Научная статья на тему 'Ахборот маданияти ва уни шакллантиришнинг назарий-амалий аҳамияти'

Ахборот маданияти ва уни шакллантиришнинг назарий-амалий аҳамияти Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
1766
313
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ахборот маданияти / ахборий жамият / шахс маданияти типологияси / деструктив ахборот / хулқ стратегияси / ретроспектив таҳлил / шахс фаолияти маҳсули / informational culture / informational society / typology of personality’s cultures / destructive information / behavior strategy / retrospective analysis / personal’s activity product

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Р. Самаров, Ё. Сатторов

Муаллифлар мақолада илмий категория ҳисобланган ахборотга турли фанлар нуқтаи назаридан берилган таърифларга муносабат билдиришган, жамият аъзоларида ахборот маданиятини шакллантиришнинг ижтимоий, назарий-амалий аҳамиятига баҳо беришган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INFORMATIONAL CULTURE: THEORETICAL-PRACTICAL SIGNIFICANCE OF FORMATION

There are considered in the article significance of informational culture, expressing their position and explanation from the point of view of different disciplines, as well make estimation of social, theoretical and practical importance of informational culture forming among the society members.

Текст научной работы на тему «Ахборот маданияти ва уни шакллантиришнинг назарий-амалий аҳамияти»

Р. Самаров,

Тошкент давлат техника университети профессори, фалсафа фанлари доктори; Ё. Сатторов,

Тошкент молия ва иктисодиёт коллежи укитувчиси

АХБОРОТ МАДАНИЯТИ ВА УНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ-АМАЛИЙ А^АМИЯТИ

Р. САМАРОВ, Ё. САТТОРОВ. АХБОРОТ МАДАНИЯТИ ВА УНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ-АМАЛИЙ АЦАМИЯТИ

Муаллифлар маколада илмий категория х,исобланган ахборотга турли фанлар нуктаи наза-ридан берилган таърифларга муносабат билдиришган, жамият аъзоларида ахборот маданияти-ни шакллантиришнинг ижтимоий, назарий-амалий ах,амиятига бах,о беришган.

Таянч иборалар: ахборот маданияти, ахборий жамият, шахс маданияти типологияси, деструктив ахборот, хулк стратегияси, ретроспектив тах,лил, шахс фаолияти мах,сули.

Р. САМАРОВ, Ё. САТТОРОВ. ИНФОРМАЦИОННАЯ КУЛЬТУРА И ТЕОРЕТИКО-ПРАКТИЧЕСКАЯ ЗНАЧИМОСТЬ ЕЁ ФОРМИРОВАНИЯ

Авторы в статье рассматривают значимость информационной культуры, высказывают своё отношение и дают разъяснения с точки зрения различных предметов, а также оценивают социальную, теоретико-практическую важность формирования информационной культуры у членов общества.

Ключевые слова: информационная культура, информационное общество, типология личностной культуры, деструктивная информация, поведенческая стратегия, ретроспективный анализ, продукт личностной деятельности.

R. SAMAROV, YO. SATTAROV. INFORMATIONAL CULTURE: THEORETICAL-PRACTICAL SIGNIFICANCE OF FORMATION.

There are considered in the article significance of informational culture, expressing their position and explanation from the point of view of different disciplines, as well make estimation of social, theoretical and practical importance of informational culture forming among the society members.

Keywords: informational culture, informational society, typology of personality's cultures, destructive information, behavior strategy, retrospective analysis, personal's activity product.

Тарихий давр учун илм-фан соцаларидаги кашфиётлар-нинг натижалари ёки инсоният манфаатини цимоялаш йулида курсатилган жасорат намуналарига цараб уша даврга бацо бериш тарихий вацт назари билан цараганда ("кечаАбугунАэрта" цамда "утмишАцозирАкелажак") мезон булиб хизмат цилиши мумкин.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 1

