Научная статья на тему 'ҚАДИМГИ ХАЛҚЛАР ҲАЁТИДА АТРОФ МУҲИТ ҲИМОЯСИ МАСАЛАЛАРИ'

ҚАДИМГИ ХАЛҚЛАР ҲАЁТИДА АТРОФ МУҲИТ ҲИМОЯСИ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

55
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚАДИМГИ ХАЛҚЛАР ҲАЁТИДА АТРОФ МУҲИТ ҲИМОЯСИ МАСАЛАЛАРИ»

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va _farovon hayotimiz kafolati

КАДИМГИ ХАЛКЛАР ХДЁТИДА АТРОФ МУ^ИТ ХИМОЯСИ

МАСАЛАЛАРИ

Т. ^уйлиев

ТошДАУ "Гуманитар фанлари" кафедраси доценти

Н. Рахмонбердиева

ТИКХМИ МТУ "Гуманитар фанлари" кафедраси катта укитувчиси

Узбекистон худудида аждодларимиз томонидан Она- табиатни мухофаза килиш, асраб-авайлаш, табиий бойликларни эъзозлаш, атроф-мухитни тоза ва пок саклаш, экологик маданият сохасида бой мерос колдирилган. Мамлакатимиз Президенти Ш.М.Мирзиёев тугри таъкидлаганидек, бу сохадаги "Энг мухим масала - ахолининг экологик маданиятини ошириш хакида жиддий бош котиришимиз зарур. Албатта, бундай муаммоларни факат маъмурий йул билан хал этиб булмайди, бунга ёш авлод калбида она табиатга мехр-мухаббат, унга дахлдорлик хиссини тарбиялаш оркали эришиш мумкин"[1]. Мамлакатимиз мустакиллигининг дастлабки йилларидан бошлаб табиатни мухофаза килиш ва мавжуд экологик муаммоларни ечишни республикамиз миллий хавфсизлигини таъминловчи асосий омил деб каралиб, мамлакат фукароларида экологик маданиятни шакллантиришга ва бу сохадаги халкимизнинг бой маънавий меросидан кенг фойдаланишга алохида эътибор берилмокда. Бугунги глобаллашув шароитида аждодларимизнинг кадимий ва бой экологик маданият сохасида колдирган меросини чукур урганиш, она-тупрокни, сувни, хавони, табиатни асраб авайлаш, мусаффо холда авлодларга колдириш, ёшларда экологик маданиятни шакллантириш муаммоси тобора долзарб булиб бормокда [2]. Шу нарса аёнки,Урта Осиё халклари тарихида "табиат-жамият-инсон" муносабатларининг экологик маданий хусусиятлари, уларнинг яшаш шароитлари билан боглик диний карашларда уз ифодасини топган. Хусусан, зардуштийликда табиатга булган муносабатнинг узига хос томонларини куриш мумкин. Масалан, коинотнинг турт элементи - ер, сув, олов, хавони улуглаш диккатга сазовордир. Чунки бугунги кунда хам бу элементларни мухофаза килиш ва саклаб колиш жахон микёсида долзарб масала булиб турган хеч кимга сир эмас. Инсон тараккиётининг турли боскичларида табиатга у турлича таъсир курсатаётган ва бу жараён кишилик жамияти тараккий

December 1

этган сари кучая борган, янги сифат даражаларига кутарилган. Кишилик жамияти тараккиётининг дастлабки боскичларида инсоннинг табиатга таъсири кучли булмаган, чунки ахоли камсонли булиб, унинг хужалик фаолияти чекланган эди. Ёввойи мевалар ва уруглар йигиш, овчиликнинг кадимги шакллари ва баликчилик, жуда оддий уй-жойлар куриш учун табиий ресурслардан фойдаланиш, хайвонот ва усимлик дунёси холатига жиддий таъсир курсата олмас эди. Кишиларнинг табиатга сезиларли таъсири неолит даврига, яъни бундан 58 минг йил олдинги даврга тугри келади, чунки бу даврда кишиларнинг мехнат фаолияти дифференциялашиб, дехкончилик ва чорвачилик вужудга келган. Дастлабки мехнат таксимоти вужудга келиши билан, кишиларнинг фаолияти сохаларига мос эколгик маданият йуналишлари шаклланган. Хусусан, экин экиш учун урмонлар кесилган ёки ёндирилган, бутазорлар кундаков килинган. Бунинг окибатида табиий усимликларга зарар етган. Ер хайдаш усимлик катламини бутунлай тугатган ва субстратнинг сув физик хоссалари жиддий узгаришга сабаб булган [3].

