CC BY
59
УДК 82 (470.621)
ББК 83. (2=Ады)
В 78
Т.М. Востхашева
Адыгэ литературэр я 20-рэ я 60-рэ илъэсхэм (Адыгская литература в 20-60-е годы)
(Рецензирована)
Аннотация:
Типологическая классификация, предложенная в свое время Ю. Суровцевым, помогает разобраться в закономерностях развития как отечественной литературы ХХ века, так и новописьменных литератур. Согласно сделанной градации в отдельный период выделяется проза 20-30-х гг. Наиболее характерным явлением для этого времени считается роман Т. Керашева «Дорога к счастью». Особый в структурно-стилевом отношении пласт - искусство слова 40 - начала 50-х гг. А литература на современном этапе (с 1956 г.) считается периодом активного поиска и творческих достижений, что отражается на формировании жанров прозы.
Ключевые слова:
Ххэгъэгу литератур, адыгэ литератур, типологическэ классификацие, революционнэ зэхъок1ыныгъ, жанр, тарихъ-революцие тематикэр, эпическэ прозэ, историческэ роман, художественнэ къэгъэлъэгъуакТ.
Общественнэ щы1ак1эм хэхъухьэрэ зэхъ-окЬшыгъэхэр апэу зэхэзыш1агъэхэр ык1и ху-дожественнэу псыхьагъэхэу зитхыгъэхэмкЬ ц1ыф жъугъэхэм алъызгъэТэсыгъэхэр, тхак1охэр ары. Лъэныкъуит1у нахь жъугъэу литературнэ щыТэныгъэм хэк1ухьэрэр:социальнэ, хозяйст-веннэ ыкГи экономическэ зэмызэгьыныгьэхэм япхыгъэ лъэныкъоу социальнэ-аналитическэ прозэм къыщынэфагъэмрэ цГыфым и1эк1оц1 дунай, изэхашТэхэм якъэтын епхыгъэ лъэныкъ-ом.
Ю. Суровцэвым иеплъыкТэ(хэгъэгу литературэр типологическэ классификациеу лъэхъан -лъэхъанэу зэтырефы) рыгъуазэзэ, Пэнэшъу Уцужьыкъо тилъэпкъ литературэ ипрозэ ихэхъоныгъэкТэ ышТырэ зэтефыныгъэр непэрэ мафэхэм нахь агъэфедэ. Гъунапкъэхэр зэ-ришТырэм дакТоу, авторым лъэхъаны пэпчъ инэшэнэ шъхьаТэхэр къыдегъэунэфых, ау шТэ-ныгъэлэжьыр зэрыгъуазэрэр ибэ - нахьыбэу прозэр ары. «Апэрэ этапыр ыкТи ащ телъы-тэжьыгъэ структурнэ - типологическэ къатыр-историческэ къэгъэзэпТэшхом ипрозэ»(я 20-рэ илъэсхэр - я 30-рэ илъэсхэм яятТонэрэ кТэлъэ-ныкъу). Ащ епхыжьыгъ «историер гъэпсыгъэ-ным хэлэжьэрэ цТыф чаныр къыгъэлъэгъоныр».
Лъэпкъ литературэм а лъэхьаным эпосышхор къазэрэщыхъущтыгъэм игъусэу «эстетическэ полифониер» аш;ырекТокIыщгыгъ. ЯтТонэрэ этапыр ыкТи ащ инэшанэ дезгъэштэрэ струк-турнэ-типологическэ къатыр зэо ыкТи зэоуж лъэхъаным епхыгъэ этапыр (я 30-рэ илъэсхэм якТэух - я 50-рэ илъэсхэм агузэгу) ары. Литера-турэм чТыпТэ шТукТае щызыубытырэр «хэгъ-эушъхьафыкТыгъэ художественнэ концентра-цием анахь мэхьанышхо зыщыратырэ стиль тенденциер» ары. НэмыкТырэ лъэныкъомкЬ къыдэлъытэгъэнэу мэхьанэшхо зиТэр «эстети-ческэ еплъыкТэ-екТолъэкТэ зэфэшъхьафхэр унэтттъотттТын амалкТэ зэрафамыдэщг^1гъэр» ары ыкТи художественнэ прозэм итеплъэ зыфэ-дэр агу бэкТэ елъытыгъэу мэхъу. Ящэнэрэ эта-пыр ыкТи ащ дезыгъэштэрэ структурнэ-типологическэ къатыр - философскэ-нравст-веннэ Тофыгъохэр къэзыТэтыгъэ джырэ прозэр ары. А лъэхъаным къыхэщырэ нэшанэу щытыр жанрэмрэ художественнэ плъышъохэмрэ бэ зэ-рэхъущтыгъэхэр ыкГи повесть кТэкГым лъэшэу хэхъоныгъэ зэришIыщгыгъэр ары (Т956-рэ илъэсхэм къащыублъагъ) (6;41).
