Научная статья на тему 'АЛ-ФАРОБИЙ ДАВРИДАГИ СИЁСИЙ ВА ИЖТИМОИЙ-МАДАНИЙ ВАЗИЯТ'

АЛ-ФАРОБИЙ ДАВРИДАГИ СИЁСИЙ ВА ИЖТИМОИЙ-МАДАНИЙ ВАЗИЯТ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

155
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Форобий / сиѐсат / фалсафа / борлиқ / мантиқ / тарих / Farabiy / politics / philosophy / existence / logic / history

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ж. С. Раматов, М. Ҳасанов

Мазкур мақолада буюк қомусий олим Абу Наср Ал-Фаробийнинг борлиқ ҳақидаги мулоҳазалари ҳамда фанларнинг таснифлани борасидаги қарашлари илмий-фалсафий жиҳатдан таҳлил этилади. Шу ўринда олимнинг қатор хорижий олимлар томонидан ўрганилган асарлари хамда фалсафа фаниган доир бўлган мулоҳазалари батафсил таҳлил килинади. Ал-Фараобийнинг фанлар таснифи ҳақидани қарашлариганга илмий нуқтаи-назардан муносабат билдирилади, хамда замонавий педогагик технолониялардан фойдаланиш бўйича тавсиялар ва таҳлилий маълумотлар келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This dissertation provides a scientific and philosophical analysis of the views of the great encyclopedist Abu Nasr al-Farabi on the existence and classification of sciences. In this regard, a detailed analysis of the works of the scientist, studied by a number of foreign scholars, as well as his comments on the subject of philosophy. AlFarabi's views on the classification of sciences are treated from a scientific point of view, and recommendations and analytical data on the use of modern pedagogical technologies are given.

Текст научной работы на тему «АЛ-ФАРОБИЙ ДАВРИДАГИ СИЁСИЙ ВА ИЖТИМОИЙ-МАДАНИЙ ВАЗИЯТ»

АЛ-ФАРОБИЙ ДАВРИДАГИ СИЁСИЙ ВА ИЖТИМОИЙ-МАДАНИЙ

ВАЗИЯТ

Ж. С. Раматов

Тошкент давлат транспорт университети, "Ижтимоий фанлар" кафедраси

мудири

М. Х,асанов

Тошкент давлат транспорт университети, "Ижтимоий фанлар" кафедраси

укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада буюк комусий олим Абу Наср Ал-Фаробийнинг борлик хакидаги мулохазалари хамда фанларнинг таснифлани борасидаги карашлари илмий-фалсафий жихатдан тахлил этилади. Шу уринда олимнинг катор хорижий олимлар томонидан урганилган асарлари хамда фалсафа фаниган доир булган мулохазалари батафсил тахлил килинади. Ал-Фараобийнинг фанлар таснифи хакидани карашлариганга илмий нуктаи-назардан муносабат билдирилади, хамда замонавий педогагик технолониялардан фойдаланиш буйича тавсиялар ва тахлилий маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: Форобий, сиёсат, фалсафа, борлик, мантик, тарих.

ABSTRACT

This dissertation provides a scientific and philosophical analysis of the views of the great encyclopedist Abu Nasr al-Farabi on the existence and classification of sciences. In this regard, a detailed analysis of the works of the scientist, studied by a number of foreign scholars, as well as his comments on the subject of philosophy. Al-Farabi's views on the classification of sciences are treated from a scientific point of view, and recommendations and analytical data on the use of modern pedagogical technologies are given.

Keywords: Farabiy, politics, philosophy, existence, logic, history.

КИРИШ

Буюк аждодлар меросини урганиш, усиб келаётган ёш авлодни ватанга мухаббат рухида тарбиялаш бугунги кун талабидир. Мамлакатимиз рахбари Ш.М.Мирзиёевнинг

