Научная статья на тему 'ҚАДИМГИ ТУРКИЙ АДАБИЁТ ТЎРТЛИКЛАРИНИНГ ПОЭТИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

ҚАДИМГИ ТУРКИЙ АДАБИЁТ ТЎРТЛИКЛАРИНИНГ ПОЭТИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

553
35
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
адабиѐт / поэма / тўртлик / тарихий тараққиѐт / обида / қадрият / ифода / қиѐсий таҳлил / literature / poem / quartet / historical development / monument / value / expression / comparative analysis

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Соҳибжон Собирович Бойсинов

Ушбу мақолада қадимги туркий адабиѐт, тўртлик шаклини поэтик таҳлил қилиш, инсон маънавияти масаласи юзасидан фикр мулоҳазалар билдирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

POETIC FEATURES OF QUATRAINS OF ANCIENT TURKIC LITERATURE

The article presents opinions about ancient Turkic literature, poetic analysis of the quartet form, and the problem of human spirituality

Текст научной работы на тему «ҚАДИМГИ ТУРКИЙ АДАБИЁТ ТЎРТЛИКЛАРИНИНГ ПОЭТИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

ЦАДИМГИ ТУРКИЙ АДАБИЁТ ТУРТЛИКЛАРИНИНГ ПОЭТИК

ХУСУСИЯТЛАРИ

Сохдбжон Собирович Бойсинов

Жиззах педагогика институти

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада кадимги туркий адабиёт, туртлик шаклини поэтик тахлил килиш, инсон маънавияти масаласи юзасидан фикр мулохазалар билдирилган.

Калит сузлар: адабиёт, поэма, туртлик, тарихий тараккиёт, обида, кадрият, ифода, киёсий тахлил.

POETIC FEATURES OF QUATRAINS OF ANCIENT TURKIC

LITERATURE

ABSTRACT

The article presents opinions about ancient Turkic literature, poetic analysis of the quartet form, and the problem of human spirituality.

Keywords: literature, poem, quartet, historical development, monument, value, expression, comparative analysis.

КИРИШ

Адабиёт тарихининг энг кадим намуналарини урганиш хамма вакт хам долзарб булиб келган. Бунинг бир катор жиддий сабаблари мавжуд. Улар орасида кадимги адабиётнинг нодир намуналарида кадимги караш ва эътикодларнинг сакланиб келганлиги, уларда миллий-маънавий кадриятлар билан боглик булган узига хос ифодаларнинг акс этиши, колаверса, бадиийлик мезонлари ва принципларининг узига хос шаклларда сакланиб колганлигини курсатиш мумкин. Демак, кадимги туркий адабиёт намуналари адабий ходисаларнинг асл манбаларини, адабий-эстетик конуниятларнинг дастлабки намоён булиш шакллари ва уларнинг такомил боскичларини кузатиш имконини хам беради.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Адабиётимизда кенг таркалган туртлик шакли хакида хам шундай дейиш мумкин. "Туркий халкларнинг муштарак обидаларидан бири булган "Девони

лугот ит-турк"даги шеърий шакллардан бири туртликдир. Уни шу асарда намоён буладиган шеърий шаклларнинг энг фаоли ва мукаммали деб айтиш хеч хам муболага эмас. Уларнинг асосий кисми халк огзаки ижодига алокадор эканлигини хам кайд этиш жоиз булади. Махмуд ^ошгарийнинг мазкур асари XI асрда яратилган. Агар фольклор ходисаларнинг нисбатан консерватив ходиса эканлигини назарда тутадиган булсак, асарга жамланган туртликларни туркий халкларнинг энг кадимги туртликлари сирасига киритишга хаклимиз". [3; 10]

Афсуски, бу туртликлар фольклоршунослигимизда хам, адабиёт тарихида хам етарлича махсус урганилган эмас. ^адимги туркий халкларнинг хаёти, яшаш тарзи, урф-одатлари ва расм-русумлари, колаверса, тафаккур тарзини урганиш учун мавжуд туртликлар жуда катта материал бера олади.

