CC BY
2УДК 81'373.72
ПРЫМЕТШКАВЫЯ ФРАЗЕАЛАГ1ЗМЫ СА СТРУКТУРАЙ СЛОВАЗЛУЧЭННЯ, НЕ АДПАВЕДШАЙ IX КАТЭГАРЫЯЛЬШАМУ ЗШАЧЭШШЮ, У БЕЛАРУСК1Х ГАВОРКАХ
1.Т. ЯУГЕН1ДЗЭ (Гродзенск дзяржауны утверсгтэт Мя Янк Купалы) evgenidze_it@grsu.by
Артыкул прысвечаны праблеме даследавання структурных тыпау I мадэляу фразеалаг1змау са структурай словазлучэння, якая не адпавядае 1х катэгарыяльнаму значэнню. Актуальнасць дадзенага пытання абумоулена адсутнасцю с1стэмнага даследавання структуры прыметткавых фразеалаг1змау беларускай дыялектнай мовы. Матэрыялам даследавання паслужыу 241 фразеалаг1зм, выбраны з фразе-алаггчных I лекачных слоунжау беларускх гаворак. Ва уводзтах разглядаецца метад мадэлявання, яго прымяненне у мовазнаустве, раскрываецца паняцце "л1нгв1стычная мадэль". У асноунай частцы право-дзщца падзел адзначаных фразеалаг1змау паводле марфалаггчнага выражэння галоунага кампанента на тры структурныя групы: з галоуным кампанентам назоуткам, дзеясловам I л1чэбн1кам. Кожная з 1х аб'ядноувае шэраг структурных тыпау I мадэляу рознай ступет прадуктыунасцг. Выяуленыя структурныя схемы суправаджаюцца 1люстрацыйным1 прыкладам1. Прыведзены дакладныя колькасныя пад-лж1 зафжсаваных фразеалаг1змау. У заключэннг зроблены вывад аб ступеш прадуктыунасц выяуленых структурных тыпау I мадэляу даследаваных фразеалаг1змау.
Ключавыя словы: дыялектная фразеалог1я, прыметнжавы фразеалаг1зм, мадэляванне, фразеала-г1чная мадэль, структурны тып, прадуктыунасць мадэл1.
Уводзшы. Адным з агульнанавуковых, мiждысцыплiнарных метадау даследавання з'яуляецца мадэляванне - «выяуленне уласщвасцей якога-небудзь прадмета пры дапамозе пабудовы яго мадэлЬ> [1, с. 41]. Першапачаткова дадзены метад выкарыстоувауся толью у дакладных навуках (матэматыцы, хiмii, фiзiцы i шш.). На мяжы 30-х - 40-х гг. ХХ ст. у вышку развщця вучэння аб мове як структуры узшк асобны кь рунак мовазнауства - структурная лшгвктыка. Даследаванне структуры мовы патрабуе адпаведных метадау, асноуным з яюх выступае мадэляванне. У мовазнаустве яго разумеюць як «метад, пры яюм даследчык зыходзщь з некаторых найбольш агульных рысау пэуных мовау, фармулюе некаторыя ппотэ-зы аб будове мовы як абстрактнай семiятычнай сютэмы, а затым вызначае, у яюх адносiнах знаходзяцца вынiкi гэтых гшотэз i факты рэальных мовау, што апiсваюцца канкрэтнымi лiнгвiстычнымi дысцыпль намЬ> [2, с. 8]. «З. Харыс, амерыканскi лiнгвiст, прадстаунiк структурнага юрунку, быу першым, хто вы-карыстау тэрмiн "мадэль" у мовазнаустве» [3, с. 151]. Паняцце «лшгвютычная мадэль» атрымала шыро-кае распаусюджанне у 60-я - 70-я гг. ХХ ст. «з узнiкненнем матэматычнай лшгвютыю i пранiкненнем у лiнгвiстыку матэматычных метадау» [1, с. 41]. Мадэль у лшгвютыцы - гэта «штучна створаная лшгвю-там рэальная або уяуная канструкцыя, што узнауляе, iмiтуе сваiмi паводзiнамi (звычайна у спрошчаным выглядзе) паводзiны арыгiнала у лшгвютычных мэтах» [1, с. 41]. Выяуленне мадэляу адбываецца паводле сродкау пазнання i эксперыменту. Паколькi у працэсе функцыянавання мовы эксперыменты амаль не-магчымыя, то, па словах Л.М. Засорынай, асобая роля у гуманiтарных навуках належыць абстрактным (лопка-матэматычным) мадэлям i эксперыментам мыслення. У мовазнаустве «мадэляванне зводзщца да шэрагу абстрактных схемау, болей або меней наблiжаных да арыгiнала» [4, с. 255].