Ю. Суровцевым иклассификациемкТэ лите-ратурэм ипериод кТуакТэм фэшъхьафэу идейнэ
- тематическэ ыкГи структурнэ - типологическэ мэхьанэу этап пэпчъ епхыгъэм уахътэу зыхэ-тым кьыдэлъытагьэу зэхэгъэуцуагъ, мыщ дэжьым иклассификацие щигьэзые литературэ пэпчъ лъэпкъ шэн унаеу хэлъыр. У. Пэнэшъум етхы: «Используя научной критерией повторяемости и отмечая признаки общего художественного процесса, ученый в то же время не пропускал из поля своего зрения национальную специфику и национальные особенности литературного развития. Потому предложенная система оказалась продуктивной для всей отечественной культуры и востребованной каждой национальной литературой в отдельности» (7;31).
Адыгэ литературэхэр апкъы зыщиуцощ-тыгьэхэ пэублэ лъэхъаным къытегущыЬзэ, К. ЩашТэм етхы: «Хэгъэгу литературэм ихэхъ-оныгьэкТэ зэфэдэ нэшанэу ахэлъыгъэр я 20-рэ илъэсхэм ык[и я 30-рэ илъэсхэм япэублэ адыгэ литературэхэм яТофхэм язытет зыфэдагъэм къыщэлъагъо. Ау арэущтэу зэфэдэ нэшанэу къахафэщт^1гъэм а литературэ ныбжьыкТэхэм етТани ежьхэм янэшэнэ унаехэр къыхэщыщ-тыгъэх, ахэр анахьэу зыфэгьэхьыгьагьэхэр ли-тературэр традициехэм зэрафыщыт шТыкТэр ыкТи, ащи фэшъхьафэу, я 20-рэ илъэсхэм урыс литературэр зыхэтыгъэ идейнэ ыкТи эстетиче-скэ бэнэныгъэу Тужъоу зэхэлъыгъэм хэщагъэхэ зэрэмыхъугъэхэр ары, а бэнэныгъэм ифэмэ-бжьымэ гъэнэфагъэ къалъыТэсыщтыгъэ нахь мышТэми» (11;50).
Тилъэхъанэ дунэе хъугъэ-шТэгъэ инхэр щызэутэкТых. Ащ мафэ къэс гупшысакТэхэр къыздехьых. Прозэм процесс инхэр щык[уагъ-эх, жанрэхэм яамалхэм заубгъугъ. «Создание произведений,в которых акцент переносится с события на характеры героев и в которых главенствующее значение приобретает не внешний, а внутренний конфликт, началось в адыгских литературах раньше - в конце 30-х гг....» (5;156). Лъэхъанэр цТыф психологием, щыТэ-ныгьэ гурышэхэм пытэу ахэуцуагъ, ащ характер лъэшхэр, драматическэ конфликтхэр щыТэ-хэ етттТых. Я 30-рэ илъэсхэм зэрэхэгъэгу илите-ратурэ ихэхъоныгьэ анахь мэхьанэшхо зиТэ типологическэ шэн-хабзэу кьыхэш;ыщгыгьэр эпическэ плъышъо анахь инхэу повестымрэ романымрэ хэптттТыкТэу зызэрафагъэзэгъагъэр ары, ар зэпхыгьэу щытыгьэр общественнэ щыТэныгьэм социальнэ-историческэ зэхъокТы-
ныгьэу фэхъуштыгьэхэр ары. ЩыТэкТакТэр нахь куоу зэгьэшТэгьэным зэрэфаехэр, револю-ционнэ лъэхъаным ицТыф исурэт нахь зегь-эушъомбгъугъэу кьатыным зэрэпыльыгьэхэр ары эпическэ плъышъо нахь инхэм анаТэ зык[ытырадзэгъагъэр. Прозэм иэволюцие, «плъышъо нахь цТыкТухэм акТэрыкТэу нахь инхэу ык[и нахьыбэу къэзыгъэлъэгъон зыль-экТыщт эпическэ плъышъохэм ар зэрафакТощ-тыгъэр» къэз^1гъэнафэшт^1гъэр, зэрэтлъэгьу-рэмкТэ, типологическэу щыт социальнэ-историческэ лъапсэу зэкТэхэмкТи зэфэдагъэр ары.