Айни пайтда яна бир нарсани хам алохида таъкидлаш жоизки, Махмуд ^ошгарийнинг "Девони лугот ит-турк" асаридан олдин хам кейин хам яратилган бир катор асарларда мазкур шаклнинг анча устувор мавкега эга эканлигини кузатиш кийин эмас. Ундан олдин яратилган бадиий ижод намуналари сирасига Будда ва Моний рухидаги асарларни киритиш мумкин. "Кейинги даврлардаги туркий намуналар каторида эса Юсуф Хос Хржибнинг "Кутадгу билиг" хамда Ахмад Югнакийнинг "Х,ибат ул хакойик" асарлари мавжуд. Бу асарлар таркибидаги туртлик шакли хам уз маъно ва мазмун хусусиятлари, поэтик ифодасига кура нихоятда ранг-барангликка эга". [3; 15] Назаримизда, уларни типологик жихатдан урганиш, тарихий-киёсий йуналишда тадкик этиш фанимиз учун купгина мулохазалар юритишга, умумлашма ва хулосалар чикаришга имкон беради.

МУ^ОКИМА ВА НАТИЖАЛАР

Бунинг устига адабиёт хаётнинг узига хос бадиий инъикоси сифатида узи мансуб булган халк хаётининг ойинаси була олишини хам назарда тутиш керак булади. Шундай экан, унда миллий-маънавий кадриятларнинг ифодаси хам узига хосликларга эга. Мана шу узига хосликлар турли давр ва мухитларда яратилган туртликларда кай даражада акс этади, тарихий даврларнинг узгариши билан бу узига хосликларнинг кайси нукталарига купрок ургу тушади, колаверса миллий кадриятларнинг бадиий талкинларидаги тадрижийликнинг руй беришида кандай принцип ва узига хосликлар кузатилади? деган саволларга жавоб топиш катта долзарблик ва илмий ахамият касб этади.

Бу жараённинг аник ифодасини кузатиш, унинг илмий тавсифини бериш адабиётшунослик фани олдидаги энг долзарб муаммолардан бири булиб турибди. Айникса, ёзма адабиётимизнинг кадимги даврлари билан боглик холда бу муаммо монографик пландаги алохида тадкикотлар объекти булган эмас. Хусусан, кадимги туркий адабиётимизнинг энг порлок намунаси булмиш "Девону лугот ит - турк"нинг таркибида куплаб туртликларнинг мавжуд булишига карамай, хозиргача уларнинг илмий бахоси берилмай келаётганлиги хам хакикатдир. Шунингдек, асардаги мазкур туртликларнинг тарихий тараккиёти, уларнинг семантикаси ва поэтикаси, киёсий-типологик хусусиятлари хам хали хануз илмий-назарий жихатдан уз бахосини олганича йук. Шунга кура уларнинг хар бирида шу тилнинг ички имкониятлари ва бойликлари билан, колаверса туртликлар ижодкорларининг шахсий хислатлари, дунёкарашлари, илмий-назарий ва бадиий-ижодий тайёргарликлари, касбий махоратлари билан боглик булган жихатларнинг юзага келиши хам табиийдир. Шунга карамасдан бу ходисанинг асл мохияти, уларнинг поэтикасига боглик холдаги тадкики кузатилган эмас. "Агар XI асрда яратилган Юсуф Хос Хржибнинг "Кутадгу билиг" асари туркий ёзма адабиёт тарихидаги илк йирик ва мукаммал бадиий кашфиёт эканлигини назарда тутсак, муаммонинг шу асарга боглик холда тадкик этилиши хам накадар долзарб ва мухимлигини тасаввур этиш мумкин булади". [3; 23]