У фразеалогп мадэляванне выступае важным спосабам утварэння новых адзшак, яюя ствараюцца паводле ужо вядомых структурных схем. «Пад фразеалагiчнай мадэллю разумеецца структурна-семан-тычны iнварыянт, яю мае пэуную сiнтаксiчную канструкцыю i адносна стабiльную семантыку» [5, с. 210].
Мэта дадзенага даследавання - выяуленне структурных асаблiвасцей прыметшкавых фразеалапзмау беларускiх гаворак са структурай словазлучэння. Згадаем, што адзначаныя фразеалагiзмы паводле мар-фалагiчнага выражэння галоунага кампанента падзяляюцца на адпаведныя i не адпаведныя свайму катэгарыяльнаму значэнню. Да першых адносяцца фразеалагiзмы, «катэгарыяльнае значэнне якiх сiгналiзу-ецца атрыбутыуным кампанентам (прыметнiкам, дзеепрыметнiкам, займеннiкам, парадкавым лiчэбнi-кам)» [6, с. 113], напрыклад: лёгк1 на пад'ём, як расолам умыты, сам у сабе (сябе). Да друпх належаць адзшю, што «пазбаулены знешнiх марфалагiчных прымет сваёй катэгорыi» [7, с. 42]. У склад ад'ектыу-ных таюя фразеалагiзмы уключаюцца паводле iх семантычных i сiнтаксiчных паказчыкау. Вылучаюцца выразы з граматычна галоуным кампанентам назоушкам, лiчэбнiкам, дзеясловам: з другога цеста, два метры сухастою, вочы коле.
Прыметшкавыя фразеалапзмы беларускiх гаворак са структурай словазлучэння, адпаведнай катэгарыяльнаму значэнню, ужо намi разглядалiся. Задача дадзенага даследавання - выявщь i прааналiзаваць структурныя тыпы i мадэлi прыметнiкавых фразеалагiзмау беларускай дыялектнай мовы, фармальна не адпаведных свайму катэгарыяльнаму значэнню, яюя паводле структуры суадносяцца са словазлучэннем.
Асноуная частка. Фразеалапзмы са структурай, не адпаведнай iх катэгарыяльнаму значэнню, у беларускiх гаворках вызначаюцца значнай колькасцю адзiнак - 241 фразеалапзм, выяулены у фразеа-лапчных i лексiчных слоушках беларускай дыялектнай мовы. Яны у сваёй большасш з'яуляюцца нязменнымi, не маюць парадыгматычных форм. У сказе выконваюць сштакачную функцыю недапасава-нага азначэння щ iменнага выказнiка. Паводле марфалагiчнага выражэння граматычна галоунага кампа-нента яны падзяляюцца на тры групы. У першую уваходзяць 108 прыметшкавых фразеалапзмау са стрыж-нёвым кампанентам назоушкам. Да яе належаць наступныя структурныя тыпы.
