Научная статья на тему 'АХЛОҚИЙ КАТЕГОРИЯЛАРНИНГ ИНСОН ҲАЁТИДАГИ АҲАМИЯТИ'

АХЛОҚИЙ КАТЕГОРИЯЛАРНИНГ ИНСОН ҲАЁТИДАГИ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

394
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ахлоқ / фазилат / иллат / одоб / самимийлик / яхшилик / баркамоллик / тубанлик / эзгулик / бурч / виждон / ватанпарварлик.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Кимёхон Ғуломжоновна Камолова

Ушбу мақолада ахлоқий категориялар, уларнинг ижтимоий ҳаѐтда тутган ўрни ва аҳамияти ѐритиб берилган. Баркамолликка эришишда ахлоқий категорияларни эгаллаш, уларнинг инсон ҳаѐтида ўз ўрнини топишда масалалари ҳақида фикр юритилган. Бундан ташқари, файласуф ва алломаларнинг иқтибослари келтириб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АХЛОҚИЙ КАТЕГОРИЯЛАРНИНГ ИНСОН ҲАЁТИДАГИ АҲАМИЯТИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-110-115

АХЛОКИЙ КАТЕГОРИЯЛАРНИНГ ИНСОН ХДЁТИДАГИ АХДМИЯТИ

Кимёхон Гуломжоновна Камолова

Низомий номидаги ТДПУ укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада ахлокий категориялар, уларнинг ижтимоий хаётда тутган урни ва ахамияти ёритиб берилган. Баркамолликка эришишда ахлокий категорияларни эгаллаш, уларнинг инсон хаётида уз урнини топишда масалалари хакида фикр юритилган. Бундан ташкари, файласуф ва алломаларнинг иктибослари келтириб утилган.

Калит сузлар: Ахлок, фазилат, иллат, одоб, самимийлик, яхшилик, баркамоллик, тубанлик, эзгулик, бурч, виждон, ватанпарварлик.

ABSTRACT

The article examines ethical categories, their role and significance in public life. In pursuit of excellence, the issues of acquiring ethical categories and their place in human life were discussed. Quotes from philosophers and scientists are also cited.

Keywords: Morality, virtue, vices, approval, sincerity, goodness, perfection, humility, goodness, duty, conscience, patriotism.

Баъзи йигит кизлар учун мехр-окибат, ахлок-одоб тушунчалари бутунлай бегона булиб бораётгани, уларда бефарклик, масъулиятсизлик, мехнат килмасдан кун куришга интилиш каби иллатлар пайдо булаётгани,

аччик булса-да, хакикат Шавкат Мирзиёев

КИРИШ

Маълумки, инсон ижтимоий мохиятига кура, уз турмуш тарзини йулга куяди, узини-узи бошкаради, жамият билан алокада булади. Уй-хаёллари, орзу-умидлари ва максадларини руёбга чикариш жараёнлари оркали мавхум холатларни реал вокеликка айлантиради. Бунда инсонга ахлок ёрдамга келади. "Ахлок хаётнинг барча сохаларида - оилада, махаллада, мехнатда, ишлаб

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-110-115

чикаришда, шахслараро, гурухлараро, миллатлараро ва хк алокаларда одамларнинг узаро муносабатини ва карашларини тартибга солади"

Яхшилик ва ёмонлик, сахийлик ва бахиллик, шижоат ва куркоклик, вафо ва хиёнаткорлик, ростгуйлик ва ёлгончилик, камтарлик ва манманлик, мухаббат ва нафрат ва бошка шу каби фазилатлар ва нуксонлар инсон оламининг бутун мохиятини белгилайди. Бошкача килиб айтганда, инсон узини-узи бошкарадиган, химоя киладиган, узини-узи йулга соладиган ва хатто шакллантирадиган мураккаб, олий даражадаги хилкатдир. Ана шу холатнинг узи хар бир инсондан маънавий баркамолликка интилиб, рухий поклик ва ахлокий етуклигини доимий равишда ошириб боришини такоза этади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Бундан бир неча йил аввал машхур ёзувчи Лев Толстой узининг "Икрорнома" асарида шундай деган эди: "Бутун инсоният маънавий ибтидолар ва уларга рахнамолик килувчи идеаллар асосида яшайди ва ривожланади. Бу идеаллар динларда, фанларда, санъатда, давлатчилик шаклларида уз ифодасини топади. Бу идеаллар юксалгандан юксала боради ва инсоният энг олий неъматлар сари боради. Мен инсониятнинг бир булагиман, шунинг учун хам менинг вазифам инсоният идеалларини англаш ва амалга оширишга кумаклашишдир". Бу билан Лев Толстой инсониятни бу холатни инобатга олган холда фаолият йуналишини белгилаш зарурлигига эътиборни каратган эди. Фаолият йуналиши эса инсон вужудидаги маънавий етуклик ёки маънавий тубанлик билан боглик. Маънавий етуклик инсоний фазилатларни эгаллаш билан боглик булса, маънавий тубанлик эса иллат ва камчиликлар, нуксонлар билан белгиланади.