Мулохазаларнинг исботи сифатида Юсуф Хос Хржибнинг "Кутадгу билиг" асари юзасидан кичик бир тахлилни мисол келтирамиз. Асарда тилга олинган масалалар кулами шунчалик кенгки, уларни оддийгина санашнинг узиёк бир неча сахифаларни ташкил этади. Бу ерда айрим сарлавхаларни келтириш билан кифояланамиз: Бахор мадхи; Етти сайёра ва ун икки бурж хакида; Инсон фарзандларининг кадри билим ва тафаккурдадир; тилнинг фазилат ва манфаатлари хакида; Китоб эгасининг узри; Билим ва укувнинг фарки хакида; Ойтулдининг эликга бахт хакидаги хикояси; Кунтугди элик Ойтулдига Адолат хакида хикоя килади; Угдулмиш эликга бек (лашкар бошлиги, ошпаз, хазиначи, эшик огаси, элчи, дастурхончи...) кандай булиш кераклигини сузлайди; Угил ва кизлар тугилса уларни кандай тарбиялаш лозимлигини айтади; Мехмонга борганда узини кандай тутиш кераклигини сузлайди; Адолатга адолат, одамгарчиликка одамгарчилик билан жавоб бериш хакида гапиради; Утган йигитликка афсус ва кариликдан шикоят; Вактнинг бебахолиги ва дустларнинг бевафолиги хакида; Китоб эгаси Юсуф Хос Хржибнинг уз-узига угитлари...

Куриниб турибдики, "Кутадгу билиг"да тилга олинган масалаларнинг камрови кенг. Аммо унда битта бош масала борки, шу масала бутун асар буйлаб кизил ип булиб утади ва асарнинг яхлит бир бутунлигини таъминлайди. Бу - Инсон масаласидир.

Инсонннинг мохияти, унинг хаётдаги урни, ижтимоий вазифаси шоир томонидан турли йуналишларда тахлил этилади. Лекин бу йуналишларнинг хаммаси бирлашадиган бир нукта борки, у хам булса инсоннинг инсон учун яшаши, инсоннинг инсоният учун хизмат килишидир:

"Кишилар ора. Кур, киши ул булур, Онингдин кишилар осиглар булур." [1: 337] (Кишилар орасида (хакикий) киши шу буладики, Ундан (бошка) кишилар манфаат топади), - дейди шоир. Шу улуг ният билан яшаган шоир бошкалар манфаатини уйламасдан, узининг тор шахсий максадлари орасида кумилиб колганларни тириклар каторига кушмайди, уларни тугридан-тугри "улик" деб атайди: Тирик ялигук угли тусулган керак, Тусулмаз киши тугса, улган керак. [1: 338] (Тирик одам боласи фойдаси тегадиган булиши керак, Фойдаси тегмайдиган киши тугилса, улган (булиши)

керак, яъни улгани яхширок). Шоир демокчики, инсон тугилдими кимгадир фойдаси тегадиган булиб улгайиши, фойдаси тегмайдиган булса у улик билан тенглигини уктиради.

Асарда комил инсон хакида гап борар экан, камолотнинг катор белгиларига тухталинади. Бу инсоннинг бошкалар гами билан хам яшай олиши, купчилик манфаати учун фидойи була билишидир: Кишига тусулгу керак бу тириг, Тирик тутса отин, купурса эриг. [1: 338] ( Тирик (жон) одамларга фойда келтириши керак, (Токи) отини тирик тутсинлар, кишини улугласинлар). Худди шундай одам эзгу киши дейилишга лойикдир. Эзгу кишининг фазилатлари факат яхшиликка буйсундирилган булади: Акилик, кишилик, осиг, эзгулуг Бу эзгу кишидин келир белгулуг. [1: 338] (Саховат, одамгарчилик, наф ва эзгуликлар

Эзгу кишилардан келади, бу аник).

