Научная статья на тему 'АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ ЖАМИЯТ ҲАЁТИГА ТАЪСИРИ'

АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ ЖАМИЯТ ҲАЁТИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

68
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
В данной статье рассматривается негативное влияние процессов / связанных с развитием информационных технологий в XXI веке / наряду с положительными аспектами СМИ / интернета / социальных сетей / независимых каналов / компьютерных и виртуальных игр на жизнь детей / подростков / молодежи и взрослых / СМИ / интернет / социальные сети / компьютерные игры / титры / тотализатор / букмекерская контора / вертикальность / разум / духовность / этика.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Бахриддин Абдирахмонович Примов

Ушбу мақолада XXI аср ахборот технологиялари ривожланиши билан боғлиқ жараѐнлар ОАВ, интернет, ижтимоий тармоқлар, турли мустақил каналлар, компьютер ва виртуал ўйинлари болалар, ўсмирлар, ѐшлар ва катталар ҳаѐтига ижобий жиҳатлари билан бирга салбий таъсири ҳақида фикр ҳамда мулоҳазалар юритилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В данной статье рассматривается негативное влияние процессов, связанных с развитием информационных технологий в XXI веке, наряду с положительными аспектами СМИ, интернета, социальных сетей, независимых каналов, компьютерных и виртуальных игр на жизнь детей, подростков, молодежи и взрослых

Текст научной работы на тему «АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ ЖАМИЯТ ҲАЁТИГА ТАЪСИРИ»

АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ ЖАМИЯТ ХДЁТИГА ТАЪСИРИ

Бахриддин Абдирахмонович Примов

Тошкент давлат иктисодиёт университети, Ижтимоий гуманитар фанлар кафедраси докторанти ф.ф.б.ф.д., (PhD) baxriddinprimov57@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада XXI аср ахборот технологиялари ривожланиши билан богли; жараёнлар ОАВ, интернет, ижтимоий тармоклар, турли мустакил каналлар, компьютер ва виртуал уйинлари болалар, усмирлар, ёшлар ва катталар хаётига ижобий жихатлари билан бирга салбий таъсири хакида фикр хамда мулохазалар юритилган.

Калит сузлар: ОАВ, интернет, ижтимоий тармоклар, компьютер уйинлари, тетрис, тотализатор, букмекер, виртуаллик, онг, маънавият, ахлок.

АННОТАЦИЯ

В данной статье рассматривается негативное влияние процессов, связанных с развитием информационных технологий в XXI веке, наряду с положительными аспектами СМИ, интернета, социальных сетей, независимых каналов, компьютерных и виртуальных игр на жизнь детей, подростков, молодежи и взрослых.

Ключевые слова: СМИ, интернет, социальные сети, компьютерные игры, титры, тотализатор, букмекерская контора, вертикальность, разум, духовность, этика.

ABSTRACT

This article examines the negative impact of the processes associated with the development of information technology in the XXI st century, along with the positive aspects of the media, the Internet, social networks, independent channels, computer and virtual games on the lives of children, adolescents, youth and adults.

Keywords: mass media, Internet, social networks, computer games, titles, sweepstakes, bookmaker, verticality, reason, spirituality, ethics.

Биз бугун яшаётган XXI аср хеч шухба йукки чинаккам ахборот асридир. Шуни эътироф этиш керакки ахборот

® о

April, 20231

©

ф'

524

технологиялари оркали амалга оширилаётган хабар ва маълумотлар инсонлардаги истеъмол даражасини шу кадар оширдики хатто озик-овкатга булган талабдан кейинги иккинчи уринга олиб чикди. Бу эса дунёда нефт-газ ва энергия сохасини хам ортта колдирди. Биз фикр юритаётган глобал ижтимоий тармоклар бутун дунёни тезкор ахборот олиш манбаига айлантирди. Ахборотларни олиш ва узатиш, жамлаш ва тахрир килиш марказлари кайси давлатларда жойлашган булса, бу шухбасиз бундай давлатларни янада кучли ва кудратли давлатларга айлантирди. Дунёни ургимчак тури каби ураб олган интернет тизими ва унинг фойдаланувчилари йилдан-йилга купайиб аллакачон 6-7 миллиартни ортда колдиришга улгирди. Шундай экан у билан боглик сохалар ривожига уз таъсир этмасдан колмади.