"Мамлакатимиздагидек бой тарих, боболаримиздек буюк

June, 2022

1180

алломалар хеч каерда йук . Ана шундай улуг номга муносиб аллома Фаробий эди. Фаробий илк урта асрда, Шарк Уйгониш даврида ижод этди. Бу давр ишлаб чикарувчи кучларнинг усиши, хунармандчилик, ирригация иншоотларининг юксалиши, янги шахарларнинг бунёд этилиши, маданий ва маънавий хаётнинг равнак топиши билан ажралиб туради. IX-X асрларда ички ва ташки савдо кучайди, айникса, Х,индистон, Хитой, Византия, Африка мамлакатлари билан алока йулга куйилди. Бу давр карамакаршилик ва адоватлардан холи эмас эди. Фаробийнинг фалсафий карашларида уша даврнинг ютук ва камчиликлари, мураккаб ва зиддиятли жихатлари уз ифодасини топди.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Олимнинг илмфан олдидаги хизматларидан бири унинг юнон мутафаккирлари асарларини шархлаганлиги ва уларни янги гоялар билан бойитганлигидир. Аллома, энг аввало, Арасту асарларига шархлар битган, унинг натурфалсафий гояларининг таргиботчиси ва давомчиси сифатида танилган. Фаробий, шунингдек, Афлотун, Александр Афродизийский, Евклид, Птолемей, Порфирий асарларига хам шархлар ёзганлиги маълум. Булардан ташкари, Гиппократ, Эпикур, Анаксагор, Диоген, Хрисипп, Аристипп, Сукрот, Зенон асарларидан хабардор булган хамда эпикурчилар, стоиклар, пифагорчилар, киниклар мактабларини яхши билган.

Ал-Фаробийнинг бутун дунё тан олган борлик ва фанлар таснифи хакидаги карашлари оид мезонлари битирув ишининг объекти сифатида хизмат килади.

Ал-Фаробийнинг илмий ва фалсафий асарлари замонавий педогагик техналогиялар оракали урганиш, фалсафа фанидаги карашлари, онтология ва фанлар таснифига оид карашларини илмий ва фалсавий жихатдан урганиш битирув ишининг предмети хисобланади. Ал-Фаробийнинг фалсафий карашларини тахлил килиш оркали бугунги кундаги жамиятимизга муносиб ёшларни маънавиятини ошириш, уларни комил инсон килиб тарбиялаш хамда олимнинг илмий-ижодий ишларини янада кенг таргиб килган холда, фаласафий билимларни оширишдир.

Ишнинг максадидан келиб чиккан холда битирув ишида куйидаги вазифаларни амалга ошириш кузда тутилган:

-Борлик хамда мантик идрокининг методологик

асослари чукур тахлил килиш,

June, 2022

- Ал-Фаробийнинг борлик хакидаги тенденцияларининг умумий хусусиятларини тахлил килиш;

- Ал-Фаробий таълимотида билимлар назарияси, фанлар таснифи ва узига хос хусусиятлари урганиш;

- таълим-тарбия тизими самарадорлигини ошириш имкониятларига оидназарий хулосалар ва амалий таклифларни илгари суриш.

Бугунги кунда халкаро майдонда ва юртимизда буюк комусий олим Ал-Фаробий ижожига, фалсафий карашларига, илмий изаланишларига кизикиш тобора ортиб бормокда. Шунга кура танланган мавзу буйича битирув ишини тайёрлаш жараёнида Узбекистон Республикасининг Конституцияси, "Таълим тугрисида" ги янги тахрирдаги Конуни (2020 йил 23 сентябрь), Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегияси тугрисида" ги ПФ-4947 сонли Фармони, Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги "Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПК-2909-сонли карори , Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 5-июндаги "Олий таълим муассасаларида таълим сифатини ошириш ва уларнинг мамлакатда амалга оширилаётган кенг камровли ислохотларда фаол иштирокини таъминлаш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида" ПК-3775-сонли кapopи, 2019 йил 16 январдаги "Таълим сифатини назорат килиш тизимини такомиллаштириш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги ПК-4119-сон карорларидан фойдаланилди хамда Олий ва урта махсус таълим вазирлигининг бир катор Карор ва буйрукларида белгиланган мавзуга оид маълумотлар тахлил килинди. Мавзуни ёритишда асосан, мамлакатимизнинг Биринчи Президенти Ислом Каримов хамда амалдаги президент Шавкат Мирзиёев асарлари ва маърузаларидан кенг фойдаланилди. Бундан ташкари, олий таълим тизимида илмий-тадкикот ишлари самарадорлигини ошириш йуллари оркали, таълим сифати менежментини таъминлаш буйича купгина олимларининг адабиётларидан фойдаланилди.