Масалага ретроспектив тахлил натижала-рига асосланиб ёндашсак, тарихий даврни Абу Наср Форобий, Абулкосим Фирдавсий, Абдуллох Рудакий, Ибн Сино, Алишер Наво-ий, Амир Темур, Мирзо Улугбек каби олиму фузалолар, хукмдору саркардаларнинг номи билан эътироф этилаётганлигини кузатиш мумкин. Бу ижтимоий-маданий мазмундор-лиги жуда юкори булган ходиса нафакат миллат ёки худуд тарихида, Шарк ёки Fарбда, балки инсоният тарихида алохида мазмун касб этган феномендир. Буни тарих мазмун-дорлиги деб курсатсак булади, кимдир бунда шахс фаолиятининг махсулига (жасора-ти, шижоати, аклу идрокига), яна биров эса иктисодий-харбий ёки ижтимоий-сиёсий омилга эътибор каратиши мумкин. Масалага тизимли ёндашсак, уларнинг замирида муай-ян ахборот мавжудлигини курамиз. Демак, бунда ахборотни яратиш ёки жамлаш, саклаш ва саралаш, тармокларга ажратиш ва узатиш, сохага татбик этиш каби ижтимоий ходисалар мавжудлигини кузатиш мумкин. Шу сабабли, ахборот купфункционал вазифаларни бажа-ради ва уни кулга киритиш, ундан фойдала-ниш масаласи хамма вакт долзарб масалалар каторида турган.

Ахборот илмий категория хисобланиб, нафакат борликнинг умумий шакллари ёки уларнингалокадорлигисабабийбоFликлигини кайд этади, балки табиат ва жамиятда ифо-даланадиган ходиса-вокеаларни билишда (урганишда) куйидан юкорига ривожланиш-нинг асосий омилларидан хисобланади. Тарихий вакт назари буйича айни кунга кадар жамиятда ахборотлар шу кадар хажм ва камровга эга булган холда йиFилганки, уларни мазмуни, сохавий, худудий, даврий белгилари буйича ижтимоий, иктисодий, маданий, сиё-сий, харбий, техник, илмий, тиббий, хукукий сохалар каби сохаларга ажратиш мумкин. Шунга карамасдан, ахборотга булган эхтиёж жадал суръатлар билан ошиб бормокда ва уни кулга киритиш учун узига хос тарзда "ахборот пойгалари" хам уюштирилмокда. Негаки, ахборотда аник максад, истак, харакат ва унинг йуналишлари ифодаланган булиб, тадкикот ёки тахлил деб номланишидан катъи

назар, у манфаатни белгилаб олиш учун бир-ламчи манба хисобланади.

Манбани к,улга киритиш, саралаш ва узатиш, олдин маълум булган ёки пинхона амалда булган холатларнинг юзага келиш сабабини, максадини билиб олиш учун за-рурдир. Шу сабабли, турли сунъий тизимлар барпо этиб келинмокдаки, бундан кузланган максад яхлит ахборот базасини яратиб, мак-садли бошкарув тартиботини жорий этишга харакатдир. Бу масаланинг маданий, иктисодий, харбий, хукукий, тиббий, техникавий жабхалари мавжуд булиб, биз купинча унинг ижтимоий-техник жихатларига эътибор бера-миз. У хам булса, ахборотни жамлаш, саклаш, узатиш ва шархлашда тезкорликка амал килишдир. Дунёнинг куплаб мамлакатларида бугунги кунда бу йуналишда алохида ихти-сосликлар ва корхоналар ташкил этилган.

Бугунги кунда ахборотга оид бир катор на-зариялар яратилган булиб, бунда:

- ташки дунёдан олинган ахборот ва унга мослашиш жараёнида мазмуннинг белгила-ниши (Винер);

- энтропияни инкор этиш (Бриллюэн);

- коммуникация ва алока жараёнида бар-тараф этиладиган ноаниклик (Шеннон);

- хилма-хилликнинг кузатилиши (Эшби);

- танловнинг эхтимоллиги (Яглом);

- ахборотнинг хиссий назарияси (П.Симонов) кабиларни курсатиб утиш мумкин1.