Першы тып аб'ядноувае трохкампанентныя фразеалагiзмы са структурай «прыметнiк (займеншк, лiчэбнiк) + назоушк з прыназоушкам цi без яго» (62 выразы). У яго межах вылучаецца пяць прадуктыу-ных мадэляу i чатыры непрадуктыуныя:
1) <«лчэбшк (займеннiк) + назоушк у назоуным склоне»: адна кожа, адно гора, адны косц1, самый сок;
2) «прыметшк ^чэбшк, займеннiк) + назоУнiк у родным склоне»: малога боку, першай клясы, нашага племя, первай март, першай стрэчы, свае гадоулг, сярэдняй рук1;
3) «прыназоушк на + прыметшк (займеншк, лiчэбнiк) + назоушк у месным склоне»: на белым кат, на курачай назе, на сва1х нагах, на сёмым небе, на ус1х нагах;
4) «прыназоушк з + прыметшк ^чэбшк, займеншк) + назоушк у родным склоне»: з гарачага лесу, з другога цеста, з макава зярэнца, з храбрага дзясятка, зусяго (цэлага) свету;
5) «назоушк у давальным склоне + прыназоушк па + назоушк у вшавальным склоне»: вераб'ю па калена, свтт па калена, курыцы па калена, жаб1 па калено, кавалер кату па каунер, кавалер свтт па каунер, кату па калена, кату па пяту, пеуню па костачку, мурашцы па калена;
6) «прыназоушк на + лiчэбнiк (займеншк) + назоушк у вшавальным склоне»: на адзт твар, на адзт капыл, на адну калодку, на адну масць, на увесь кант, на усе рук майстар, на усе штукг, паш на усе сат;
7) «прыназоушку + лiчэбнiк (прыметшк) + назоушк у месным склоне»: у трэц1м пакалент, у другой стрэчы, у першай стръи, у вялШх гадах;
8) «прыназоушк з + назоушк у творным склоне + прыназоушк у + назоушк у месным склоне»: з ветрам (мухамI) у галаве, з мухамI у носе;
9) «назоушк у назоуным склоне + прыназоушк з + назоушк у творным склоне»: кроу з малаком, мёд з малаком.
15 фразеалапзмау дадзенага тыпу утвораны паводле непрадуктыуных мадэляу: у самый раз, зроблены з адной мук1, з пекла родам, адным словам, без цара у галаве, да самага неба, дзяла як сажа бяла, з камарыны нос, з чорным паднябеннем, з-пад цёмнай гвязды гультай, курам на смех, на вес золата, сабе на уме, без ф1г1 н1 да носа, з галавою на плячах.
У друп тып уваходзяць фразеалапзмы з пачатковым злучшкам як (што) (38 адзшак). Сярод iх назiраецца адна прадуктыуная структурная мадэль i чатыры малапрадуктыуныя:
1) «злучшк як (што) + прыметшк (займеншк) + назоушк у назоуным склоне»: як (што) вострый нож, як (што) макау цвет, як воуча вока, як карова ляндэрская (рандэльская), як клышт ракавыя, як конь стаенны, як кот благ1, як кот лядачы, як мышыныя хвасты (хвосцт), як полескг злодзей, як новы рубель (новая капейка), як панск цюцька, як рудая мыш, як саламонавы гац1, як свет вельк1, як тая скобля, як цёмная ноч, як збродлгвы кот, як старыя рэзггны;
2) «злучшк як + дзеепрыметшк + назоушк у назоуным склоне»: як збянтэжаны Саука, як печаны рак смак;
3) «злучшк як + прыназоушк у + назоушк у месным склоне + назоушк у назоуным склоне»: як у мосце дз1рка, як у рэшаце вада, як кол у плоц1;
4) «злучшк як + прыназоушк з + прыметшк + назоушк у родным склоне»: як з блакаднага Лент-граду, як з вырванскай вулщы;
5) «злучшк як + назоушк у назоуным склоне + прыназоушк да + назоушк у родным склоне»: щкавы як Марцт да кавы, як мядзведзь да танцау.
10 фразеалапзмау дадзенага тыпу утвораны паводле непрадуктыуных мадэляу: харошы як люлька за тры грошы, як ад пустога дому закрутка, як для (да) роднага бацьк1 нож, як кятурка старога дзеда, як лёд на (каля) Пятра, як Манька з батонамI, як мёртвага ног1, як у вока пальцам, як у палескага зло-дзея, як чорт з балота.
Трэщ тып аб'ядноувае фразеалапзмы з часцщай не (т, анг) у сваiм складзе (8 адзшак). У яго межах вылучаецца адна прадуктыуная мадэль «часцща не (н1, ан1) + прыметшк (займеншк, лiчэбнiк) + назоушк у родным склоне»: не нашай гадоулг, не нашого бога чалавек, не первай маладосщ, не робкага дзясятка, т руб1начк1 сухой. Акрамя таго, 3 фразеалапзмы утвораны паводле непрадуктыуных мадэляу: не з храбрага дзясятка, не твайму носу палосу, н1 (ат) да згмнай вады.