Демак, "фазилат" ва "иллат". Иллатлар айрим холатларда "нуксон" деб хам юритилади. Ушбу тушунчалар хар бир инсон хаётида кундалик турмушида алохида ахамиятга эга булиб, кишининг жамият билан алокасини белгилаб беради. Фазилатли инсон атрофдагиларда гузал, ижобий инсонийлик хусусиятлари билан тассурот колдирса, ёмон хулк-одатлари булган, нуксонли кишилар аксинча, салбий тассурот колдиришади. Бундан ташкари инсон узида фазилатларни канчалик купайтириб борса, унинг маънавий дунёси хам бойиб боради. Бу эса албатта, жамият тараккиёти ва ривожи учун мухим хисобланади. Фазилат ва иллатлар кадимдан хам аждодларимизни бефарк колдирмаган. Улар келажак авлоднинг баркамолликка эришиши, комилликка интилишида хамда

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-110-115

жамият бошкарувида ушбуларнинг урни бекиёс эканлигини таъкидлаб утишган. Масалан, Абу Наср Форобий "инсон камолотга ёлгиз узи эриша олмайди. У бошкалар билан алокада булиши, уларнинг кумаклашуви ёки муносабатларига мухтож булади"

"Инсоний хислатлар турт кисмга булинади: назарий фазилатлар, тафаккур фазилатлари, яралма(хаёт жараёнида вужудга келувчи) фазилатлар ва амалий санъат(касб) фазилатлари.

Инсон фазилатлар билан камолотга етади ва камолотга етган одам бахтли хисобланади» ", - дейди.

Абу Райхон Беруний инсон тарбиясига салбий таъсир килувчи иллатлар хакида фикр юрита туриб, улар куп холларда ёвуз ниятда килинишини кайд этади. "Хдддан ортик газаб вахшийлик келтиради ва бевакт килинган лутф обруни кетгизади", - дейди. Ибн Сино эса "Инсон токи узини майда гап, учакиш, жанжал, шикоят, норозилик, оху вохлардан озод килолмас экан, у ифлос ва пастлик табиатидан халос булолмайди", - дейди ва бундай иллатларни бартараф этишда тарбия омилига таянишни таъкидлайди.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Хуш, инсоний фазилатлар нималарда акс килади? Даставвал инсоннинг одоб-ахлокида куринади. Биламизки, фалсафий нуктаи назардан одоб - инсон хакида ёкимли таассурот уйготадиган, лекин жамоа, жамият ва инсоният хаётида у кадар мухим ахамиятга эга булмайдиган, миллий урф-одатларга асосланган чиройли хатти-харакатлардан иборат.

Одоблилик вазминликда хам куринади. Одобли булиш - узгаларнинг кайфиятини сеза билиш, унинг характерини тушунмок ва хар бир кишининг индивидуал хусусиятларига караб унинг узига яраша муомала кила билмок демакдир.

Бундан ташкари одоблилик узгаларда мавжуд булган жисмоний камчиликларни билиб-билмасликка олишда куринади. Маълумки, кишининг жисмоний камчиликлари кузга тез ташланади. Бирок бунга эътибор бериш, синчиклаб караш, ёки камчилиги хакида сураш унинг кунглини огритади, чунки бу караш шу кишидаги камчиликни янада бурттириб курсатади.

Одоблилик кишининг уз-узини назорат кила олишида намоён булади. Курс ва жахлдор кишигина узини хам, теварак-атрофдаги кишиларнинг хам кайфиятига салбий таъсир курсатади, чунки, бундай одобсиз киши хар нарсага

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-110-115

газабланади, жахл устида бошкаларни койийди, одамларнинг дилини хуфтон килади.

Хдкикий одоблилик самимийлик ва миннатдорликни хис килиш, тугрилик ва хакикатгуйлик, бир сузлилик, аник ва пухталик, интизомлик ва саранжом-саришталик, озодалик ва вазминликни канчалик тушунишда эмас, балки ана шу хислатларни табиий эхтиёж, кундалик одат килиб характерга сингдириб юборишликда аник ва яккол намоён булади.

Самимийлик инсон характеридаги энг гузал томонлардан бири булиб, у инсоннинг бегуборлигини, бегаразлигини ифодалайди. Самимий одам очик кунгил, багрикенг булиши билан бирга, узгалар мехнатини кадрлайдиган, узига килинган хурмат-эътиборга миннатдорчилик билдира оладиган кишидир. Бировга яхшилик килиб, миннатдорчилик талаб этиш бу миннат килиш, бошкачарок айтганда, таъма килиш булади.