Адыгэ литературэхэр кьызэрэхъугъэ шТыкТэр революционнэ зэхъокТ^тн^тгьэхэу Урысыем кьыщыхъугъэхэм къапкъ^тр^ткТ^тгьэ-хэу, ащ фыщытыкТэу фыряТэр кьызыщагьэлъ-эгьуагьэу ары. ЩыТэкТэжъыр зэхэкьутэгьэным ьш^и щыТэкТакТэр гьэпсыгьэным гущыТэ щэры-ом фэТэпэТасэхэр ежь ашъхьэкТэ хэлэжьагъэх. Идейнэ-эстетическэ еплъыкТэ хьазырхэу, гьэу-нэфыгъахэ хъугъэ этическэ традициехэр загьо-рэ щыТэкТакТэм еутэкТыттттыгьэх ьш^и ежьхэр апэкТэ лъызгъэкТотэрэ кТуачТэ хъуштыгьэ. Ащ-кТэ щысэу кьэбгъэлъэгьон плъэкТыщт кьэбэр-тэе писателэу ТI ТэуджэнттТыкТу Алый, ащ итворческэ позицие уахътэу тешТэрэм дакТоу хэптттТыкТэу зэхъокТн^тгъэхэр фэхъугъэх ьш^и иакьыл зытефэрэ социалистическэ гьогупэм тещагъэу хъугъэ. Джаущтэу я 20-рэ илъэсхэм якТэух - я 30-рэ илъэсхэм япэублэ ехъулТэу адыгэ литературэхэм методыкТэм иэстетикэкТэ анахь мэхьанэшхо зиТэр - дунаим иреволюци-оннэ динамичнагьэ ыкТи ащ зэхъокТ^тн^тгьэхэр фэшТыгьэнхэм цТыфыр творческэу зэрахэлажь-эрэм иидее щэпытэ. А художественнэ идеер дэгъу дэдэу кьыщылъэгьуагь Т. КТэращэм итворчествэ.
Апэрэ адыгэ романыр «Шамбул» зыфиТоу КТэрэщэ Тембот ытхыгъэ ары.Романыр роман пТон зыплТэкIыщгыр авторым социальнэ То-фыгьохэу конфликтым икъежьапТэхэр кьыгь-элъагъомэ, общественнэ-политическэ упчЪхэр къыТэтхэмэ, ащ уахътэм ифилософие пэрыт кьыхэщымэ ыкТи а категорие пстэури цТыф шэнхэм, щыТэныгьэм къащэлъагъохэмэ ары. Ащ фэдэу лъэныкъуабэкЪ щыТэныгьэр къэ-зыгьэлъагьорэу плъытэ хъущт КТэращэм и «Щамбул», нэужым ащ фиусыжьыгъэр «Насы-пым игъогу». Романыр хэгъэгу мэхьанэ зиТэ тхылъэу алъытагь ык[и бэшТагъэу ащ анаТэ
къытырадзагь. Историческэ къэгъэзэпТэшхом илъэхъан къуаджэм социальнэ процессхэу щы-рекТокIыщгыгьэхэм афэгъэхьыгъэ явление шТукТаеу произведениер з^1лъ^1тэгъэ критикэм зэкТэми апэу ар зэригъапшэшт^1гъэр М. Шолоховым и «Поднятая целина» ары. Мыщ дэжьым зыцЬ къетТогьэ а произведениехэм проблема-тикэмкТэ ьш1и характерхэм ямэхьанэкТэ прин-ципиальнэу щыт зэфэдэныгьэхэр зэрахэлъхэр хагъэунэфыкIышгыгъ шТэныгьэлэжьхэу Шхьэ-лахъом , Мысыкуаем ащ нэмыкТхэми.