Другую групу фразеалапзмау, не адпаведных катэгарыяльнаму значэнню, складаюць адзшю з граматычна галоуным кампанентам, выражаным дзеясловам, яю застыу у пэунай граматычнай форме (123 фразеалапзмы). Памiж кампанентамi фразеалапзма назiраецца сувязь, адпаведная юраванню: стрыжнёвы дзеяслоу фармальна юруе залежным ад яго назоушкам. Усе адзшю дадзенага тыпу у залеж-насщ ад граматычнай формы галоунага кампанента можна падзялщь на чатыры тыпы.
Першы тып аб'ядноувае фразеалапзмы з галоуным кампанентам дзеясловам цяперашняга часу (45 адзшак). Тут назiраюцца дзве прадуктыуныя i восем малапрадуктыуных структурных мадэляу:
1) «назоушк у вшавальным склоне + дзеяслоу»: вочы коле, люльку курыць, Маскву в1даць (в1дно), мае галаву, мае язык, цара <гароха> помнщь;
2) «назоушк у вшавальным склоне + дзеяслоу з часцщай не (ня)»: лыка не вяжа, н1тк1 не рве, ня мае сэрца, саломку не пераламае, слова не жуе;
3) «дзеяслоу + прыназоушк у + назоушк у месным склоне»: растае у роце, расце у роце;
4) «назоушк у родным склоне + дзеяслоу з часцщай не (т)»: в1ду не мае, голасу н1 мая;
5) «назоушк у вшавальным склоне + прыметшк (займеншк) + дзеяслоу»: вочы чорныя мая, усе артыкулы знае;
6) «назоушк у родным склоне + прыметшк + дзеяслоу з часцщай не»: граша меднага (ломанага) не стощь, свету боскага не вгдаць;
7) «шфшггыу + дзеяслоу»: есц1 просяць, тць хочуць;
8) «назоушк у родным склоне + дзеяслоу»: ветру бащца, просяць кашы;
9) «прыназоушк праз + назоушк у вшавальным склоне + дзеяслоу»: праз кулак вгдзщь, праз раз
дыхае;
10) «прыназоушк на + назоушк у месным склоне + назоушк у вшавальным склоне + дзеяслоу»: на хаду падэшвы рэжа, носщь ключы на пупе.
Паводле непрадуктыуных мадэляу утвораны 18 фразеалапзмау: н1 граша (капейкг) не стощь (не варты), ад (з) ветру валщца, адною рукою есць, ведая усе хады I выхады, з галавой не дружыць, з небам гаворыць (гавораць), з матам есц1 сядае, не за валамI ходзщь, нос высока нясе, у адных лапцях ходзяць, у шкуры не змяшчаецца, шкуры на сабе не чуе, як1 (якая, якое, якую) хочаш, на вадзе заводзщца, на розум не хварэе, у падмётт не гадзщца, ад зямл1 ня в1дна (чуць вгдна), уморы не знае.
Да другога тыпу належаць фразеалапзмы з галоуным кампанентам дзеясловам у форме прошлага часу закончанага трывання (30 адзшак). У межах дадзенага тыпу назiраюцца дзве прадуктыуныя струк-турныя мадэлi i тры малапрадуктыуныя:
1) «прыназоушк з + назоушк у родным склоне + дзеяслоу»: з Бялавгчау уцёк, з галанк ляснууся, з дуба упау (звал1уся), з Мэштавгч уцёк, з пня звал1уся, з неба звалгуся;
2) «назоушк у вшавальным склоне + дзеяслоу»: зубы вышчарыу (вышчырыу), забрау крышт, мяла (качалку) аблгзау, крошачк пазб1рау (пабрау), крышт пабрау (забрау), таленты пабрау;
3) «прыназоушк у + назоушк у месным склоне + дзеяслоу»: у сарочцы нарадз1уся, у лесе нарадзгу-ся, у пушчы (лесе) вырас, у чапцэ нарадзгуся;
4) «прыназоушк ад + назоушк у родным склоне + дзеяслоу з часцщай не»: ад гаршка не адрос, ад жабы не адрос, ад зямл1 не адрос;
5) «прыназоушк з + назоушк у творным склоне + дзеяслоу»: з св1ньм1 еу, з чортам папалявала, з вальтамI пасварыуся.
8 фразеалапзмау утвораны паводле непрадуктыуных мадэляу: блёкату аб'еуся, з сям1 печау хлеб еу, з чортам у адной лазнг памыуся, I мерачк пабрау, у бога цяля украу, чыста свтую акадэмгю скончыу, як з вока выпау, як з таго свету устау (-ла, -л1).
