Научная статья на тему 'АДАБИЁТ ФАЛСАФАСИ: МУАММО ВА ТАЛҚИН'

АДАБИЁТ ФАЛСАФАСИ: МУАММО ВА ТАЛҚИН Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

155
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
санъат / адабиѐт / фалсафа / адабиѐт фалсафаси / дунѐқараш / бадиий шакл / бадиий тафаккур / art / literature / philosophy / philosophy of literature / worldview / artistic form / artistic thinking

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Насиба Бўроновна Абдуллаева

Мақолада адабиѐт ва фалсафанинг оламни ўзига хос тарзда ўзлаштириши, ўзаро алоқадорлиги, фарқли жиҳатлари, адабиѐт фалсафасининг моҳияти таҳлил этилган. Фалсафа ва адабиѐтнинг бир-бирига таъсири ва бойитиши масалаларига эътибор қаратилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article analyzes the interrelationship of literature and philosophy, the peculiarities of the study of the world, its differences, the essence of the philosophy of literature. The issues of the interaction and enrichment of philosophy and literature have been studied.

Текст научной работы на тему «АДАБИЁТ ФАЛСАФАСИ: МУАММО ВА ТАЛҚИН»

АДАБИЁТ ФАЛСАФАСИ: МУАММО ВА ТАЛЛИН

Насиба Буроновна Абдуллаева

Узбекистан Миллий университети профессори в.б.

АННОТАЦИЯ

Маколада адабиёт ва фалсафанинг оламни узига хос тарзда узлаштириши, узаро алокадорлиги, фаркли жихдтлари, адабиёт фалсафасининг мохдяти тахлил этилган. Фалсафа ва адабиётнинг бир-бирига таъсири ва бойитиши масалаларига эътибор каратилган.

Калит сузлар: санъат, адабиёт, фалсафа, адабиёт фалсафаси, дунёкараш, бадиий шакл,бадиий тафаккур.

ABSTRACT

The article analyzes the interrelationship of literature and philosophy, the peculiarities of the study of the world, its differences, the essence of the philosophy of literature. The issues of the interaction and enrichment of philosophy and literature have been studied.

Keywords: art, literature, philosophy, philosophy of literature, worldview, artistic form, artistic thinking.

Фалсафа ва адабиёт бир-бири билан чамбарчас боглик, улар вокеликни узига хос идрок этиш, борликни кадриятли тушуниш, вокеликни субъектив идрок этиш, муаллиф позициясини ифодалаш билан фандан фаркланади. Фалсафа ва адабиёт бир-бирига жуда якин, аммо бир хил эмас; адабиёт бошка санъат турлари сингари бадиий образлар тилида, фалсафа эса тушунчалар тилида сузлайди. Аммо, файласуфлар адабий шаклдан фойдаланишгани хусусида ^мас Морнинг "Утопия", Афлотун "Диалог"и, Жан Жак Руссонинг " Эмил ёки таълим тугрисида" каби куплаб мисоллар келтириш мумкин. Баъзи ёзувчилар томонидан ёзилган асарларда адабиёт ва фалсафанинг чинакам бирлашиб кетгани, унда нарсаларнинг мохдяти бадиий воситалар оркали талкин этилишини кузатиш мумкин. Зеро, юксак адабиёт хдмиша фалсафийдир, у баъзан фалсафанинг рационаллашган шаклларидан чукуррок ва ёркинрок булиши, куплаб савол тугдириши, муаммони кескинлаштириши, унинг янги кирраларини курсатиши мумкин.

April, 2022

209

^адимги антик даврнинг донишмандлари хам дидактик адабиёт оркали кадимий фалсафани космос, дунё, инсон, бахт ва адолат, хакикат, яхшилик ва гузаллик хакида мулохаза юритишга йуналтирдилар. Гомернинг "Илиада" ва "Одиссея"си кадимги юнонларнинг фалсафасидан илхомланган. "Мифдан логоса" га яъни антик фалсафа дидактик адабиёт ва бадиий ижод оркали кириб келган.1 Мукаддас китоб, мукаддас ёзувларда хам фалсафа ва бадиий тимсолни бирлашиб кетганини куриш мумкин. Куръонда Юсуф сураси энг гузал кисса сифатида таърифланади. Бу фалсафа ва адабиётнинг кадимдан узвий богликлиги, бир биридан таъсирлашуви ва бири-бирин бойитишини намоён этади. Ёки цивилизация тарихида Тит Лукреций Кар, Данте, Шекспир, Сервантес, Гёте каби шоир ва ёзувчи файласуфлар, ака-ука Шлегел, Новалис ва бошка немис романтиклари "шеъриятни фалсафа билан бирлаштириш, аралаштиришни" хакида уз эстетик карашларида баён этишган.