Романэу «Щамбул» зыфиТорэр идейнэ-эстетическэ лъэныкъомкЬ М. Шолоховым ип-роизведениехэм зэрапэблагьэр зыхэтльагьорэр материалэу зэхафырэр, къагъэлъагъорэр (кол-хозхэр з^тшытзэхащэшт^тгъэ лъэхъаным класс банэу къуаджэм щырек[окIыщтыгъэр) ык[и проблематикэ шъхьаТэр (колхозхэр зыщызэха-шэштыгъэ льэхъаным мылъку унаем тегьэп-сык[ыгьэ щыТэкТэ-псэукЪр зэхэкъутагъэ зэ-рэхъущтыгьэр) зэхьыщырхэу зэрэщьпыгъэр кьызыхэщырэр джаш фэдэу зэхььщырхэ соци-альнэ-психологическэ типхэр (Давыдовыр — Биболэт, Щукарь — Хьэлахъо) ык[и художест-веннэ-стиль гьэпсыкТэхэр (панорамнэу зэрэгь-эпсыгъэр, персонажыбэ къызэрэхафэрэр, хъугъэшагъэхэр, щыТэкТэ-псэукТэр зэхэугу-фыкТыгьэу къызэригъэлъагъорэр) ары. Мыщ зэфэхьысыжьэу тыкьызыфащэрэр мары:
Т. КТэращэм ироманэу «Щамбул» зыфиТорэр традиционнэ-эпическэ, социальнэ-психологи-ческэ романэу М. Шолоховым лъапсэ зы-фитттТыгьэу зэрэхэгъэгу литературэм зышызы-ушъомбгъугъэм щыщэу щЬП\
Литературэ ныбжьыкТэхэм жанрэхэр зыпкь ащиуцонхэмкТэ «эстафетэм» рыгъозэнхэр е ахэр зэкТэлъыкТоу щыТэ зэрэхъугъэхэр зыпкь кьик[ыгьэр ежь яунэе опыт ьш1и профессио-нальнэ ухьазырныгьэ икъу зэрямыТагьэхэр ары. ЗэкТэми яшэпхъэ хабзэу а ыпшьэкТэ зигугъу къэтшТыгьэр адыгэ литературэм щыукьуагьэ хъугъагьэу апэрэ еплъыкТэм къ^тпшТошТы^^тт — 1932-рэ илъэсым Т. КТэращэм ироманэу «Щамбул» зыфиТорэм иапэрэ пычыгьо къыдэкТ^1гъ, ар ТэубытыпТэ къызыфитттТызэ, М. Къуныжъым къытттТотттТэу ытхыгьагьэр «а зы уахътэм зэ-дакТоу литературэри романыри кьызэдэхъугьэ-хэу»(2;10) ары. Т.КТэращэм ироманэу «Щамбул» илъэс тТокТым кьыкТоцТ аш итхын пылъыгь, ащ кьеушыхьаты реалистическэ эпо-сыр охътабэ текТуадэзэ къинкТэ къызэрэхъугъэр
Хэбгъэунэф^ткТ^тн^тмкТэ мэхьанэшхо зиТэр романэу «Щамбул» зыфиТорэр хэгъэгу литературэм ипроизведениехэу типологием ылъэ-ныкьокЪ аш пэблагъэхэм ябгъэпшэн зэрэпльэкТырэр ары, ар кьыщы лъэгъуагъ про-блематикэр ык[и коллизиехэр, характерхэм ягьэпсыкТэ ык[и персонажхэм зэфышьпыкТэхэу историем хэлэжьэнхэм зизэхэтттТыкТыныгъэ кьыфэущыгьэ цТыф жъугъэхэм адыряТэхэр зэ-рэзэхььщырхэм.
ПТонкТэ тэрэзэу хъушт прозэм зиубгьу-нымкТэ «Щамбул» зыфиТорэ романым ишТогъ-эшхо къэкТуагъ, жанрэ инхэм зафагьэзэным ти-писательхэр кьыфиТэтыгъэх.
КТэу щыт художественнэ - эстетическэ еплъыкТэр ежь яшэн - унаехэр зиТэхэ лъэпкъ условиехэм ахэтхэу адыгэ литературэхэм къа-щыхъугь ыкТи ащыпытагь. Адыгэ шъолъырым илитературэхэм ятипологическэ зэпхыныгьэ-хэр кьызыщыльэгьуагьэхэр прозэм ижанрэхэм яэволюцие иТофыгьохэр ары.Лъэхъанышхом ихудожественнэ тарихъэу хъугъэ романыр ащ лъыпытэу литературэ ныбжьыкТэхэм кьащыхъ-ун ыльэкЬшэу щьпыгьэп. Адыгэ ыкТи нэ-мыкЬфэ литературэхэм яхэхъоныгьэ кьызэ-риушыхьатырэмкТэ, плъышъо цЬжТухэм акТэ-рьш1ыхэзэ, нахь инхэм афакТошт^тгъэх. То хэ-мылъэу, урыс литературэм аш фэдэ лыуз хэхъ-оныгьэ кьыхэфэгьагьэп. Аш ехьылТагьэу
Н.А. Грозновам мары ытхырэр: «Революцием ыужырэ льэхъаным прозэм ижанрэхэм ясисте-мэ кьыхэшырэ ишэн унаеу щытыгьэр, щыТэкТэ-псэукТэр кьыгьэлъагьозэ, сыдэу хъугъэми зэкТэльыкТоу аш ижанрэхэр - очеркыр, расска-зыр, романыр-щыТэ тттТыгьэнхэм зэрэпы-мылъыгьэр ары. Литературэм игьэкТотыгьэу хэхъоныгьэ ышIыщгыгъэ» (1;200).