Дастлаб, Россияда "Алексей Пажитов томонидан 1984 йил 6 июнда тетрис уйини"[1] яратилган ва шундан, компьютер уйинларигача булган даврни камраб олди. Янги компьютер авлодларининг яратилиши билан бундай уйинлар шу кадар оммалашдики, айникса ёшларни магнит метални тортгани каби, унданда кучлирок узига охонграбодек торди. Бундан унумли фойда олишни кузлаган тадбиркорлар учун "компьютер уйин клуб"лари очиш даромад манбаи сифатида хизмат килди. Натижада компьютер уйинларига муккасидан берилиб кетиш холатлари купайгандан-купайди. Бу айникса усмир ёшларнинг буш вактларини марокли утказишида куштирнок ичидаги севимли овунчогига айланиб улгурди. Шундай уйинлардан бири усмир ёшлар хатто катталарни хам уйин кулига айлантирган "тотализатор" уйинидир. Буни муккасидан кетиб азартга берилиб уйновчилар узларини "тотализатор"чилар деб аташади. "Компьютер уйин клуб"ларида кунни-тунга, тунни-тонгга улаб уйновчиларни купайтирди. Бошланишида оддийгина 1-2 доллардан бошлаб 5 долларгача ютиб-ютказиб кейин у ёги бонуссиз ютиккача бориб такалади. Натижада 250-300 минг долларга ютказиб унинг харом эканлиги англаганлар хам бор эканлиги инсонни ажаблантиради. "Тотализатор"чилар уйинга берилиб кетиш наркотикдан хам кучли таъсирга эга эканлигини таъкидлашади. Йилига биргина "тотализатор" уйини оркали мамлакатимиздан "50 миллион доллар" [2] гача пул четга чикиб кетишини мутахассислар аниклашган. Бундай фаолият тури "букмекер"лик фаолияти деб аталади.

Сунгги йилларда Узбекистонда спорт беллашувларига ставка килиш (тикиш) га кизикиш кескин ошди. Куплаб машхур букмекерлар брендлари республикамизга кириб келди. Хрзирда Узбекистонда 2023 йилда фаолият юритаётган барча

April, 2023

525

букмекерлик компаниялари хорижий (офшор) компаниялар фаолият оркали иш юритишади. Улар мамлакатдан ташкарида букмекерлик фаолияти билан шугулланиш лицензиясига эга. Бундай фаолиятини биринчилардан булиб куллаб кувватлаган ПФЛ (Профессиональная футбольная лига Узбекистана) директори Диёр Имомхужаев хисобланади.

Узбекистонда 2023 йилнинг энг яхши букмекерлари:

* 1xBet

* Melbet

* Mostbet

* Marathonbet

* 1win

* Pin-Up

* Betwinner деб топилган.

Бир томондан, улар конуний юридик ташкилотлардир, иккинчи томондан эса, уларнинг Узбекистондаги макоми аник эмас, чунки тегишли конунчилик хали шаклланмаган. Ахир бу уйинлар кимор уйни хисобланиб, буни конунийлаштириш зарурми ёки нечоглик тугри?

Бундай уйинлардан ютказиб карздор булиб колиши, уйидан ва оиласидан ажралиб колиши баъзан, хатто инсон уз жонига каст килиб, эрта нобуд булишига хам олиб келиши жамиятни ташвишга солмасдан куймайди.