Тарихий ва фалсафий жараёнда санъатнинг урни ва роли муаммоси романтизм давридан бошлаб Европа маданиятининг инсонпарварлик, инсон фалсафаси, хаёт фалсафаси, инсон мавжудлиги, уз-узини англаши, узида содир булаётган мухим узгариш ва эврилишлар тахлилига эътибор каратган экзистенциализмда турлича намоён булган. Умуман олганда, гарб ва шарк фалсафаси доимий санъат, жумладан адабиётга мурожаат килади. Кант санъатни аклнинг ноёб кучи ва инсон яхлитлигининг ноёб модели асоси сифатида куйган булса,2 Гегель "барча гояларни камраб олувчи, аклнинг олий харакати - эстетик харакатдир" ва "рух фалсафаси эстетик фалсафа" деган фикрлари янги Европа рационализми инкирозига реакция сифатида -романтик панэстетизмни вужудга келишига сабаб булди.

Х1Х -асрда ёзувчи, шоирлар бадиий адабиёт ва фалсафани бири-бирига якинлаштирди. Х1Х аср охири-ХХ аср бошларига келиб фалсафа ва адабиёт "бирлашди" дейиш мумкин. Жахон адиблари жахон адабиёти ва фалсафасига катта таъсир курсатган бадиий образларда чукур гоялар, мулохазалар ва тажрибаларни мужассам этишга муваффак булишди. Улар уз асарларида умумий фалсафий муаммоларга тухталиб, фалсафий тахлилнинг абадий мавзуси булган инсон табиатининг тубсизликларини очиб беради. Масалан, Достоевский Кант каби эркинликни шахснинг ахлокий поклиги сифатида

Колесников А.С. Философия и литература: современный дискурс // Серия «Мыслители». История философии, культура и мировоззрение. , Выпуск 3 / К 60-летию профессора А.С. Колесникова Санкт-Петербург : Санкт-Петербургское философское общество, 2000. C.8-36

2 Кант И. Критика способности суждения // Соч.: В 6 Т. М., 1969.Т. 5.С. 330

3 Гегель Г.В.Ф. Работы разных лет: в 2-х Т. М„ 1970. Т. 2. С. 212

April, 2022

210

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-209-213

талкин этди. "Жиноят ва жазо", "Телба" асарларида инсон сир-синоати, рухияти, гузаллик жумбоги, тарихнинг маъноси, хаётнинг диний ва ахлокий ибтидоси каби мухим муаммоларни бадиий воситалар оркали тасвирлайди. Достоевский узининг асарларида хаётнинг олий маъноси факат Худода, калбда Худонинг борлигида, факат шу оркали тугри хаёт кечириш мумкинлигини таъкидлайди. "Телба", "Иблислар", романларида инсон калбини урганишни ва унда яхшилик ва ёмонликни излашни давом эттиради. Ёзувчи инсонда деструктив ибтидонинг келиб чикишини "метафизик етимлик"-худосизлик феноменидан келиб чикишини ва окибат котиллик, уз узини йук килиш ва зуравонлик, анархияга булган ижтимоий эхтиросни келтириб чикаришини эътироф этади.

Йигирманчи асрда адабий асар бадиийликка йугрилган булсада хам, унда фалсафий асосга эътибор берила бошланди. Неки хар бир ёзувчи даврнинг фалсафий мухитидан нафас олади ва бундан куз юмиб булмайди. Бу даврда оламнинг фалсафий мохиятини теран хис киладиган Толстой, Достоевский, Кафка, Пруст, Джойс, Борхес, Кортасар, Мэрдок, У. Эко, К. Уилсон кабиларни асарларига кизикиш ортганлигини кузатиш мумкин. Куплаб таржималар юзага келди, лекин ушбу ёзувчиларнинг асарлари фалсафий тахлилга мухтож, адабиёт фалсафасига оид тадкикотлар кам. Адабиётшунос олимлар томонидан уларнинг бадиий-фалсафий мазмуни, бадиий-услубий махоратига оид маколалар эълон килинган. Лекин ушбу асарларининг герменевтик онтологик, эпистемологик, аксиологик, ахлокий жихатлари кам урганилган. Нафакат хориж балки мумтоз адабиётимиз, замонавий узбек ёзувчи ва шоирлар асарларини фалсафий тахлилига эътибор каратиш лозим. Бу фалсафани хам адабиётни хам бойишига хизмат килади.

Фалсафа ва адабиёт оламни узига хос тарзда узлаштиради ва акс эттиради. Фалсафа дунёкараш сифатида адабиётга таъсир курсатди, шунингдек фалсафа хам адабиётнинг таъсирини бошдан кечиради. Фалсафий матн-бу диалогга асосланади, диалог эса хакикатни адабий ва шеърий ифодалайдиган огзаки нутк куринишидир. Фалсафа ва санъатнинг уртасидаги алока лингвистик шакллари оркалигина амалга ошиши мумкин эмас. Купинча улар хакикатни етарлича ифода ета олмайдилар, шунинг учун уларни бадиий тафаккур, бадиий гоя, бадиий-фалсафий мажоз ва рамзлар, метафора, метонимия каби ходисалар оркали талкин этилади. Айникса, санъат ва фалсафа туташган маргинал жанрлар (фалсафий эсселар, ижтимоий фантастика

April, 2022

ва бошкалар) кенгайиб бораётгани кузатиш мумкин. Бу эса адабиёт фалсафасидаги интеграцияни намоён этади.