Аждодларимизни биз ёш авлодларга колдирган бой илмий меросини урганиш оркали, уз келажагимизни хамда жамиятимизнинг маънавий киёфасини ижобий томонга узгартириш энг улуг максадимиздир. Урта асрлар даврида Шарк дунёси ва Кадимги Юнонистон кадриятларинитахлил килиш оркали биз, кадимги хинд, юнон сурия, дари-форс тилларидан таржималар, утмиш олимларининг асарларини шархлаш ва кенг фойдаланиш, маданиятнинг кайта тикланиши

June, 2022

1182

кузатишимиз мумкин. Шаркшуносликда узига хос ютук сифатида ушбу даврнинг маданий хусусиятлари асосан юнон илми ва фалсафасини урганишсифатида каралади. Хдкикатан хам,кадимги Юнонистон анъаналари хамда маданияти дунёвий ривожланишга катта таъсир курсатди. Бирок, Урта аср Шарки учун бу бой мафкуравий манба ягона маданият эмас эди, шунингдек, кадимги юнон илмий анъаналари бевосита тулалигича кучирилмаганлигини манбалар оркали кузатишимиз мумкин. Шарк олами хам узига хос маданий анъаналарига ва кадриятларга, бир-бирини такрорламас фалсафий карашларга эгадир. Мусулмон Шарк олами гарб дунёсининг узига хос жихатларини узларининг жамиятдаги принсп ва тамоилларига мос тарзда урганишди. Танлаш мезонларибиринчи навбатда замон талаблари, келажак эхтиёжлари,жамиятнинг ижтимоий-иктисодий ривожланиши билан боглик эканлигини улар яхши анлашар эди. Илк урта асрлардан бошлаб жахон маданияти ривожига таъсир этган Ислом динини илмий ва фалсафий рижвожланишига Форобий, Хоразмий, Фаргоний, Марвозий, Ибн Сино, Беруний, Мукаффа, Раванди, Наззам, Закария ар-Розий, Кинди, Жохид, Ибн Рушд, Ибн Баджа, Ибн Туфайл каби буюк мутафаккир алломалар фаол иштирок этишди. Бундан куриниб турибдики, юкоридаги олимлар уз даврининг энтциклопедик олимлари хамда Урта аср шарк маданияти ва фанининг энг яхши асарларимуаллифлари хам эди. Ушбу даврдадиний билимлар билан бир каторда дунёвий фанлар хам сезиларли даражада ривожланмокда эди. Хусусан, математика, астрономия, тиббиёт, кимё, география, механика, геодезия, мусикашунослик, мантик,оптика, грамматика ва бошкалар анча тараккий этган. Янги билимларни эгаллаш учун узок юртларга саёхатлар килиш, илмийтортишувлар олиб бориш, Хоразм, Багдод академияларида одатий холга айланади ва янгидан-янги индивидуал маданият марказлари пайдо була бошлади. Олимларнинг узига хос назария ва карашлари шаклланди. Жумладан, Форобий, Кинди, Ибн Сино каби комусий олимларни таъкидлаш жоиз. Айникса, Ибн Синонинг уша даврдаги - "дуаллик назарияси"- (хам дунёвий, хам диний илмилар сохиблари) икки турдаги билимлар - диний ва фалсафий таълимот назарияси бугунги кунда уз ахамиятини йукотмаган. Ушбу назарияни яъни, фалсафани диндан ажратиш тендентсияси узининг ёркин куринишини файласуф олим Ибн Рушднинг- Аверроизм таълимотида "Уйгониш даврида" европада эркин фикрнинг таркалиши билан боглаганлигини куришимиз мумкин. Купчилик шаркшунослар, файласуфлар ва олимлар Шарк уйгониш даври бевосита Евродаги уйгониш даври билан боглашади. Тугри, хакикатан хам ушбу давр маданий

June, 2022

1183

хаётининг баъзи хусусиятлари Италия Уйгониш даврининг шов-шувли даврини эслатади. Аммо Шарк уйгониши ва Европа уйгониш даврлари куйидаги узига хос жихатлари билан фарк киларди: жамиятдаги феодал муносабатлар, диний карашларнинг узгачалиги, давлат бошкарувида ва фукаролар уртасидани узаро муносабатлар бу фарклар айникса сезиларли даражада булган. Ушбу уйгониш даври шарк фалсасидаги янги бир даражага кутариб, эндилик узининг мустахкам илдизларига эгалиги исботлади. Урта асрларда Шарк дунёси ва Европа уйгониш даври жахон цивилизациясида мухим боскич сифатида эътироф этилади ва ушбу боскичдаги мафкуравий хаёт узига хос хусусиятларга эга эканлиги олимлар томонидан урганилган.