Турли халкларнинг диний дунёкарашларидаги энг мухим хусусият билан табиат билан инсон муносабатларини узаро богловчи элемент сифатида улар уртасида "Худо" тушунчасини куйиш билан характерланади. Лекин диний карашнинг мазмунидаги экологик жихатларни ажратиш, билиш жуда мухим экологик ахамиятга эгадир [4]. Диний дунёкарашлардаги умумгуманистик, экологик мазмун факатгина диннинг ижтимоий, сиёсий мавкеини мустахкамлаш воситаси булиб колмасдан, балки "табиат-жамият-инсон" мажмуаси муносабатларини регуляция килиш, ташкиллаштириш вазифасини хам бажарган. Масалан, "Ахлок-одобга оид хадис намуналари"да "Экмок пайтида кулингизда кучат турган пайтда бехосдан киёмат-койим булиши аник булганда хам, улгурсангиз экиб куяверинг",[5] - деган хадис келажакка оптимистик ишончни, бефарк булмасликни таргиб килади.

Диний - афсонавий карашларда инсон фаолияти худо тушунчасига ва инсонга карама-карши куйилмаган. Аксинча, уларнинг бирлиги илохий кучларнинг мутлоклаштириб, афсонавий образлар даражасига кутарилиши билан жамият уртасидаги изохлашнинг узига хос шакли булиб хисобланади. Бу жамиятнинг табиатга таъсири илохий дахлсизлигини таъминлаш, уларгаасалбий муносабатларни такиклаш оркали табиатни мухофаза килишга каратилгани билан уз амалий мохиятини намоён килади.

Диний - афсонавий экологик карашлар инсоннинг табиатга таъсирини бошкариш вазифасини бажариш билан

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va _farovon hayotimiz kafolati

дунёкарашнинг, хусусан, экологик маданиятнинг узига хос амалий йуналишини белгилайди. Б. Игнатовскаянинг фикрига кура, табиий объектларнинг узаро карама-каршиликлари хакидаги инсон фикрлари рационал мазмунга эга, яъни инсон табиатга таъсир килувчи уз фаолияти билан факат уз хаёти боглик кучларнинг кулай холатини вужудга келтирмасдан, балки нокулай вазиятини хам вужудга келтириш мумкин. Шуни англаб олиш натижасида инсонларни табиатга нисбатан эътибор ва хурмат билан караши шаклланган [6]. Буни узил-кесил тасдиклаш учун этнография тарихидан куплаб мисоллар келтириш мумкин. Хусусан, махсус илмий адабиётларнинг далолат беришича, ибтидоий кабилалар керагидан ортик хайвонларни овламаганлар. Овчиликнинг бундай ёзилмаган конунини бузиш каттик кораланган, ёки мевали усимликларни саклаш, хайвонларни ов килиш меъёрий белгилашни ёзма равишда эмас балки огзаки равишда келишиб олганлар. Бундай огзаки коидаларни бузганларни жамоа бошлиги томонидан улимга махкум этганлар [7].

Ибтидоий инсоннинг тотемистик диний дунёкараши инсон ва табиат уртасидаги мутаносибликни бошкаришнинг узига хос вазифасини бажарган.Тотемистик ахлокнинг экологик мазмуни инсон ва табиатнинг бирлигини англаш манфаатларидан келиб чикканини курамиз. Албатта, бу карашлар содда, стихияли, булсада, уз даврининг ижтимоий-иктисодий хаёти, дунёкарашларидан келиб чиккан. Инсоният тарихининг нисбатан юкори боскичи булган кулдорлик даврида фалсафий карашларнинг афсона ва ривоятлардан камрови кенгрок йуналишлари вужудга келиб, унда экологик маданиятнинг назарий хусусиятлари намоён була борган. Шу даврдаги куплаб ходисаларда экологик маданиятнинг нисбатан мустакил ижтимоий онг хусусиятлари вужудга келганини куриш мумкин. Умумий дунёкарашнинг таркибидаги хали мустахкам назарий мавкега эга булмаган экологик карашлар маданиятнинг хамда бошка ижтимоий онг ва шаклларининг негизи узвий бирликда мавжуд ва улар бир-бирини тулдириб турган. Шунинг учун инсоннинг дунёни узгартиришдаги фаолияти гузаллик яхшилик ва адолат конунлари асосида амалга оширилиши устувор вазифа килиб белгиланган.

Инсоният тарихининг феодализм боскичида табиат факатгина кишиларнинг моддий эхтиёжини кондирадиган предметлар мажмуаси булиб колмасдан, уларнинг маънавий дунёсини шакллантиришнинг асоси булиб кабул килина бошлаган. Маълумки, Урта Осиё халклари тарихида табиатга маданий муносабат табиатшуносликни

December 1

ривожлантириш билан биргаликда умумахлокий, эстетик тарбиянинг асоси сифатида олиб каралган.