Трэщ тып утвараюць фразеалапзмы з галоуным кампанентам дзеясловам будучага часу (37 адзь нак). Яны пабудаваны паводле адной прадуктыунай i трох малапрадуктыуных мадэляу:
1) «назоушк у родным склоне + дзеяслоу з часцщай не (т)»: курыцы (пеуня) не пакрыудзщь (не выб'е), мух1 не зачэтць, камара н1 заб'е, мух1 не пакрыудзщь, вады <у лыжцы> не замуцщь;
2) «прыназоушк з-пад + назоушк у родным склоне + назоушк у вшавальным склоне + дзеяслоу»: з-пад сучк яйцо украдзе, з-пад гадзты (гадзют, гада, яшчарт) яйк1 (яйка) выбера (выме, выхапщь, дастане), з-пад жабы яйк1 выме, з-пад каня падковы адарве;
3) «прыназоушк за + назоушк у вшавальным склоне + назоушк у вшавальным склоне + прыназоушк да + назоушк у родным склоне + дзеяслоу»: за капейку вош да бярозы завядзе, за капейку вош (блыху) да Масквы (у Маскву) пагонщь (папрэ).
26 фразеалапзмау утвораны паводле непрадуктыуных мадэляу: <адным> арэхам падзелщца, ад яйка адалье, без рубля не чхне, воко не запарушыць, двух слоу н1 звяжа, з ветру вяроук сауе, за грош у Маскву збегае, за дваццаць капеек вераб'я па пол1 заганяе, за капейку (рубель) I бацьку роднага прадасць, за капейку (рубель) павесщца, за словом у тшэню н1 палезя, за так жонку н1 пацалуя, з1мою снегу не дасць, I чарта пройдзщь, на вялгкдзянь н1 засмяецца, на коляды снегу не пазычыць, на лёдзе угрэецца, на хаду падмётк адарве <1 прыб'е>, тчога н1 скажаш, нэ дасць собге в кашу дмухат1, пальцам не зачэтць (не зачату, не крануу) каго, сякеру можа з'есц1, у касцелг на акне дастане, у ншчага торбу выпрасщь I с кускамI, у хату не улезя, ус1х сабак перабрэша.
Чацвёрты тып прадстаулены фразеалапзмам^ галоуны кампанент яюх мае форму шфштыва (10 адзшак). Яны аргашзаваны паводле дзвюх малапрадуктыуных мадэляу:
1) «злучшк як + назоушк у творным склоне + шфшиыу»: як вокам (ек поленом) сктуць, як касой сцягнуць;
2) «прыназоушк на + назоушк у вшавальным склоне + шфштыу»: на нос адзяваць, на раз аблгзаць.
Астатшя адзшю пабудаваны паводле непрадуктыуных структурных схем: вачэй не адарваць, курыцы натцца, чуць падняць, як <старой> бабе сесц1, сабак не выгнаць з двара, з-пад ногця (з-пад пазура, з-пад ктця) граз1 не дастаць (не дасць, не дастане).
Акрамя таго, адзш фразеалапзм мае у сваiм складзе граматычна галоуны дзеяслоу загаднага ладу: што на нтку чапай.
Трэцяя група аб'ядноувае прыметшкавыя фразеалапзмы з галоуным кампанентам лiчэбнiкам (10 адзшак). Яны утвораны паводле малапрадуктыунай мадэлi «прыназоушк на + лiчэбнiк + назоушк у родным склоне»: на сто процантау (працэнтау), на тры полк1. Восем адзшак утвораны па непрадуктыуных мадэлях: жывот у сем столак (тры столк1), адзт (адна, адно) як вока у лобе, два метры сухастою, кругом дваццаць пяць, кругом на сто, два мэтры i усё ног1, сям1 пядзей ва лбу (лбе), тры чвэрц да смерц (тры чвэртк да смертю).