«Писательское внимание к национальному прошлому народа вовсе не означает отрыва от современности - етхы В. Оскоцкэм - напротив, оно естественно продиктовано потребностью литературы в объемном, масштабном, синтетическом восприятии мира и человека в мире, способном вобрать в себя и многотрудный опыт народной истории, рождено закономерным стремлением осмыслить и обобщить этот опыт в свете преемственности лучших прогрессивных традиций социальной и духовной жизни нации» (4;152).
ЩыТэ хъугъэ произведениехэм лэжьэкТо кьызэрыкТом игулъытэ зызэриТэтырэр, зэхъ-
окТыныгьэхэм зафикъудыеу революцие банэм игъогу зэрэтехьэрэр, хэбзакТэ зэрагьэуцурэр нафэу къашагъэлъэгъуагъ. Зы цТыфым, зы лТакъом ищыТэныгьэрэ пъэпкъым иТофырэ зэ-зьтхыгьэхэр, зым зыр зы^пьищэзэ, революцие банэм игъогу зэрэтехьагъэхэр игьэкТотыгьэу кьатыгьэх.
Аш фэдэ образ хъугъэ профессиональнэ революционерэу Максим Токаревым иобраз. Ащ иТофхэм Шэрибэ Азмэт ахещэшъ ишъэ-фэгъу ешТы. Азмэти ифэмэ-бжьымэ атехьагъэу, Джамболэти, Темботи зылъещэх («Нэфшъэгьо льагьохэр»). Урыс кТэлэегъаджэм ригъэшТэгьэ тхэкТэ-еджакТэр, социальнэ зэфэнчъагьэу щыТэныгьэм хэлъхэу ынэ къызфигъэплъагьэхэр ХьапакТэкъо Исмахьилэ ыпхъоу Амыдэ льигъ-эТэсыжьынхэ ельэкТы («Мыжъоф кухь»). Ышъ-хьэ афимыуфэу, хьаджырэтэу хэхьажьырэ Къаймэти игъогу цТыф жъугьэхэр лъытетхэу революцием фэкТох («Хьаджрэт»).
Адыгэ литературэм генетическэу пэблэгъэ къэбэртэе, щэрджэс литературэхэми къахэшэу тарихъ ьжТи тарихъ-революцие тематикэр ахэкТухьэ. Щэрджэс литературэмкТэ щысэ дэгъоу къэбгъэлъэгъон ппьэкIыщг къушъ-хьэчТэс бзыльфыгьэр пшы^лТ^тпТэм зэрикТырэр, щьхьафитныгьэм зэрэфакТорэр кьызшьпыгъэ Ц. Къохъум иповестэу «ФатТимэт» зыфиТорэр. Щыфыгъэ нэпи^ым кьытыгьэ мытхыгьэ хабзэу щыТэныгьэм хэлъхэу бзылъфыгьэр зыльахъэ-хэрэм тхылъым ицТыф шъхьаТэу ФатТимэт агоуцужьы. Тематическэ кьатыр ащылъыгь-эк[отагь А. Уахътэм и «Асиет имыжъо», «Шэфльагьо», Хъ.Гошэкъом и «Ятэрэ ыкьорэ» зыфиТохэрэми. Къэбэртэе литературэмкТэ льэпкъым итарихъ гьогу кьащьпыгъ А. КТышъэкъом ироманэу «Охътэ шТагьу» зы-фиТоу «Мэзэныкьо шхъуантТэм» игъусэу дило-гиеу «Къушъхьэтхыхэр чъыехэрэп» зыфиТорэм хахьэрэм Хь. Теунэм и «Шъоджэмыкьохэм». Къэбэртэе прозэм имызакьоу, мы романхэм якъэтьжТэ-тттТьжТэкТэ, яхудожественнэ псыхь-агъэкТэ хэгъэгу литературэми зэрэпсаоу чТьщТэшТу шаубьпыгь.