Фан, адабиёт ва санъат ютуклари - урта асрларда якин ва урта Шарк мамлакатларнинг дунёвий маданиятида ёркин ва бой сахифалар очганлигини, умумий инсоният цивилизациясининг ривожланишига муносиб хисса кушганлигини таъкидлаш лозим. Тарихдан маълумки Ал-Фаробий яшаган даврда араб халифалиги катта худудларини босиб олиб уз давлати чегараларини кенгайтиришга интилганлар.Карвон йуллари халифаликнинг бутун худудидан утиб, узаро узок булган вилоятларни ягона бозорга айлантиришдек мухим вазифани бажарган. Тахминан Х асрдан халифалик алохида мустакил худудларга ажрала бошлайди хамда босиб олинган мамлакатлар худудларида - Урта Осиё, Эрон, Шимолий Африка, Испания каби давлатларда халифаликнинг муаккат худудлари пайдо булган. Маданий ривожланиш жараёни хам янги боскичга кайтадан кутарилиб, янада тараккий этди ва ривожланган. Тиббиёт, математика, астрономия, мантик, психология фанлари араб тилидан хинд, форс, юнон тилларига таржима килинди. Бунга каби ишларни ташкил этишда халифаларнинг узи ёрдам берган, хусусан, халифалардан - Або Мансур (754-776), Хорун ар-Рашид (786-809), Маъмун (813-833) кабилар шулар жумласидандир. Яна шуни алохида эътироф этиш жоизки, айнан шу даврда юнон файласуф ва олимларининг асаралари шарк олами оммасига такдим этилди. Жумладан, Афлотуннинг ("Конунлар", "Тимей"), Аристотелнинг ("Сиёсат", "Категориялар", "Аналитика", "Келиб чикиши ва йук килиниши тугрисида", "Рух тугрисида", "Этика"), Теофрастус, Пирокл, Афродизия Александрия, Гиппократларнинг ("Уткир касалликлар", "Инсон табиати" ва бошкалар), Галенанинг ("Хунармандчилик", "Ук ва касалликларни даволаш", "Анатомия" ва бошкалар), Евклиднинг ("Геометрия асослари", "Вертисес" ва бошкалар), Птоломейнинг ("Буюк бино") асарлари шулар жумласидандир. Халифа Маъмун даврида"Донишмандлар уйи" деб номланган "Байт ал-

June, 2022

1184

X,HKMa" aKageMuacuHHHr ^aonuarH энг MKopu HyKKHra HHKgu Ba acrpoHoMHK pacagxoHa xaMga Karra KyryöxoHanap ramKHn эrнпgн. Hhm axnu xap KanoHrugaH xaM Kynañgu. ^aMHarga rypnu xun $anca$HH Kapamnap By^ygra Kengu. fflynapgaH энг KeHr rapKanraH FoaBHH oKHMnapgaH öupu racaBBy^ эgн.Tacaввy^кнн Ba Ypra fflapK xanKgapu MatHaBHH xaer rapuxugaru MyxHM xogucanapgaH öupugup. TacaBBy^ unMura cy^unmyHoc ohhm 3.3.Beprenbc ymöy ^HKpnapHH: "Eapna MypaKKaönuru Ba Kyn KuppanunurH öunaH aroHa Cy^HHHHK xen KanoH MaB^yg эмacgнp, nporpeccHB Foanap öunaH öup Karopga peaK^HOH FoanapHHHr MaB^ynuru cy$H3HMHH aHaHaga ry3annamrHpyBHH oMugnup". ^apxaKHKar racaBBy^ unMuga cy$H3M HyHanumH MatnyM öup Konunnapra öyncyHHm xonaraapu Ky3arHnMañgH. EanKH myHHHr ynyH öynca KepaK, An-OapoÖHH amaraH gaBpga unM-^aH Ba $anca$HH Kapamnap öup roMOHnaMa эмac, y3apo öoFHHKgHK öunaH Kyn roMOHnaMa puBo^naHgu. Ma3Kyp gaBpHHHr ^anaca^HH oKHMnapu KyHHgaru acocnapra эra эgн: 1. HeonnaroHH3M, 2. hchom Ma3xa6napH, 3.ApHcrorenH3M, 4. racaBBy^ hhmh Kaöu ru3HMnapgaH uöopar экaнпнrннн Ky3arHmHMH3 MyMKHH.ApHcrorennHKnap (KHHgH, Oapoöun, Höh Chho, Höh Pymga Ba öomKanap), MapKa3ga yHHHr guKKaraapu MarepHa, raÖHar, hhcoh xaKHgarH ratnHMor эgн. fflyHgañ kh^hö, ypra acpnapga apaö runuga cy3namagHraH ^HKpga ^apKgam MyMKHHynra acocHH okhm:1) HcnoMga aKKanuKa goup Kapamgup,öy okhm xanu^aga ycryH эgн Ba yHHHr MaH^aaraapuHH xHMoa KH^apgu; 2) naHreu3MHH xap xun gapa^aga Kynnaö-KyBBaraaraH HeonnaroHHK Hasapuanapgup.TacaBBy^ga MaB^yg öynraH reHgeHrcuanapHHHr энr epKHH H^ogacu, rypnu xun h^thmohh KaraaMnap Ba rypyxnapHHHr KapamnapuHH aKc эrнmн, KeHHHpoK Fa33onHHHHHr catH-xapaKaraapu öunaH racaBBy^HHHr cupnu yHcypnapu ratnHMorrra Kupurungu, aMMo oggHH cy^unnap xaHy3rana Kapmu HHKHmraH; 3) nporpeccHB KaraaMnap ucraruHH öungupraH apucrorenroM, raöuarHH ypraHumHH Ba raöuarmyHocnHKHHHr puBo^naHHmuHH Ky^^aö-KyBBaraaraH.