Яхшилик килиш, самимийлик шундай юксак, олижаноб фазилатки, унга куролмаслик, гараз, таъмагирлик, нафс устунлиги кабилар аралашмаслиги зарур. Бировга яхшилик киламан дейдиган одам унинг илтимосини кутиб утирмайди. Ёрдамга мухтож булганларни курса, унинг хожатини чикаришга харакат килади, хаттоки, узига билдирмаслик йулларини излайди. Бундай яхшилик самимийлик дейилади.

Самимийлик туйгуси тугрилик ва хакикатгуйлик билан узвий боглик.

Тугрилик одоблилик белгиси булиб, халол ва самимий одамларгина ана шу фазилатга эга була олади. Х,алоллик эса эзгулик томон куйилган кадам хисобланади. Махмуд Замахшарий халоллик хакида шундай таъкидлайди: "^алол-покиза киши доимо хотиржаму тинчликдадир, бировга хиёнату ёмонлик килган киши эса халокатга гирифтордир". ^акикатга интилган киши камолотга эришади. Софдил, тугри одамнинг сузи билан иши бир булиб, унинг хаёт йули хар доим тугри ва равондир. Бундай киши учун хакикат канчалик аччик булса хам, уни хамма нарсадан юкори куяди.

Уддабурон, пухта, саранжом-саришта булган киши интизомли булади. Кишининг интизомлилиги мехнат жараёнидагина булмасдан, кишилар билан булган муносабатда хам намоён булади. Х,ар бир ишда интизомлилик, саранжомлик - одоблилик булиб, тартибсизлик, бебурдлик эса одобсизлик хисобланади.

Машхур файласуф Демокрит (мил.авв. 460-370)нинг фикрича, на жисмоний куч ва на моддий бойлик индивидларни бахтли кила олади. Хдкикий

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-110-115

ва куп киррали донолик одамларни хакикий бахтга олиб боради. Доно булиш учун яхши фикрлаш, яхши сузлаш ва яхши харакат килиш даркор. Биринчиси рухий тетикликни таъминлайди. Яхши фикрлаш, демак, нарсалар хакида тугри хукм чикаришдир. Иккинчиси самимийлик, хакконийликдан иборат. Учинчиси, донишмандлик булиб, у амалий эзгуликни хосил килади. "Инсон эзгулик тугрисида чиройли гапириш урнига, эзгуликка интилиши керак"

ХУЛОСА

Хулоса киладиган булсак, инсон маънавий етук булиши учун уз олдига бир неча саволларни куя олиши керак:

Биринчидан, хаётда яшашдан максади нима? Бахт-саодат нима? Иккинчидан, инсон бахт-саодатга эришишга кодирми ёки йукми? Учинчидан, бахт-саодатга эришиш учун кайси йулни танлагани маъкул? (Яхшилик муаммоси, тарбия мохияти ва имкониятини куриб чикиши керак).

Туртинчидан, инсон интилишларининг энг буюк максади бахт-саодат эканлиги билиш лозим.

Инсон атрофида юз бераётган хар бир холат ва вокеа-ходисага турли хил хис-хаяжон(эмоция) билан жавоб беради. Ушбу хис-хаяжон айни пайтда реал холатлардан ва уларнинг онгда акс этишидан келиб чикади. Чунки, ушбу ходисалар маълум дунёкараш ва билиш жараёнлари оркали инсон онгида узини намоён килади. Бу эса аклий онгли тизимга айлантирилган билим, тасаввурлар ва гоялар билан инсон уз шахсий киёфасига эга тарзда ижтимоий хаётда муносиб урин эгаллашга имкон яратади. Ижтимоий хаётда муносиб урин эгаллаш, чин инсон булиб яшаш учун хар бир одам уз-узини тарбия кила олиши, яхшиликка интилиши, хаётда факатгина эзгуликни излаши шарт ва лозим. Шундагина, жамиятда маънавий етук, баркамол инсонлар купайиб, мамлакат фаровонликка эришади.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. 1-жилд. - Т.: Узбекистон, 2019. -Б. 349.

2. Эркаев А. Маънавиятшунослик. - Т., "Маънавият" 2018. - Б.134.

3. Абу Наср Форобий. Фазилат, бахт-саодат ва камолот хакида. - Т.: Ёзувчи, 2001. - Б. 38.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-110-115

4. Абу Райхон Беруний. "Тарвихалар. "Жавохирот китоби"дан. - Т.: Мерос, 1991. - Б. 68.

5. Абу Али Ибн Сино. Тиббий угитлар. - Т.: Мехнат, 1991. - Б. 43.

6. 111 ватандош алломаларимиз. - Т.: Янги аср авлоди. 2016й.-Б.239.

7. В.Асмус. История античной философии, 121-бет

8. Лев Толстой.Икрорнома. Озод Шарафиддинов таржимаси. -Т.: Маънавият. 1998. - Б -16

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.