22ABU RAYHON BERUNIY - BUYUK QOMUSIY OLIM
Sanjarbek Saidmurod o'g'li Shoyimov
Toshkent moliya instituti "Ijtimoiy fanlar" kafedrasi o'qituvchisi sanj arbekshoyimov@gmail .com
Muhiddin Narzullayevich Primov
Toshkent moliya instituti "Ijtimoiy fanlar" kafedrasi dotsenti
ANNOTATSIYA
Abu Rayhon arabcha "Rayhonning otasi" yoki "rayhonli kishi" degan ma'noni beradi. Zamonasining qator fanlari: astronomiya, fizika, matematika, geodeziya, mineralogiya, tarix va boshqa fanlarni chuqur o'rganib, bir nechta nodir asarlar yozgan.
Kalit so'zlar: berun, Kat, astronomiya, fizika, matematika, geodeziya, mineralogiya, tarix.
Abu Rayhon Beruniy ( o'rta asrlar ilm -fani rivojiga beqiyos hissa qo'shgan qomusiy olimdir. Olimning asl ismi Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy bo'lib, olim o'z umrini ko'p vaqt vatandan uzoqda o'tkazishga majbur bo'lganligi uchun uning ismiga "berun" - "tashqari" so'zi qo'shib aytiladi. Olimlar yana shuningdek, Xorazmning o'sha davrdagi poytaxti - Kat shahri qismining tashqarisida dunyoga kelgani uchun ham shunday taxallus berishgan deb hisoblashadi. Bu nisbadagi Abu Rayhon arabcha "Rayhonning otasi" yoki "rayhonli kishi" degan ma'noni beradi. Zamonasining qator fanlari: astronomiya, fizika, matematika, geodeziya, mineralogiya, tarix va boshqa fanlarni chuqur o'rganib, bir nechta nodir asarlar yozdi. Beruniy ona tilidan tashqari yana bir qancha tillarni: arab, sug'diy, fors, suryoniy, yunon va qadimgi yahudiy tillarni, keyinchalik Hindistonda Sanskrit tilini ham o'rganganligi olimga ushbu tillarda yozilgan adabiyotlarni o'qiy olish va eng asosiysi, beqiyos, takrorlanmas asarlar yaratishiga ko'maklashdi. Al-Beruniy mashhur ustozlardan: Abu Nasr Mansur ibn Iroq (astronomiya, geometriya va matematika), Abu Sahl Iso al-Masihiy (astronomiya, netrologiya, tabobat) lardan ta'lim oldi.
Beruniy so'nggi avlodlarga katta ilmiy meros qoldirdi. Beruniy o'z davri ilm-fanning turli sohlariga oid 160 dan ortiq tarjima kitoblar va yozishmalari qoldi. Sanskritchadan arabchaga,
74
arab tilidan Sanskrit tiliga tarjima qildi, badiiy ijod bilan ham shug'ullanib she'rlar yozdi. "Astrologiyaga kirish", "Jonni davolovchi quyosh kitobi", "Ikki xil harakatning zarurligi haqida", "Ko'paytirish asoslari", "Ptolomey "Almagesf'ining sanskritchaga tarjimasi", "Foydali savollar va to'g'ri javoblar", "Farg'oniy "Elementlaf'iga tuzatishlar", "Turklar tomonidan ehtiyotkorlik", "Oq kiyimlilar" va karmatlar haqida ma'lumotlar", "She'rlar to'plami", "Al-Muqanna haqidagi ma'lumotlar tarjimasi", "Ibn Sino bilan yozishmalar" nomi bilan atalgan asarlar ham unga tegishli hisoblanadi.
Uning dastlabki asarlaridan "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" («Al-osor al-boqiya an al-qurun al-xoliya») asari qadimgi Xorazmda o'tgan xalqlarning, qadimgi yahudiylar, nasroniylar, majusiylar va musulmonlarning urf-odatlari, an'analari, bayramlari, taqvimlari, dinlari, payg'ambarlari, muqaddas kitoblari haqidagi barcha ma'lumotlarni o'zida to'plagan yaxlit ensiklopediya bo'lib, u Yevropada "Xronologiya" nomi bilan mashhurdir.