Глобал ахборот тизими интернетнинг ишга тушиши бу жараённи тезлаштиргандан-тезлашдирди. Айникса "виртуал" мулокат ва алокаларнинг кучайиши бу соха ривожига бекиёс хисса кушди. "Виртуал (лотинча virtuflis -имконият) реал куринишга эга эмас, лекин шартлар куйиши мумкин деганидир. Виртуал сузи IV асрда кадимги Византия фалсафасида кулланилган"[3]. Бугунги кунда бу хаёлий реалликдан виртуал сузи реаллик даражасигача етиб келди. Купинча ёшлар виртуал уйинларга берилиб кетиш холлари купрок учарамокда. Бу уйинлар мобил курилмаларда, компьютерларда, телевизорларда ёки интернет оркали онлайн ёзиб олиниб, уйинчи учун янада кизикарли уйинларни уйнашга имкон бермокда, шу сабабли купчилик томонидан севиб уйналмокда. Шундай уйинлар натижасида баъзи инсонлар онг фаолияти узгариши кузатилмокда. Бундай фаолият кичик ёшдагиларнинг фикрлаш фаолияти катталарникидек узгаришга аксинча, балки катта ёшдаги инсонларнинг фаолияти ёш боланикидек узгаришига олиб келмокда.

April, 2023

526

DOI: 10.24412/2181-1385-2023-2-524-530

Виртуал дунёнинг инсон онгига салбий таъсир курсатадиган куплаб жихатлари мавжуд булиб. Улар куйидаги салбий окибатларларга олиб келиши мункин:

* Инсонда депрессиянинг кучайиши: куп одамлар виртуал оламга богланиб унга куп вакт сарфлашади, видео уйинлар уйнашади, ижтимоий тармокларга муккасидан кетиш холлари учрайди, онлайн фильмлар ва теледастурларни томоша килишади. Бу эса баъзида тушкунлик кайфиятининг кучайишига, ижтимоий хаётдан узоклашишига ва хал килиш зарур булган муаммолардан кочиш холатларига олиб келиши мумкин.

* Инсонда чалгитувчи таъсир кучайиши: виртуал олам билан боглик технологиялар ва гаджетлардан фойдаланиш хакикий дунёдаги вазифаларига эътибор каратиш ва диккатни жамлашдаги кобилиятининг пасайишига олиб келиши мумкин.

* Хавотирнинг кучайиши: инсон виртуал дунё билан доимий алокада булиши, хавотирнинг юкори даражасига сакланиб колишига сабаб булади. Бу эса хакикий дунёдан бегоналашиш ва химояланишга олиб келиши мумкин.

Интернет ва компьютер хамда мобил уйинлар асирига айланиб колган усмирлар хаётида маънавий ва ахлокий кадриятлардан бегоналашув асосий вактини уйинларга бериш, балл олиш, киморли ютукларга совга ёки хисоб ракамига пул тушириб олиш, айни вактини билим олишга учун сарфлаш урнига кадрсиз нарсаларга муккасидан кетиш холларини учратишимиз мумкин. Хдётдан ёки табиатдан завкланиш лозим булган жихатлардан узоклашиб турли компьютер хамда мобил уйинлар тинимсиз завк олиш хиссини туяётган ёшлар купайиб бормокда. Айнан болалик ва ёшлик даврини тенгдошлари билан узаро мулокат ва уйин-чоглик килиб килиб утказишдан йироклашиб одамови авлоднинг пайдо булишига олиб келмокда.

Юкоридагилардан келиб чиккан холда ахборот хафсизлигини таъминлаш долзар ахамятга эга. Айни пайтда бирор бир давлатнинг худудини бузиб утиш ёки жиноий иш килиш учун чегарси билан боглик холатларни айланиб утишда ахборот воситалари энг самарали усул хисобланади. Уз навбатида бу ахборот хафини келтириб чикаради. "Ахборот хафлилиги бир канча куринишларда намаён булади:

• вокеликни узгартиришга йуналтирилган вертуал дунёни яратиш;

• инсоннинг онги ва хулкини хийла-найрангларга солиш;

• ташки колиплар асосида уларнинг максадлари, кадриятлари ва турмуш таризини узгартириш;

April, 2023

• ахборотларни бузиб курсатиш ва хокозолар"[4]ни келтириб утади.

