIYOZ PO 'STIDAGI VITAMINLAR TAHLILI. Scientific journal of the Fergana State University, (6), 96-96.

9. Марупова, М. А., угли Ахадджонов, М. М., & Аскаров, И. Р. (2023). БОШПИЁЗ УСИМЛИГИ ЧИЦИНДИЛАРИ КИМЁВИЙ ТАРКИБИ ВА ХАЛЦ ТАБОБАТИДАГИ АХДМИЯТИ. Журнал химии товаров и народной медицины, 2(6), 129-137.

10. Марупова, М. А., Ж. Т. Мамасаидов, and М. М. Ахаджонов. "ВЛИЯНИЕ ИНСЕКТИЦИДОВ И ФУНГИЦИДОВ НА БИОХИМИЧЕСКИЕ ПОКАЗАТЕЛИ УГЛЕВОДНОГО ОБМЕНА." ББК28.072я43 (2022): 100.

11. Марупова М.А., Мамасаидов Дж.Т., Назарова Ю.К. и Ахаджонов М.М. (2023). Экологические аспекты и проблемы классификации новых комплексных инновационных инсектицидов и фунгицидов. В сети конференций E3S (том 452, стр. 01038). ЭДП наук.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.