Тарихъ ыкТи тарихъ-революцие тематикэм зызэрэфагьэзагьэм шТуагьэу кььпыгьэмкТэ Ф. Урусбиевымрэ А. Холаевымрэ атхы. «Обращение к историко-революционной теме явилось попыткой осмысления коренных решающих моментов в истории народа. стало хорошей
школой исторически конкретного реалистического изображения жизни» (10;425).
Адыгэ литературэхэр хэгъэгу литературэм епхыжьыгъэхэу ык1и ащ тттытттхэу зэрэщытхэр джаущтэу къызыщылъэгъуагъэр щыТэныгъэр революционнэ тпТыкТэкТэ зэхъокГ^1гъэн^1М епхыгъэ пшъэрылъхэр зэкТэми апэу зыфэгъ-эхьыгъагъэхэр жъэу щытхэ еплъыкТэхэмрэ зэ-фыщытыкТэхэмрэ щыгъэзыегъэнхэр, революционнэ зэхэшГыкТыныгъэр зыпкъ игъэуцогъэ-ныр, ар цГыфхэм ахэлъхьэгъэныр, коллективнэ шэн-зекТуакТэхэм афэпТугъэнхэр ыкТи ТофшТэ-ным фыщытыкТэу фыряТэр зэблягъэхъугъэныр арыгъэ. Дунаимрэ цТыфымрэ афэгъэхьыгъэу щыт революционнэ еплыжТэр а литературэ ныбжьыкТэхэм яхэхъоныгъэ лъапсэ фэхъугъ.
Идейнэ-эстетическэ системакТэр гъэпсыгъ-эным епхыжьыгъэ Тофыгъохэр художественнэ амалхэмкТэ зэшТохыгъэнхэр литературэ пстэу-хэм Тофыгъо мыпсынкТэу къафэхъугъ. Ар анахь къин къызыщыхъугъэр литературэ ныбжьыжТэ-хэу лъэпкъ опыт ыж!и Тоф зыдэтттТыгъэ тради-циехэр зимыТагъэхэр ары. М.Пархоменкэм ыт-хырэр: «ЗэкТэ лъэпкъ литературэхэмкТэ анахь мэхьанэшхо зиТэ ^ікГи зыжТэу щыт шэпхъэ хабзэу хъугъэр зыфэдэр мары къызэрэпТон плъэкГыщтыр: социалистическэ революциер къызэхъум, ежьхэм яхэхъоныгъэкЪ шапхъэу яТагъэр зыфэдагъэм емылъытыгъэу Октябрэм ыуж лъэпкъ литературэ пстэухэм хэхъоныгъэ зэрашЬфэр зыпкъ иуцорэ, ылъэ теуцорэ ыжТи пытэрэ социалистическэ реализмэм илитерату-рэхэу ары» (8;42).
Эпическэ прозэ игъэкТотыгъэм адыгэ исто-рическэ романым чТыпТэшхо щиубытыгъ. Ис-торическэ хъугъэ-шТгъэ инхэм япроекцие илъэу цЬіф насып шъхьафхэр, Тофыгъохэр социаль-нэу зэтефыгъэу адыгэ шъолъырым щыкТощ-тыгъэр къызэТуихэу ащ ыгъэунэфыгъ. Ар зы лъэныжъомкЬ. АдрэмкТэ-цГыф шэн, цТыф на-сыпхэр, е унэгъо-лъэпкъ гъогухэр художественнэ гупшысэм ылъапсэу, ащ кТэрыжТызэ, лъэхъэнэ инхэр къиТотык]ыгъэным хищагъ историческэ романым. Мыщ дэжьым историческэ роман зыфэпТощтым нэшэнэ гъэнэфагъэхэр ыгъотыгъэх. «Бгырысхэр»
историческэ фактхэм нахь япхыгъэх, ащ фэд БетТал Калмыковым ехьылТэгъэ очеркхэу А. Шортэным ытхыгъэхэр. Зы лъэныкъо горэмкТэ Д. Кэстанэм ироманэу «Шэуджэн Мос». «Шэджмокъуэ лъэпкъым» (Хь. Теунэ)
историческэ фактхэм защыфэшъыпкъэ чТыпТи
фэшъыпкъэ чЬыпТи къыхэфэ, щыТэгъэ цГ^1фхэ-ри игьэкТотыгъэ хьазырэу къетых (Ной Буачид-зе, гущыТэм пай), ау романыр историческэу зышТрэр гупшысэу кТоцТылъыр мэхьэнэ хабзэ-хэр художественнэ шъолъыр зэфэхьысыгъэм кьызэригьэльагъохэрэр ары.