Эзгу киши булиш учун, эзгу фазилатлар билан зийнатланиш учун катор шарт-шароитлар талаб килинади. Уларнинг биринчиси билимдир. Шоир бутун асар давомида билим хакида фикр юритади. Асар кахрамонларининг билимга булган муносабатини алохида таъкидлайди.

"Кугадгу билиг"да билим хакида алохида боб мавжуд. Бу боб "Билиг укуш адримни, асгин аюр" ("Билим укув-идрок фаркини, нафини айтади") деб номланган. Бу бобда билимсизлик коронги зулматга, билим эса шу зулматни ёритувчи машъалага ухшатилади. Билимнинг асосий хусусияти киши учун фойдали эканлигида, унга кадр-киммат, хурмат ва эхтиром келтиришда, деб билади шоир:

Укушун агар ул, билигин бедур, Бу икки била эр агирлик курур. [1: 338] (Укув-идрок билан (киши) юксалади, билим билан улгаяди, Бу иккиси туфайли эр кадрланади).

Шоир билимга юксак бахо беради, уни кукларга кутаради. Уз фикрининг китобхонга тез ва осон сингиши учун турли поэтик санъатларни ишга солади. Шу максадга буйсундирилган поэтик санъатларнинг бири ухшатишдир. Шоир билимни кимё, ипор, бойлик, кишан, кийим, емиш каби нарса-ходисаларга киёслайди. Булар шоир фикрининг реалликка айланишида мухим бадиий-тасвирий восита була олган.

Билимдон булиш тарбия билан чамбарчас боглик. Бола канчалик эрта тарбия килинса, унга ёшлигиданок билим сингдирилса, у шунчалик тез урганади, тугри йулдан боради:

Урунг сут билан кирса эзгу килик, Улум тутмагунча эвурмас йурик. [1: 339] (Яхши килик ок сут билан кирса, Улим келиб тутмагунча, уз тарзини узгартирмайди). Зеро, "сут билан кирган жон билан чикар" деган халк маколи хам бу фикрни яна бир карра далиллайди.

Шунга карамай билим осонгина эгалланадиган, тайёр холда бериладиган нарса эмас. Кишининг мукаммал билим олишига монелик килувчи тусиклар хам куп. Шоирнинг назарида кишининг хулк-атворидаги айрим салбий куринишлар: кахр-газаб, жахолат, ёлгон сузлаш, сузнинг устидан чикмаслик, ичкиликка ружу куйиш, куполлик шулар жумласига киради.

"Комил инсон доимо эзгуликка интилмоги шарт. Йигитлик доимий эмас, аммо эзгулик абадий колади, тиллардан-тилларга, диллардан-дилларга кучиб юраверади. Эзгулик учун на макон, на замон чегара эмас". [2: 52]

Юкоридаги фикрларни келтиришдан максад яхшилик (эзгулик) ва ёмонликни бир-бирига карама-карши куйиб, биринчисининг афзаллиги ва кейингисининг зарарли эканлигини курсатиш, шу оркали китобхонни яхшиликка чорлаш ва ёмонликдан хазар килишга чакиришдан иборатдир.

Кишига, инсон номига келадиган энг огир хакорат - билимсизлик, айникса кишининг юзига очикдан-очик: "сен билисизсан" десалар, бундан ортик хакорат булмайди:

Неку бор ожунда билигка кушуш, Билигсиз теса эрка курксуз сукуш.

(Жахонда билимдан кадрлирок нима бор, [1: 339]

Билимсиз деса - бу киши учун хунук хакорат).

Кишининг билимли-билимсизлиги уз-узича аён булмайди. Бунинг курсаткичи суздир. Кишинингг нима ва кандай сузлаши унинг билими хакида маълумот беради.