Экологик вазиятнинг кескинлашуви турли ижтимоий, сиёсий, оммавий, диний ташкилотларни тахликага солмокда. Дархакикат, табиатни мухофаза килиш муаммоси хар кандай синфий, сиёсий, диний, миллий карама-каршиликларга карамасдан, уларни бирлашишга мажбур киладиган омил булиб колаётир. Шунинг учун экологияда "атеистик" ёки "теологик" йуналишларга булиниш сунъий характерга эга булиб умуминсоний, манфаатларга зид келади. Марказий Осиё худудидаги халклар, шу жумладан, узбек халки орасида авлоддан авлодга утиб келган бир коида мавжуд. Бу хар кандай шароитда хам: энг кам микдорда хом ашё, вакт хамда куч сарфлаб, купрок махсулот олиш коидасидир. Бунинг тежамкорлик, экологик жихати халк орасида "увол" деган сузнинг жуда кенг таркалганлиги ва унга амал килишдан иборат. Бу эса хозирги авлод орасида, афсуски, жуда кам ишлатилади. Бугун ушбу ноёб ижтимоий сифат ахоли уртасида унутилиб бормокда [8]. Дархакикат, табиат унсурлари булмиш сув, тупрок, усимликлардан бемаксад фойдаланиш увол хисобланган. Ахлоксиз харакатлар, яъни одамнинг меъёридан ортик еб-ичиши, жонли ёки жонсиз табиатга путур етказиши гунох саналган. Табиатга нисбатан увол ёки гунох хакидаги коида одамларнинг бой ёки камбагаллигига карамасдан хамма учун бапбаробар хаёт нормаси булган яъни, уларни увол килмаслик, тежамлик булиш, баъзи замондошларимиз уйлаганларидек, хасислик белгиси эмас. Бу юксак маданият, шу жумладан, экологик маданият белгисидир. Агар тула маънода олиб карайдиган булсак, ишлаб чикариш маданияти, истеъмол маданияти, турмуш маданияти, узаро муносабат маданияти ва хакозолар экологик маданият билан богланиб кетади.

Умуман олганда, узбек халки юкори даражада ривожланган экологик маданиятга эга булган. Бу мерос халкимиз миллат булиб шаклланишидавомида сайкалланиб бизгача етиб келган ва шу худудда яшаб турган халкларнинг маданий эхтиёжига жавоб беради. Шунинг учун уларни урганиш, бойитиш лозим. Хрзирги замон фанидаги дифференциялашиш ва интеграциялашиши жараёнини курамиз. Бу холат, уз навбатида, уни туркумлаштиришни такозо этади. Экология тарихини маданият назарияси нуктаи назаридан урганиш нисбатан мукаммал, комплекс билимларни беради. Хусусан, экологиянинг гносеологик функцияси маданиятнинг намоён булиши нуктаи назаридан

December 1

каралиши лозим. Экология сохасидаги билимлар турли туман ва куп катламлидир. Бу билимлар экологик маданиятнинг конкрет йуналишларида ривожланиш тарихини урганишда ва узига хос маданиятни шакллантириш билан мухим ахамиятга эга. Улар табиатдан хаётий эхтиёжларини ва талабларини кондиришга каратилган аник харакатлардан тортиб, жамият ва табиат узаро таъсири конуниятларини очиб берадиган фалсафий дунёкарашовчилик умумлашларгача уз ичига олади. Бундан ташкари, экологик маданиятнинг энг мухим таркибий кисимларидан бири булган экологик саводхонлик хозирги зомон маданиятининг асосий курсаткичи хисобланади. Фалсафий методологик тамойиллар орасида жамият ва табиат муносабатларини бутунлигича, хар томонлама тадкик этиш ва узаро муносабатларни конкрет тарихий тахлил килиш тамойилларини алохида ажратиб курсатиш зарур. Чунки, улар келтирилган катор тамойиллар учун "оралик" хисобланиб, колган тамойилларга сингиб кетадилар.