Ахборот инсон онгида яратилган ва жа-мият моддий-маънавий бойлигига айлан-ган турли билимларнинг бир куриниши хисобланиб, шахсий ва жамоавий фаолият-нинг йуналишини белгилашда таъсир курсата оладиган "куч"га эгадир. Гарчи, ахборот тахлилини амалга оширишда сиёсий, психологик, харбий, педагогик, техник, хукукий ёки тиббий нуктаи назардан ёндашилса-да, бу ахборот хали ижтимоий ахамиятга эга, деган хукм чикаришга асос була олмайди. Качонки, ахборот миллат, халк, инсоният манфаатларини химоялаш ва уни кадрият куринишида асрашни узида мужассам эта олса, шундагина ижтимоий-маданий мазмун

1 Сиёсий матн тахлили (методология, назария, амали-ёт). - Т.: "Akademiya", 2010.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 1

касб этади. Уз навбатида, бу курсаткич бошка бах,олаш мезонларига Караганда жуда мух,им х,исобланади.

Шу сабабли булса керак, табиат инсон-га азалдан сезги аъзоларини берган, булар: куриш, эшитиш, х,ид сезиш, таъм билиш, х,ис этиш аъзоларидир. Шунга кура, психология фанида ахборот куйидаги турларга булинади:

- визуал (куз билан куриб кабул Килинадиган);

- аудиал (эшитиш аъзолари воситасида Кабул килинадиган);

- аудиовизуал (куриш ва эшитиш аъзолари оркали бир вактда кабул килинадиган);

- х,идли (х,ид анализаторлари воситасида кабул килинадиган);

- тактил (тери анализаторлари воситасида кабул килинадиган);

- таъмли (таъм анализаторлари воситасида кабул килинадиган).

Куриниб турибдики, ахборотни ишлаб чикаришда, фойдаланишда, саралашда, уза-тишда ёки бах,олашда ахборот маданиятига риоя этиш якуний хулосанинг мазмунини таъ-минлаб беради. Бир суз билан буни "ахборот-нинг ишлаб чикарувчиси х,амда истеъмолчиси мавжудлигини инобатга олиб, унинг софли-гини саклашда ахборотни кабул килувчилар, унга ишлов берувчилар х,амда узатувчилар-да ахборот маданиятининг шаклланганлиги амалий ах,амият касб этади", деб ифодаласак хато килмаган буламиз. Аслида, шахс маданиятининг типологияси турли хоссаларнинг мавжудлиги буйича, яъни борликни англаш ва эх,тиёжларни кондиришга каратилганлиги асосида классификация килиниши мумкин. Шунинг учун ахборот маданиятини шахс маданиятининг алох,ида кисми деб курсатиш мумкин. Маълумки, бихевиористик таълимот Fоясига1 биноан, х,ар бир вазият - S (стимул, раFбат)га муайян хулк намунаси К мос туш-са, бунда биринчи навбатда, ахборотни кулга киритишни (кайси йул, кайси воситалар билан), иккинчидан, ахборотга ишлов бериб, узатишни назарда тутишимиз лозим булади.

1 Психологические теории и концепции личности // Краткий справочник в кн.: Горностай П., Титаренко Т. (ред.) Психология личности: словарь-справочник. - Киев: Рута, 2001.

Бу х,одиса, уз навбатида, шахсда ахборот маданиятини етарли даражада шакллантириш-ни такозо этади, шунда ижтимоий муноса-батлар даражасида "ёлFон хабарлар тукиш", "тамFалар куйиш", "тух,мат уюштириш", '^ий-бат тайёрлаш", "миш-мишлар таркатиш" каби салбий х,олатлар намоён булишининг олди олинади. Шундай экан, ахборот маданияти маънавиятга эришиш йули каби функцияни х,ам бажариши эх,тимолдан холи эмас.

Куриниб турибдики, жамият аъзоларида ахборот маданиятини шакллантириш юкори ижтимоий ах,амиятга моликдир. Ахборот билан ишлашда факатгина ахборотни мустакил туплаш ва урганишнинг узи кифоя эмас. Бунда "Ахборот кимга тааллукли?", "Ахборот качон ишлаб чикарилган?" "Ахборот кимга каратилган?", "Ахборотнинг максади кон-структивми ёки деструктивми?", "Ахборот-да муаммога/масалага кандай ёндашилган?" каби саволларга х,ам жавоб топиш лозим булади. Мазкур х,олат галдаги хулк стратегия-сини шакллантиришга таъсир курсатади, шунинг учун ахборот билан ишлашнинг шундай техникасини урганиш керакки, у факатгина индивидуал манфаат йулини таъминлаш учун хизмат килмасдан, жамоа (оила, ишлаб чикариш жамоаси) манфаатини инобатга ол-син. Бу, уз навбатида, ижтимоий меъёрлар ва кадриятларга амал этишни таъминлабги-на колмасдан, уларни саклаш ва ёш авлодга ургатиш учун х,ам зарурдир.