Apa6 noM.iiipit CyraMiiia HOM-TapM
Cypaftë I J - p B-H I 1 - P 11- u
: j G -1 po h i Ba- 6- p B Ba-ö p B
ÀA pa-3-Ha A-x-MO-x
X,a uta P-Iu-H-B-H , L X- B ë
3h pot 1- í- <[ 1 ir - a-c-cfi
\ Tacpa r -H -e >K 1-1 pu
Tap<J) m ill p n 111 X - M - tLI - H - LUI
JVÍ-F A qnp
3y6pa B-3-a A- M r
O a j > c|>;i B-H-3-B B-H-3-H-0
ABBO -1 -T- in - T a-i}i-c-c - t
C M M i ) íi r i T -Fop A -x-uj -cji-p-n
f n < JjJ» C-p E5 * J Í1 es — m K
3y6oHHeH <ï> -c-p-B C-po ci)-c-p-n-B
1 f K.1HJI F-H-B u -jx A - F-H - 13 H-A
Kaji6 B-f H-B-H-Ä B-f-H- B- H-A
ITT : i bji m iW- F-ll-C .a-B-H-C 3o-p-M- H-A
HaoftHM 13 -c - c; - M C-p-3-H-B
Ba^i^a ES - ik -3-n-K M - p-X-lll - II - K
Ca-bA a3-30- b- ei - u -a XI -"I-M'H
Cli
Ca-bfl 6 :i¡-, io-f io-f
Ca-fcA ac-cyyA 1 J 1 - , ' - m - I 11 11 p C - JX. - Jvi - c- H - 3K
Cai>A a/i-a^- MT - n ni T ¿VI- m - T-B-H-Ä
OIIÍI
«Jsapr aJi-iiy- <t> -p- uli t-60-c et» -p-X - 1 > -6-1I-C
1-; □ M
<J>apF aji-.vty- B-p-(j)-p-)N X B - ö u p
axxa p -J03
Li a t e i a.i-3¡yT P-H-D H a
IUapaTOH 13 - 11.1 il- : i r P-VÎ-B-H - A
1 j vi;i 11 11 li-Ji-ii «t1 -p H-X-H-A
(1-rasm) Oy manzillarining 3 tilda nomlanishi "Osor ul-boqiya" dan
Bu asarni olim 27 yoshida, ya'ni 1000- yili yozib tugallagan. Asar arab tilida yozilgan va Qobus ibn Vashmgirga bag'ishlangan. Bu asarning birinchi nashrini nemis olimi, beruniyshunos Eduard Zaxau 1876-1887-yillarda Leypsigda bosib chiqaradi. 1879-yili uning inglizcha tarjimasini nashrdan chiqaradi. 1950-yili sharqshunos olim A.Rasulov asarning bir qismini o'zbekchaga tarjima qiladi, 1957-yili bu asar arabshunos
75
olim M.A.Salye tomonidan rus tiliga tarjima qilinadi va nashr etiladi. 1968-yili A.Rasulov tomonidan bu asarning o'zbek tilidagi to'liq tarjimasi "Fan" nashriyotida bosilib chiqadi. Eng ulug', eng aziz ayyom, istiqlol bayrami arafasida mustaqilligimizning muborak 30 yilligiga to'g'ridan-to'g'ri, "O'zbekiston" nashriyot-matbaa ijodiy uyi 500 nusxada chop etilgan, Abu Rayhon Beruniyning "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" asari ham qarori asosida ijroning ijrosi. Taniqli olim tarix fanlari doktori, professor Ashraf Ahmedov tomonidan nashrga tayyorlagan. Abu Rayhon Beruniyning "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" asari, istiqlolimizning shonli 30 yilligiga munosib sovg'a bo'ldi. Beruniyning muhim astronomik-geografik asari "Tahdid nihoyot al-amoniya li tashidi masofat al-masokin" ("Turar-joylar orasidagi masofani tekshirish uchun joylarning oxirgi chegaralarini aniqlash"- "Geodiziya") 1025-yilda yozib tugatdi. Beruniyning "Hindiston" nomli mashhur yirik asari "Tahqiq mo li-l-Hind min ma'quda maqbula fi-l-aql av marzula" ("Hindlarning aqlga sig'adigan va sig'maydigan ta'limotlarini aniqlash kitobi") 1030 yilda yozilgan bo'lib, bu shoh asar G'arb va Sharq olimlari, shu jumkladan, hozirgi zamon hind olimlari tomonidan yuksak baholangan. Akademik V.R.Rozen "Sharq va G'arbning qadimgi va O'rta asrdagi butun ilmiy adabiyoti orasida bunga teng keladiga asar yo'q", deb baho bergan.