Адыгэ историческэ прозэм пшъэрылъ къы-зэрымыкТохэу ыпашъхьэ къиуцохэрэр зэшТо-хыгъэным пае ищыкТагъэу щытыгъэх охътэ гъэнэфагъэ ыкТи творческэ ТофышТабэхэм акТу-ачЬ рахьылТэнэу. Арэущтэу шТыгъэн фаеу къэ-зышТыщтыгъэхэм атттыттт шТуагъэ къэзыхьын зылъэкТыщт лъыхъонхэм я 40-50-рэ илъэсхэм общественнэ ыкТи культурнэ щыТэныгьэм икъ-иныгъохэр пэрыохъу зэрафэхъущтыгъэхэр. Со-циальнэ критериехэмкТэ пхъашэу шапхъэхэр къазэрэфагъэуцущтыгъэхэм къыхэкТэу
Т. КТэращэмрэ А. Шэртэнымрэ яперсонажхэр «регламентнім» тегъэпсык[ыгъэу ятхылъхэм ахагъэуцощтыгъэх. ГущыТэм пае, повестэу «Шапсыгъэ пшъашъ» ыкТи романэу «Бгырыс-хэр» зыфиТорэм.
Заом ыужырэ шьIТэкIэ-псэукТэм ыкТи ащ епхыжьыгъэу щыт социальнэ - историческэ практикэм пшъэрылъэу къыгъэуцущтыгъэр нахь мэхьэнэ купкТ кТоцТылъэу художественнэу къэгъэлъэгъогъэнэу, прозэм ижанрэ нахь зегъ-эушъомбгьугьэнэу ары. Мы периодым
Р. Мамыим прозэр къиныгъохэмкТэ зэрап-хрыкТырэр къ^тхигъэунэф^ткТ^тзэ етхы: «В разговоре об адыгейском романе после войны необходимо отметить, - пишет критик, - что в разработке темы колхозной деревни адыгейский роман обнаружил свое понимание сложных вопросов жизни деревни, свой подход к отображению ее социально-психологических конфликтов, национального характера, интернационального пафоса нашей жизни, что адыгейский роман отдал все свои силы тому, чтобы вместе с многонациональным советским романом показать перипетии нашего непростого бытия» (3;16). А лъэхъаным реальностим ифак-трэ писателым къыугупшысэрэмрэ творческэу зэтттыщ тттТыгъэхэу гъэфедэгъэным Тужъоу зэ-хэлъ ыкТи шТуагъэ къэзытырэ плъышъохэр къырык[ыщтыгьэх. ГущыТэм пае,осетин писа-телэу М. Цагараевым иповестэу «Колхоз пхъашТэу Саго ехьылТагъ», дагъыстан прозаи-кэу А. Мудуновым ипроизведениеу «Къоджэ гупсэм къыщыхъугъэр» зыфиТохэрэр ыкТи нэ-мыкТхэри. Ю. Лъэустэным иромани лъэпкъ
щы1эк1э-псэук1эр нaxь игъэк1отыгъэу кьызэ-ригъэльэгъогъэным нылъ. Джащ кьыкэкЬу романнім персонаж пчъагъэ xэщaгъ, социалью куп шъxьaфxэp, аныбжьыкЬ зэфэмыдэxэy ц1ы-фыбэxэp, индивидуализацие шГыгъэ xapaктеp-xэp къыгъэлъэгъонxэм авторыр пыль. Про-блемнэ лъэныкьом фэгъэxьыгъэмэ xэгъэyнэ-фык1ыгъэн фаер xэдэным фэгъэxьыгьэ колли-зиер зэxэлъэy кьыгъэльэгъонэу авторым зэрэ-pиxъyxьэpэp. Джырэк1э ар тызэсэжьыгьэ шГыкЬм тетэу — лІыxъyжъxэp пкъашэу зэпы-щыт кунитІоу зэригощыкэрэмкЬ зэшІyеxы. Мыш; кььизбгюуюфьїкІьішьутьір, мэxьaнэшxо зи1эр эпическэ шГыкЬкЬ ащ фэдэ коллизиер зэшІоxыгъэ зэpэxъypэp ары.