Бугунги кунда ёшлар онги ва калбига таъсир утказиб турли бузгунчи

фикр ва гояларни сингдириш оркали уларни хаётдаги тугри максадидан оздирувчи кучлар жуда куп. Бундай холатлар интернетдаги ижтимоий тармокларда, мобил алока воситаси оркали фойдаланадиган дастурлар ва турли мустакил каналлар хам мавжудлигини англашимиз кийин эмас. Айникса, катталарга караганда болаларнинг бундай таъсир холатларга тушуб колиш осонрок. Бунинг натижасида ёшлар онгига, соглигига салбий таъсир этадиган зарар хам бир неча баробар кучли булади. Зеъро, "Ахборот окимининг жадаллашиб бориши, биринчи навбатда ижтимоий-иктисодий, хусусан маънавий-ахлокий кадриятларнинг узаро таъсирлашувини тезлаштиради. Айникса ахборот алмашум жараёни савдо, молия ва ишлаб чикаришни, давлатлар, корпорациялар ва шахслараро алокаларни кенгайтирди. Глобализацияни хам, ахборотга булган талабни хам, четлаб утиш мумкин эмас, у жамият тараккиётидаги тарихий жараён сифатида инсоният томонидан амал килиб келаётган мавжуд маънавий-ахлокий кадриятларга хам ижобий, хам салбий таъсир курсатиши табиий холдир. Лекин ахборот окимининг салбий таъсир курсатишига йул куймаслик XXI аср халклари ва давлатлари олдида турган мухим вазифа хисобланади "[5] .

Рухшунослик буйича халкаро хайъат раиси булган Турман Сорнурис: "Замонавий технология инкилоби олдин маълум булмаган компьютер ва интернетга карамлик каби рухий касалликларни келтириб чикарди. Бу касалликлар хатари омма хулк-атворига салбий таъсир курсатишида гиёхвандликка берилишдан асло кам эмас. Кейинги йилларда рухий-асаб ва бошка касалликлар купайди. Бунга компьютер, интернет, видео ва уяли телефоннинг оммалашгани сабаб булди. Чунки булар инсоннинг ёлгизланиши, оилавий алокаларнинг узилишига олиб келди. Булар инсонни бошкаларга эмас, балки факат узи билан узи банд киладиган килиб куйди"[6], деб таъкидлайди.

Болалар ва ёшларда хатто катталарда хам бундай белгилар асосан куйидаги холатларни келтириб чикариши мункин.

• Смарт телефон ёки компьютер оркали интернет хамда ижтимоий тармокларга ва уйинларга булган вакт чегарасини белгилай олмайди. Унлардан куп фойдаланишни вакт меъёридан ортикчасини такиклаш хархаша ва жанжал билан якунланади.

• Уз вактида бажарилиши лозим булган вазифаларни хам рад этади. Хдтто узига тегишли булган ишларни, билим

April, 2023

528

олишга ва дарсга тайёргарлик вактини кечиктирилишига сабаб булади.

• Уз якинлари ва дустлари билан учрашиб сухбатлашиш ёки байрамларда хам телфон оркали табриклаб гаплашиш урнига "telegram" хамда "mstagram"да узи ёзиш урнига тайёр ва бошкалар колдирган хабар (пост)дан фойдаланишни ундан интернетда утиришни афзал билади.

• Овкатланаётган пайтда хам интернет (youtube^ra хабар ва янгиликлардан хамда видеороликлардан узила олмайди.

• Ёшлар баъзан кизикувчан катталар хам вертуал танишувларга уч булиб колишади.

• Интернетга доим кириш имкони булган смартфон булишни, мегабайти тугамаслигини, телефони булмаса янгиликлардан ва хаётдан узилгандай тажанг ва жиззаки булиб колиши мумкин.

• Смартфон оркали интернетга тез-тез богланиб турмаса, бугунги дунёдаги вокеликдан хабардор булмаса, бирор бир иш билан шугулланишни истамайди.