Beruniy o'z asarlarida ayrim hodisalar to'g'risida ham yozgan. Masalan, (birinchi bo'lib Quyosh tojini yaratilganda qiziqarli natijalarga erishilgan. U amaliy astronomiya masalalari bilan ham juda ko'p shug'ullanar edi. Beruniy Xitoy va Tibetga tut o'lkalarni ham o'zidan boshqa olimlarga nisbatan to'la va o'ziga xos to'g'ridan-to'g'ri to'ldirgan. Ptolemeyga qarama qarshi Atlantika va Hind okeanining janubiy tomoni bir-biriga tutashganini isbotlab bergan. sharq geografik adabiyotida muhim rol o'ynagan. Tarixda Amerika qit'asini 1492-yil oktabr dengizi sayyohi Xristofor Kolumb kashf etgani tartibga solingan. Ammo bu boshqa Beruniyning ilmiy farazi ham ma'lum. Olim o'zining "Hindiston" asarida yer qurilishi, dengiz va quruqlik to'g'risida gapirib, "...Yerning choragi ma'muradir. Ma'murani g'arb va sharq tomondan Muhit okeani (Atlantika va Tinch okeani) o'rab turibdi. Bu Muhit okeani, yerning obod yo'q dengizlarning narigi tomonida bo'lishi mumkin bo'lgan quruqlik yoki odam yashaydigan orollardan ikkaladan (g'arbdan va sharqdan) alohida turadi..." deb yozgan. Bu fikrni "AlKonun alMas'udiy" asarida ham uqtiradi. Demak, g'arbiy yarim sharda yaxlit bir quruqlikning mahsuloti, Amerika deb nomlanuvchi qit'aning holatini Beruniy yevropalik olimlardan 450-yilcha oldin hisoblash qilib, o'z asarlarida bir necha bor yozgan. Beruniyning oxirgi asari - "Dorivor o'simliklar haqida kitob"ining
76
Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science_
taraqqivotidagi o'rni
'.qqvyotida^
qo'lyozmasi XX asrning 30 yillarida Turkiyada topildi. Asar "Saydona" nomi bilan ham mashhur. Beruniyning ilmiy merosini O'zbekistonda tadqiq etgan bir qancha olimlar mavjud. H.M.Abdullayev, I.M.Mo'minov, V.Y.Zohidov, Y.G'.G'ulomov, U.Karimov, S.A.Bulgakov, A.Irisov va boshqa atoqli olimlarimiz Beruniy faoliyati haqida qator risola, asarlar yaratdilar. Beruniyning boy ilmiy merosi O'zbekiston va undan tashqarida chuqur o'rganilmoqda. Uning asarlari lotin, fransuz, italyan, nemis, ingliz, fors, turk tillariga tarjima qilinib, hayoti va ijodi yozuvchi va san'atkorlar e'tiborini olib bormoqda. Beruniy haqida "O'zbekfilm" studiyasi ijodkorlari 2 qismdan iborat "Abu Rayhon Beruniy" filmini (1974) yaratgan. Uyg'un "Abu Rayhon Beruniy" pyesasini (1973) yozgan. Qoraqalpog'iston Respublikasidagi shahar, tuman Beruniy nomiga qo'yilgan. O'zbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti Toshkent texnika universiteti, metro bekatining nomi bilan. Toshkent shahrida, Qoraqalpog'iston, Xorazmda Beruniy nomida ko'cha, maydon, maktab va boshqa belgilashlar bor.
Dunyoda birinchi marta O'zbekistonda topilgan mineralga Beruniy nomi qo'yilgan.
REFERENCES
1.A.Irisov. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. T.:1968.
2. A.Madraimov va b.q. "Ma'naviyat yulduzlari" Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999.
3. Abu Reykhan Biruni Pamyatniki minuvshikh pokoleniy / Per. i prim. M.A. Sal'ye, Izbrannyye proizvedeniya, Tom I, Tashkent, "FAN", 1957
4. Abdullayev.H.D.O'zbek adabiyoti tarixi.O'quv qo'llanma.—T.: Cho'lon nomidagi NMIU,2019.
https://tma.uz/
Republican Scientific and Practical Conferenc«
December 16