Егъэжьэп1э автор позициеу информацион-нэ-къэтxыxьaн ш1ык1эр aнaxь къызыxэщэy щы-тым тегъэпсык1ыгъэу къа1отэрэ-къагъэлъэгъорэ xъyгъэ-шІaгъэxэp xpоникaпьнэ зэк1элъык1уак1э я1эу гъэпсыгъэ xъyгъэ эническэу кьа1уатэрэм итxыкІэ-гъэпсыкІэ зык1эу щытыгъ, мыщ дэжьым xyдожественнaгъэм ыльэныкьок1э мэxьaнэ шъxьaІэp зытефэнэу xъyш;тыгъэp ежь авторым кьы1уатэрэр ары. Іофьігьо иныр къэгъэлъэгъогъэным пае штэгъэныр, ар анализ куу шГыгъэныр, джырэ .пъэxъaным пытэу еп-xыжьыгьэy блэк1ыгъэ .пъэxъaныp идейнэ-эстетическэ тттІыкІэ-aмaлxэмкІэ куоу ушэтыгъ-эныр а пpоизведениеxэм ащырагъэжьэгъагъ ны1эп.
A^ire, къэбэртэе ык1и щэрджэс литерату-pэxэм романнім ижанрэ зынкь ащиуцон зылъэк1ыгъэр (тэ зигугъу тш1ырэр зыпкъ ащиуцон зэрилъэк1ыгъэ шьыпкьэр ары нaxькІ, анэрэ эпическэ произведение инxэp затаьігю-xэp арэп) я 50-рэ илъэсxэp - я 60-рэ илъэсxэм япэубл ары, а илъэсxэм yaxътэм кьыгъэуцущ-тыгъэ темэм куоу ык1и игъэк1отыгъэу xэгyп-шысыxьэxэy xъyгъaгъэ, джырэ лъэxъaным илІыxъyжъ икъоу зэрифэшъуашэу, xyдожест-веннэ тттТык1э-амал пчъэгъaбэxэмкІэ къагъэлъ-агьощтыгъэ ык1и конфпикгxэp лъэныкьо пстэyxэмкІи къызэІyaxыш;тыгъэx. К1эк1эу къэп1он xъyмэ, «литеpaтypэxэp социалистическэ реализмэм, джырэ лъэxъaным язытет зыфэ-дэм зэpaфaкІощтыгъэxэм къыкэщырэ нэшанэу щытыгьэр, реализмэм иaнaxь жанрэ шъxьaІэy зэрэщытым елъытыгъэу, романнім xэншІыкІэy нaxь фэщaгъэxэy зэpэxъyгъaгъэxэp» (7;І72) ары. «Прозэм ижанрэ изэк1элъык1уак1э», зызэгъ-эушъомбгъугъэу щыт эпическэ къэгъэлъэгъ-
уакТэм тТэкТу-тТэкТузэ зэрэфэкТуагъэхэр джаш фэдэу къэзыушыхьатырэр темыр-кавказ регио-ным инэфэшъхьафырэ литературэхэм яхэхъо-ныгъэкТэ опы^у яТэ хъугьэр ары. Адыгэ лите-ратурэм ихудожественнэ къэгъэлъэгъокТэ зэ-фэшъхьафыбэхэм ьш^и ижанрэ - композицием льэшэу зиушъомбгъугъ. «.лъэпкъ литерату-рэхэм язэпхыныгъэхэр нахь гьэлъэшыгьэ зэ-рэхъугъэр, яхэхъоныгъэ «зэрэзэкТэхьажьы-
рэр»... хэгъэгу культурнэ-историческэ процес-сым ихудожесственнэ-эстетическэ сурэт хэгъ-эхъуагъэ хъугъэ. » (6;339).
Примечания:
1. Грознова АЛ. Ранняя советская проза. - Л., 1976.
2. Къуныжъ М. Адыгэ литературэм ехьылЬгъэ гуп-шысэхэр. - Мыекъуапэ, 1968.
3. Мамий Р. Пути адыгейского романа. - Майкоп,
1977.
4. Оскоцкий В. Историзм и история // Единство: Сборник статей о многонациональной советской литературе. - М.: Худож. лит., 1972.
5. Панеш УМ. Типологические связи и формирование художественно-эстетического единства адыгских литератур / УМ. Панеш. Майкоп. - 1990.
6. Пэнэшъу У. Зы лъапсэ къикТыгъэх.-Мыекъуапэ: Адыгэ Республикэм итхылъ тедзапТ, 1995.
7. . . . -
- //
. -
. , , 2004, 6
8. Пархоменко М.Н. «Чудо» или закономерность? // Пути развития советской многонациональной литературы. - М., 1967.
9. Пархоменко М. Н. Многонациональное единство советской литературы. - М., 1978.
10. Урусбиева Ф., Холаев А. Балкарская литература // История советской многонациональной литературы. - Т. 5. - М: Наука, 1974.
11. Шаззо К. Художественный конфликт и эволюция жанров и адыгских литературах. - Тбилиси,
1978.