Хрзирда Узбекистонда ижтимоий тармоклардан фойдаланувчилар сони "Telegram 18 миллион, Odnoklassniki 16.7 миллион, Facebook 4.7 миллион, Instagram 3.7 миллио, VКоntакtе 2.6 миллион, Inkzing 288 минг, Twitter 51.6 288 минг"[7] га етганлигини курсатмокда. Бу шундан даракки, дунёда глобал ахборотлашган ялпи тизимнинг вужудга келиши бутун бир ер юзида яшовчи жамият вакилларини яъни инсоният хаётини бир-бирига боглик килиб куйди.

Бугунги кунда ахборот инсон учун энг таъсирли воситалардан бирига айланиб улгурди. Ахборот шундай таъсирчан кучга эгаки, уни хеч нарсага хеч ким карши куя олмайди. Инсон табиатан ахборот олишга уни англаб, тушуниб етишга харакат килади. У хаётининг асосий мазмуни ташкил килади. Х,ар бир одам эшитади, куради, укийди ва маълумот олиб идрок этади. Шу оркали инсон тафаккури шаклланади, инернет ва ОАВлардаги хабарларни анализ ва синтез килади. Кечаю-кундуз узлуксиз ахборот таъсирида яшайди.

REFERENCES

1. Дмитрий Гомельский. Демиурги игового мира: Алексей Пажитнов 11 июня 2 006. https : //www.ixbt.com/games/man-paj itnov. shtml

2. https: //youtube.com/watch?v= 1 uer-TvZEE0&si=EnSIkaIECMiOmarE

April, 2023

529

3. Мухаммад Амин Яхё. Инернетдаги тахдидлардан химоя: Ёрдамчи укув кулланма. - Тошкент: Movarounnaxr, 2016 - 180 бет

4. А.К.Худойбердиев. Укувчи ва талаба-ёшларнинг ахборот хавфсизлиги: муаммолар ва ечимлар. Моногграфия. - Тошкент: "EFFEKT-D" наширёти, 2021- 31бет

5. Б.Примов. Ахборот окими жадаллашувининг ёшлар маънавий-ахлокий тарбиясига таъсири. Моногграфия. - Тошкент: "Lesson Press" МЧЖ наширёти, 2022 - 70 бет

6. Мухаммад Амин Яхё. Инернетдаги тахдидлардан химоя: Ёрдамчи укув кулланма. - Тошкент: Movarounnaxr, 2016 - 185 бет

7. https: //youtube.com/watch?v=aXVrYpihK 10&si=EnSIkaIECMiQmarE

8. А. И. Туляев (2022). СТРУКТУРА ДОСУГА ГАРМОНИЧНО РАЗВИТОГО ПОКОЛЕНИЯ ИНФОРМАЦИОННЫМИ И КОМПЬЮТЕРНЫМИ ТЕХНОЛОГИЯМИ. Academic research in educational sciences, 3 (NUU Conference 2), 507-511. doi: 10.24412/2181-1385-2022-2-507-511

9. ОБСУЖДЕНИЕ СМЫСЛ ЖИЗНИ И ЧЕЛОВЕЧЕСКОЙ ПРОБЛЕМЫ В ИСТОРИИ РАЗВИТИЯ НРАВСТВЕННОГО МЫШЛЕНИЯ https://www.researchgate.net/publication/362592959 Scientific Bullettin of NamS U-Naucnyj_vestnik_NamGU-NamDU_ilmiy_axborotnomasi-2022-yil_7-

son 1 wwwJournal namduuz

10. Ashuraliyevna, M. L., Salihovna, K. D., Shuhratovna, A. N., Ilhamovich, T. A., Sheraliyevich, R. S., & Komilovich, A. S. (2019). Formation of cyber space, protecting youth from the danger of cyber extremism. International Journal of Recent Technology and Engineering, 8(2 S4), 612-616.

® о

April, 20231

International Scientific and Practical Conference

©

О

530

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.