Заключэнне. Таюм чынам, прыметшкавыя фразеалапзмы беларусюх гаворак са структурай словазлучэння, не адпаведнай катэгарыяльнаму значэнню, у залежнасщ ад марфалапчнага выражэння граматычна галоунага кампанента падзяляюцца на тры групы: з галоуным кампанентам назоушкам, дзеясловам i лiчэбнiкам. Найбольшая колькасць прадуктыуных структурных схем характэрна для фразеалапзмау з галоуным кампанентам назоушкам. У межах дадзенага тыпу сустракаецца i самая шматлшая структурная схема «злучнiк як (што) + прыметшк (займеннiк) + назоушк у назоуным склоне», паводле якой аргашзаваны 19 фразеалагiзмау. Найбольшай колькасцю адзiнак вызначаецца структурны тып з галоуным кампанентам дзеясловам - 123 адзшю - гэта больш за палову ад агульнай колькасщ прыметшкавых фразеалагiзмау адзначанай структуры. Найменшую колькасць адзiнак аб'ядноувае трэцi тып. Толью у 10 выразах галоуным кампанентам з'яуляецца лiчэбнiк. Структура таюх фразеалагiзмау досыць разнастай-ная, прадстаулена у асноуным малапрадуктыунымi або непрадуктыунымi структурнымi мадэлямi.
Л1ТАРАТУРА
1. Дорофеева, И. В. Общенаучный метод моделирования и специфика его применения в лингвистике / И. В. Дорофеева // Вестн. Моск. ин-та лингвистики. - 2015. - № 9 (9). - С. 40-45.
2. Ревзин, И. И. Модели языка / И. И. Ревзин. - М. : РИСО-АН СССР, 1962. - 192 с.
3. Лашук, Дз. А. Структурна-семантычныя мадэл1 дыялектных субстантыуных фразеалапзмау з адмоуным зна-чэннем у адносшах да чалавека / Дз. А. Лашук // Мова i лтратура у ХХ1 ст.: актуальныя аспекты даследавання : матэрыялы II Рэспубл. навук.-практ. канф. маладых вучоных, 22 сакавка 2013 г. / Белар. Дзярж. ун-т ; рэдкал.: П. I. Навойчык (адказ. рэд.) [i шш.]. - Мшск, 2013. - С. 151-154.
4. Засорина, Л. Н. Введение в структурную лингвистику : учеб пособие для студентов филологических специальностей ун-тов / Л. Н. Засорина. - М. : Высшая школа, 1974 - С. 319.
5. Даншов1ч, М. А. Фразеалапзмы традыцыйных мадэляу у беларускай дыялектнай мове / М. А. Даншов1ч // Е. Ф. Карский и современное языкознание : материалы XII междунар. науч. чтений, 20-21 мая 2010 г. / Гродн. гос. ун-т им. Я. Купалы ; редкол.: М. И. Конюшкевич (гл. ред) [и др.]. - Гродно, 2011. - С. 210-217.
6. Лепешау, I. Я. Фразеалопя сучаснай беларускай мовы : вучэб. дапам. для фшал. фак. ВНУ / I. Я. Лепешау. -Мшск : Вышэйшая школа, 1998. - 271 с.
7. Бурлыка, С. I. Тыпы прыметшкавых фразеалапзмау са структурай словазлучэння / С. I. Бурлыка // Весн. ГрДУ ¡м. Яню Купалы. Сер. 3, Фшалопя. Педагопка. - 2006. - № 4. - С. 40-44.
Пастушу 16.04.2019
ADJECTIVAL IDIOMS WITH THE WORD COLLOCATION STRUCTURE THAT IS INCONSISTENT WITH THEIR CATEGORYAL MEANING IN BELARUSSIAN DIALECTS
I. YAUHENIDZE
The article ^ vers the problem of structural types and models of idioms with word collocation structure that is inconsistent with their categorkal meaning. The relevance of this topic is determined by absence of system research of adjectival idioms' structure on the base of Belarussian dialect. The data for study were 225 idioms which were selected from phraseological and lexical dictionaries of Belarussian dialects. In introduction the method of modelling and its application in linguistics is considered, the concept of linguistic model is clarified. The division of mentioned idioms into three structural groups according to morphological expression: with a noun, verb and numeral as the main component was made in the main part of the article. Each of these structural groups unites a number of structural types and models of different productivity. Structural schemes discovered are accompanied by illustrative examples. Precise quantitative calculations of recorded idioms were made. In the end of the article the conclusion about productivity of identified structural types and models was made.
Keywords: dialect phraseology, adjectival idiom, modelling, phraseological model, structural type, model productivity.