Ахборот маданияти хабарларни саралаш, уларнинг ах,амиятли жих,атларини белгилаб олиш, сох,аларга ажратиш, софлигига эътибор каратиб муносабат билдириш, Fоявий асос-ларини аниклаш, хабар манбаини топишда намоён булади. Ахборот маданиятининг бир катор вазифалари мавжуд. Улар:

- билиш вазифаси (ахборот истеъмолчила-рининг фаолиятини таъминлаш учун тарихий ворисийликни саклашга каратилган билим-ларни етказади);

- тартибга солиш вазифаси (реал идеаллар ёрдамида ижтимоий, сиёсий, х,укукий ме-ъёрларнинг амалда ифодаланишини таъмин-лайди);

- тарбиявий вазифаси (шахснинг интеллектуал ривожига ёрдам бериб, ижтимо-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 1

ий, сиёсий, хукукий меъёр ва кадриятларни узлаштиришга, кизикишнинг юзага келишига, фаолият учун маълум установка (йул-йурик) ларни таркиб топтиришга кумаклашади);

- мафкуравий вазифаси (дунёнинг ижти-моий, иктисодий ва сиёсий хаётига оид маъ-лумотларни бирон-бир Fоя манфаати асоси-да етказади);

- хабар бериш вазифаси (субъектларга ду-нёда содир булаётган вокеа-ходиса хамда ижтимоий, иктисодий, сиёсий жараёнлар хакида маълумот етказади);

- ташхис куйиш вазифаси (жорий ижтимоий, иктисодий, сиёсий ва маданий вокеликларни бахолайди);

- прогностик вазифаси (ижтимоий, иктисодий ва сиёсий жараёнларнинг йуналишини олдиндан белгилаш, уларнинг юзага келиши, кечиш боскичларига оид эхтимолий маълумот такдим этади) ва б.

Ахборот маданиятини эгаллаш турли омил-ларга боFл и к булиб, у купинча касбий мада-ният замирида ифодаланиши мумкин. Негаки, тез суръатлар билан касбий поFоналарда усаётган мутахассис ахборот маданиятини касбий маданиятнинг махсули сифатида куриши мумкин. Жамиятда инсоннинг ишлаб чикаришдаги фаолиятининг ахамияти орти-ши билан ахборот маданияти умуминсоний тараккиётга катта таъсир курсата олади. Ю. Очерет "Жамиятдаги бирорта ривожла-нишни ахборот маданиятисиз тасаввур этиб булмайди. Бундан ташкари, ахборот воси-талари техник-таъминот имкониятларининг кенгайиши билан хаётнинг хар бир сохасида ахборот маданиятининг роли ва урни ошди"1, деб таъкидлаган.

Баъзи манбаларда "ахборот маданияти" тушунчаси "ахборот саводхонлиги" тушунча-си билан тенглаштирилган. Вахоланки, "ахборот маданияти" тушунчаси хажман анча кенг булиб, камров жихатлари билан ажралиб ту-ради. "Ахборот саводхонлиги" тушунчаси XX асрнинг 70-йилларида АК,Шда кабул килинган ва Олий таълим ислохоти миллий дастурида

1 Очерет Ю. Формирование информационной культуры личности в условиях информационно-библиотечных учреждений. // Информационная культура в контексте новой парадигмы образования: проблемы, поиски, решения. - Кемерово: ОблИУУ, 2001. -С. 150.