Инсон канчалик мураккаб булмасин, у уз ички дунёсини пардалай олмайди. Унинг хатти-харакатлари, килик-рафтори, мухокама тарзи ва сузлари шу киши хакида маълумот беради, унинг кимлигини ошкор этади. Шундай экан, киши доимо эзгулик уругини экмоги керак. Бунинг учун инсон илм олмоги, узининг ички маънавий оламини бойитмоги даркор.

Билимни тинмай урганиш одамийлик сари элтувчи мукаррар йулдир. Одамийликкина инсонни улуглайди, уни мухтарам килади.

Йирик туркийшуносларимиз (Куприлизода, Р.Р.Арат, Е.Е.Бертельс, А.ПДаюмов, А.Рустамов, Г.Абдурахмонов, С.Муталлибов, И.В.Стеблева, Н.Рахмонов, И.^аккулов, Б.Тухлиев) кадимги туркий адабиётнинг филологик жихатлари, унинг поэтикаси борасида анча жиддий ва фундаментал тадкикотларни олиб бориш баробарида миллий кадрият, урф-одатлар, инсонийлик масалаларига хам атрофлича тухталиб утишган.

Туртлик шаклини фольклоршуносларимиз хам, адабиёт тарихчиларимиз хам, назариётчиларимиз хам жиддий тарзда тадкик этиб келишмокда. Бу уринда И.^аккулов, А.Мусакулов, Ш.Турдимов, Б.Тухлиевларнинг ишларини эслаш жоиз.

ХУЛОСА

Алохида таъкидлаш жоизки, туртлик шакли билан боглик равишда куплаб илмий тадкикотлар юзага келган булишига карамасдан уларнинг кадимги туркий адабиётдаги холати, уларнинг илмий мукоясаси ва шунга мувофи; равишда реал бахоси халигача берилганича йук. Шу холатлар бизнинг мазкур мавзуни урганишга туртки берди.

Изланишларнинг бош максади кадимги туркий адабиётда туртлик шаклининг урнини курсатиш, унинг поэтикасидаги асосий хусусиятларни муайянлаштириш, бу шаклнинг тарихий тараккиёт боскичларидаги семантик, поэтик хусусиятларини янгича кашф этишдан иборат. Ушбу муаммо кадимги туркий обидалар: Будда ва Моний рухидаги асарлар, Махмуд Кошгарийнинг "Девону лугот ит-турк", Юсуф Хос Хржибнинг "Кутадгу билиг", Ахмад Югнакийнинг "Х,ибат ул-хакойик" асарларида мужассамлашган туртликлар мисолида ёритиб берилади. Бунинг учун эса бир катор тадкикий вазифаларни хал килиш лозим булади. Бу эса келгуси маколаларимиз мавзуси булади деган умиддамиз.

REFERENCES

1. Юсуф Хос Х,ожиб. Кутадгу билиг (Саодатга йулловчи билим), транскрипция ва хозирги узбек тилига тавсиф. Нашрга тайёрловчи К.Каримов. Тошкент, Фан, 1971

2. Тухлиев Б. Билим - эзгулик йули. Тошкент, Фан, 1990.

3. Тухлиев Б. Юсуф Хос Хржибнинг "Кутадгу билиг"и ва айрим жанрлар такомили. Тошкент, 2004.

4. Ботирова Ш.И. (2020). Инсон ва хаёт вокелигини метафорик уйгунлаштиришда бадиий психологизмнинг урни. Суз санъати, 2(3), 19-23.

5. Ботирова Ш.И. (2020). Бадиий психологизм критерийлари ва замонавий узбек романчилиги. Tafakkur ziyosi, 2(2), 146-148.

6. Botirova Sh.I. (2018). The Role оf Artistic Literature In The Spiritual Development оf Youth. Мировая наука, 5(14), 26-28.

7. Botirova Sh.I. (2019). Poetics of artistic psychologism. Теория и практика современной науки, 2(44), 31-34.

8. Botirova Sh.I. (2018). Symbolic-figurative talk and psychological relations.

«Экономика и социум». 12(55), 114-118.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.