Фалсафа тарихида, жамиятни, аникрок килиб айтганда, инсонни табиатга карама-карши куйиш, табиатни пассив материя деб караш, табиатни жамият билан айнанлаштириш ёки карама-карши куйиш концепциялари, шунингдек, уларга карама-карши табиат ва жамиятнинг диалектик бирлиги хакидаги назариялар илгари сурилди. Унинг мохияти шундан иборатки, кишилар мавжуд экан, табиат ва жамият тарихи бир бирини такозо килади. Бу концепциянинг асосий коидалари, умумлаштириб айтганда, куйидагилардан иборат: биринчидан, жамият табиатда мавжуд булади, шунинг учун хам, у табиат таъсирида булади, лекин, ун узгартириш ва узлаштириш имкониятига эга; иккинчидан, жамият ва табиат узаро таъсиридаги "модда алмашинуви"нинг асосини моддий ишлаб чикариш ташкил этади; учинчидан, тарихий тараккиётда жамият ва табиатнинг зиддиятли бирлиги ривожланади, чунки уларнинг узаро таъсир даражаси, унинг натижалари ва бошкалар узгаради; туртинчидан, ижтимоий тараккиётнинг истикболи - табиат ва жамият хоссаларини умумий эксплуатация киладиган жамиятдан бундай эксплуатацияни инкор этувчи, жамият ва табиат уртасидаги уйгун муносабатлар урнатилган жамиятга утишдир [9]. Экологик маданиятнинг конкрет тарихий тахлил тамойили жамият ва табиат уртасидаги алокалар усиб борувчи турли-туманликни акс эттиради.У катор сабабларга богликдир. Энг аввало, умуман инсоннинг яшаш мухити, хусусан, табиий шарт-шароитлари турли-тумандир. Шунинг учун хам конкрет жамиятларнинг ривожланишига таъсир курсатадиган

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

объектив-табиий: геологик, гидрофик, иклим ва бошка муносабатлардан ташкари субъектив омиллар - инсон ва жамият ролини хам урганиш зарурдир. Жамиятнинг табиатга таъсири, унинг экологик маданиятидаги ички тармокланиши ва ривожланиш тарихий боскичлари уртасидаги узвийлик тамойили асосида аникланади. Бу таъсир худудлар, минтакалар буйича ишлаб чикариш кучлари, иктисодий муносабатлар даражасига боглик тарзда бирбиридан фаркланади. Бошкача килиб айтганда, турли-туман табиий ва ижтимоий ходисаларнинг узаро таъсири натижасида: "инсон-табиат", "жамият-табиат", хатто,"инсон-инсон", "жамият-жамият" тизими тадрижий тараккиёти боскичларини белгилаб берувчи янги экологик окибатлар келиб чикади. Бу эса, уз навбатида, жамият экологик маданияти ёки маданиятсизлиги мезони булиб хисобланади.

"Атроф мухит билан боглик баъзи муаммолар ёки купрок атроф мухитнинг монлашуви матбуот, телевидение ёки радио учун мухим мавзу булиб, бу факат бир мамлакат ёки бир минтака билан чекланганидир. Бу биз тобора купрок вокиф булиб бораётган хакикий ахволнинг факатгина инъикосидир, шу боис бу муаммоларнинг бир кисмигина у ки бу мамлакат томонидан, яъни у илгор ёки кудратли, хатто оддий мамлакат булса-да, хал килиниши мумкин. Атроф мухитнинг зарарланиши хеч чегара билмайди ва у бутун инсониятга уз таъсирини курсатади. Экологик муаммолар оммабоп ва долзарб булиб, уларнинг ечими дунё микёсида хал этилиши лозим"[10]. Бу муаммоларни хал килишда дунё халклари хаётида мавжуд булган барча назарий ва амалий куникмалардан унумли фойдаланиш мухимдир [11].

REFERENCES

1. Ш.М.Мирзиёев.Миллий тараккиёт йулимизни катъиятбилан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз.Т.; "Узбекистон" НМИУ, 2018.570-бет.

2. И.Хужамуродов. "Авесто"да дехкончилик маданяти. Т.; "Навруз", 2018. 217-бет.

3. Буригин В.А, Марцинковская Н.И. Узбекистонда табиатни мухофаза килиш Т,: Укитувчи, 1980, 11бет

4. Т.Куйлиев. Экологик маданиятнинг шаклланиш ва ривожланиш хусусиятлари (Ижтимоий-фалсафий тахлил). Фалсафа фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун диссертация. Т.; 1993, 42-бет.

5. Каранг: Ахлок-одобга оид хадис намуналари. Т., 1990, 56 -

6eT.

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

6. Игнатовский И.Б, Природа как ценность культуры. М., 1987, с.8.

7. Соколова З.П. Культ животных и религиях. М., Мысль, 1972. Тейлор Э.Б. Первобытная культура. М., 1989. Экология хукуки., 2001 й, 7-8- бетлар.

8. Зиёмухамедов Б. Тангри хикмати ёхуд еру-кук конунияти.. Т: 2021. "Donishmand ziyosi", 167-бет.

9. Ожегов Ю.Т, Никоноров Е.В. Экологический импульс. М.: Молодая гвардия, 1990, С.54.

10. Федерико Майор. Келажак хотираси. Т,: 1996."Узбекистон", 135-бет.

11. Юнусова, Н. Ш., Назарова, Н. Ж., & Жуманиязова, Н. С. (2022). ПЕДАГОГЛАРДА КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ (ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ МИСОЛИДА). Современное образование (Узбекистан), (6 (115)), 9-16.

December 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.