Адабиёт фалсафаси-бу адабиёт ходисасининг онтологик, эпистемологик, аксиологик, ахлокий хусусиятларини урганадиган соха. Фалсафий ёндашувлар эса адабий танкид ва адабийни талкин килишни услубий жихатдан кенгайтиради, филологик нуктаи назардан уларнинг максад ва вазифаларни тугри белгилашга хизмат килади. "Шу маънода, адабиёт ва фалсафа инсоният тарихи ва тадрижининг умумий хосиласи, фалсафий ва бадиий тафаккурнинг уйгунликда намоён буладиган яхлит натижаси, бирининг мавжудлиги иккинчисининг зарурлигини албатта такозо этадиган, узаро чамбарчас боглик феноменал ходисалардир. Бу эса, бадиий тафаккурни фалсафа, фалсафий гоя ва карашлардан айрича караш, узвий алокадор булган бу ходисаларни бир-биридан ажратишнинг нихоятда хато эканлиги ва салбий натижаларга олиб келиши мумкинлигидан далолат беради"4

Хулоса килганда, адабиёт фалсафаси фикр ва туйгу муштарак, бадиий матнларда фалсафий муаммоларни тугри топишга уринишлар сохада янги ёндашувлар, таклиф ва мулохазаларни ишлаб чикишга ёрдам беради;

Иккинчидан, бадиий тафаккур хам жамиятдаги ижтимоий вокелик, инсоний муносабатларнинг онгдаги ифодаси булиб фалсафа ва адабиёт алокадорлигининг хам муайян ифодасидир;

Учинчидан, адабиёт фалсафасининг интеграл хусусияти адабиёт ва фалсафа деб аталган икки соханинг узаро узвий алокадорлигидан ва умуминсонийлик хусусиятидан келиб чикади, уларнинг бутун башариятга тегишли умумий кадрият эканлигига таянади;

Туртинчидан, адабиёт фалсафаси уз мавзуларида (биринчиси объектив тузилмалар билан, иккинчиси субъективлик билан богликлиги), усулларда (биринчи холда окилона; тасаввур, илхом ва иккинчисида онгсизсизлик билан богликлиги), натижаларда (биринчиси билим яратади, иккинчиси -эмоционал таъсир) фалсафани адабиётдан ажратиб турувчи нукталарни аниклашга ва уларнинг муносабатларини ойдинлаштиришга харакат килади.

REFERENCES

1. Колесников А.С. Философия и литература: современный дискурс // Серия «Мыслители», История философии, культура и мировоззрение. , Выпуск 3 / К 60-летию профессора А.С.

4 К. Назаров .Жахон адабиёти, 2016 йил, 7-сон Б.35-38

April, 2022] [ ©*___© 1

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-209-213

Колесникова Санкт-Петербург : Санкт-Петербургское философское общество, 2000. C.8-36

2. Кант И. Критика способности суждения // Соч.: В 6 Т. М., 1969.Т. 5.С. 330

3. ГегельГ.В.Ф. Работы разных лет: в 2-х Т. М., 1970. Т. 2. С. 212

4. К. Назаров. Адабиёт фалсафаси. Жауон адабиёти, 2016 йил, 7-сон Б.35-38

5. Мухамеджанова, Лалихон Ашуралиевна (2019) «РОЛЬ НРАВСТВЕННОСТИ В ОБЩЕСТВЕННОМ СОЗНАНИИ», Научный вестник Наманганского государственного университета : Вып. 1: Вып. 9 , статья 17.

6. Мухамеджанова Лалихон Ашуралиевна, Асадуллина Гузелия Рауфовна, Ермоченко Константин Павлович, Шкуран Оксана Владимировна, Ивентьев Сергей Иванович. (2021) "Социальная истина и духовно-нравственная сфера человека" С.111-118

7. GROWTH RHYTHM OF INTRASPECIFIC FORMS OF WHEAT Dilbar Kadirova 2021/11/25 Web of Scientist: International Scientific Research Journal 11

8. Каххарова, М., & Агзамова, Н. Ш. (2018). Этика.94-299

9. Kadirova Dilbar Salikhovna, Inagamova Feruza Khurshidovna, Agzamova Nilyufar Shukhratovna, Mukhamedzhanova Lalikhon Ashuraliyevna. (2019). CATEGORIES OF HARMONY IN THE CONCEPTIONS OF CLASSICAL SCHOLARS. International Journal of Research in Humanities, Arts and Literature, (2), 293-300

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.