XY.HOCA

Xynoca cu^aruga añrraHga ^aMuarga Kapamnap Ba Foanap xunMa-xunnuru Ma3Kyp ^aMHarHHHr KaH gapa^aga rapKKHH ronraHHHH Kypcaragu. An-OapoöHH amaö, H^og KunraH gaBp Ha^aKar yma gaBpga öanKH, öyryHru raoöarnamyB 3aMoHHga xaM MyxHM xucoönaHagH. MycynMoH mapK onaMH y3HHHHr y3oK puBo^naHHm rapuxHHH aHHaH Ma3Kyp gaBpgaH öomnagu. BywK ohhm An-OapoöuH amaö yrraH gaBp mapK peHHecaHcgeö aranumu xaM öe^H3 эмac. Hhcoh ra^aKKypu WKcaK öup

June, 2022

1185

боскичга, ривожланишга, мукаммаликка интилган узига хос давр сифатида кишилик жамияти тарихидан жой олади.

REFERENCES

1. Кирабаев Н.С. Мусулмон Шаркининг ижтимоий фалсафаси (рта асрлар) -М нашриёти УДН, 1987.- С. 7.

2. Умрзоков.И.Б. Урта аср фалсафаси тарихи. Т., 1997.- С. 140.

3. Камбаров А.М. Ал-Фаробий: таълим фалсафаси ва муаммолари // Т.,1998.- №

4.С. 3-14.

4. М. Н. Дасанов, С. У. Бошмонов, & Т. О. Жонибеков (2022). АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ИЛМ-ФАНЛАР ТАСНИФИДА АДЛОКЩ ВА ДИНИЙ КАРАШЛАРИНИНГ ТАДЛИЛИ. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 608-613.

5.М.Н.Дасанов, А.А.Азимбаев, Далилов У., & Каримов Б. (2022). АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ ШАХС МАЪНАВИЙ КАМОЛОТИГА ДОИР КАРАШЛАРИ . JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS, 4(3), 147-153. Retrieved from http://wsrioumal.com/index.php/new/article/view/629

6. Рахимова, М. И., & Хасанов, М. Н. (2020). Роль среднеазиатской философии в развитии мировой и европейской науки. Вестник науки и образования, (4-1 (82)), 3841.

7. Н. Ж. Назарова & М. Н. Дасанов (2022). ТАЛАБАЛАРДА БУШ ВАКТДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ КУНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ. Academic research in educational sciences, 3 (6), 752-758.

8. Миршод Нумонович Дасанов (2022). ЯНГИ УЗБЕКИСТОН ТАРАККИЁТИ БОСКИЧИДА ЁШЛАРНИНГ МАЪНАВИЙ ВА МАДАНИЯТИНИ ЮКСАЛТИРИШНИНГ УСТИВОР ВАЗИФАЛАРИ. Academic research in educational sciences, 3 (6), 791-798.

June, 2022

1186

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.