кулланган. "Ахборот саводхонлиги" деганда, мутахассиснинг керакли ахборотни тушуни-ши, излаб топиши хамда касбий фаолиятда уларни куллаши мумкин булган малакага эга булиши тушунилади. Биринчидан, "ахборот саводхонлиги" тушунчаси ахборот билан иш-лашнинг технологик томонини камраб ол-ган, иккинчидан, таълим дастури асосида уни шакллантириш максадли амалга оширилган. Шунинг учун "ахборот саводхонлиги" тушунчаси кисман компьютерда ишлаш саводхон-лигини хам уз ичига олади.

"Ахборот маданияти" тушунчаси куйидаги мазмунларни узида мужассам этади:

- инсон билим эгаллашнинг замонавий воситалари, кайта ишлаш ва тизимлаштириш малакасига эга булишини;

- табиат ва жамиятда кечаётган ахборий жараёнларнинг мохиятини тушунишни;

- фаолият сохасига оид хусусиятлари хамда турли манбалар билан ишлашни би-лиш, ахборотни тахлилий, синтетик кайта ишлаш асосларини урганишни ва бошкалар.

"Ахборот маданияти" тушунча сифатида нафакат мутахассисни тайёрлаш жараё-нида, балки касбий тарбия тизимида хам мухим омил ва умумий маданиятнинг тарки-бий кисми хисобланади. Ахборот маданияти ахборот билан максадли ишлаш, ахборотни расмий кулга киритиш, уни илмий услу-блар ёрдамида кайта ишлаш, уз вактида уза-тиш, замонавий воситалар хамда усулларни куллай олиш малакаси ва куникмасига эга булишдир.

Ахборот маданияти умумий маданиятнинг бир булаги сифатида шахс ижодий кобилиятининг махсули хисобланиб, куйи-дагиларда намоён булади:

- ахборот-технология воситаларини куллаш жараёнида аник куникмаларга эга булишда;

- фаолият давомида компьютер техноло-гияларини куллай олишда;

- электрон манбалардан ахборотни кулга киритишни билиш, уни макбул куринишда такдим этиш ва самарали фойдаланишда;

- турли ахборот манбаларидан ижтимоий ва касбий кийматга эга булган ахборотларни танлаб олишда.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 1

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: "Узбекистон", 2008.

2. Каримов И.А. Инсон, унинг х,ук,ук, ва эркинликлари - олий кадрият. 14-жилд. - Т.: "Узбекистон", 2006.

3. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: "Маънавият", 2008.

4. Zuriff, G.E. Behaviorism: A Conceptual Reconstruction. - New York: Columbia University Press, 1985.

5. Авдеев Р.Ф. Философия информационной цивилизации. - М., 1994.

6. Афанасьев В.Г. Социальная информация и управление обществом. - М., 1975.

7. Гареев М.А. О некоторых характерных чертах войн будушего. // Ж. "Военная мысль", 2003, № 6.

8. Гриняев С.Н. Интеллектуальное противодействие информационному оружию. -М.: "Синтег", 1999.

9. Информационная культура в контексте новой парадигмы образования: проблемы, поиски, решения. - Кемерово: ОблИУУ, 2001.

10. Концепции самоорганизации: становление нового образа научного мышления. - М., 1994.

11. Коротченко Е. Информационно-психологическое противоборство в современных условиях. // Ж. "Военная мысль", 1996, №1.

12. Маслова Н.В. Ноосферное образование. - М., 1994.

13. Самаров Р. Ахборот-психологик хавфсизлик. // Ж. "Мух,офаза +", 2009, № 09 (59).

14. Самаров Р., Садриддинов С. Миллий тарак,к,иёт такомиллашувининг илмий асос-лари (Сиёсий ташхис мисолида). // Ж. "Мух,офаза +", 2011, № 11 (85).

15. Самаров Р., Файзуллаев Х. Терроризмга к,арши курашишнинг баъзи жих,атлари. // Ж. "Халк, таълими", 2006, 4-сон.

16. Сиёсий матн тах,лили (методология, назария, амалиёт). - Т.: "Akademiya", 2010.

17. Тард Г. Социальная логика. - СПб., 1996.

18. Цыденова О.М. Философско-этические основания информационной безопасности. - Улан-Удэ: БурятГУ, 2005.

19. Юзвишин И.И. Информациология или закономерности информационных процессов и технологий в микро и макромирах вселенной. 4-е изд. - М.: "Радио и связь", 1996.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.