CC BY
0ABBASQULU AGA BAKIXANOVUN PEDAQOJi GÔRUÇL9RÎ
M9TAN9T VAHiD QIZI K9RÎMOVA
ADPU-nun §aki filialinin Ûmumelmi fanlar kafedrasinin ba§ muallimi
Xulas3. Mdqalddd Azarbaycan dddbiyyatmm XIX dsr inkiçaf marhalasinin gorkamli nùmayandasi, ictimai-siyasi xadim, §air, nasir, tarcùmaçi Abbasqulu aga Bakixanovun pedaqoji gorùçlari tadqiqedilir. Tadqiqatçiyaziçinin "Qanuni-Qudsi", "Takzibi - axlaq" va "Kitabi -nasihat" asarlarini pedaqoji asaslar ùzra tahlila calb edir. Aparilmiç tahlillar dikta edir ki, yaziçinin tahlil obyekti kimi seçilan asarlari ganc naslin, ùmumiyyatla, insanin manavi tarbiyasinin asaslarini ozùnda aks etdiran ornaklar kimi çox boyùk elmi - pedaqoji dayara malikdir.
Movzunun araçdmlmasinda sistemli elmi yanaçma maqalanin nazari-metodoloji asasi kimi gotùrùlmùç, tarixi-adabi metoddan istifada olunmuçdur. Mùallif yeri galdikca movzu ila bagli "§aki fahlasi" qazetinin sahifalarina çixarilmiç maqalalarlayanaçi digar elmi manbalara da mùraciat etmi§ va irali sùrdùyù, yaxud ùmumilaçdirdiyi fikirlari onlara soykanmakla asaslandirmaga çali§mi§dir.
Açar sozlzr: Abbasqulu agaBakixanov, "Qanuni-Qùdsi", Takzibi - axlaq", "Kitabi - nasihat", manavi tarbiya, axlaqi tarbiya
Giriç: Abbasqulu aga Bakixanov Azarbaycan xalqinin ictimai fikir tarixinda takca siyasi xadim, §air, alim, nasir, maçhur kitabçunas kimi deyil, hamçinin gorkamli maarifçi kimi da taninir. O, muallim içlamasa da, onun Azarbaycan pedaqoji fikirinin inkiçafinda misilsiz xidmatlari vardir. Bu gorkamli tarixi çaxsiyyat fasilasiz olaraq butun §arq adabiyyati numunalarini oxumuç, hatta vaxtila 9rdabil kitabxanasinin fondunu siyahilaçdirarkan hamin kitabxanadan goturduyu zangin §arq adabiyyati alyazmalarini ozunun Bakida va Qubada olan kitabxanasinda saxlamiçdir. "Hamin kitabxanani gormuç professor i. Berezin orada saxlanilan 253 nusxadan ibarat matbu asarin va alyazmasinin siyahisini tutmuç, naçr etdirmi§dir"[2, s.100]. Çox taassuf ki, Makka ziyarati zamani bu dahi çaxsiyyatin vaxtsiz olumundan sonra çarizm bu qiymatli alyazmalari ala keçirmak uçun yollar axtarmiç, nahayat hayat yoldaçi Sakina xanima brilyant qaçli iki uzuk verarak onun Baki va Quba kitabxanasinin fondunu ala keçirmiçdir. 9lda olunan alyazma kitablari Peterburq Umumi Kitabxanasinin fonduna daçinmiçdir. Professor Camal 9hmadov Abbasqulu aga Bakixanovun pedaqoji gôruçlarini §arh edarkan yazir ki, " Bu kitabxanadaki ( Abbasqulu aga Bakixanovun çaxsi kitabxanalari nazarda tutulur - M.K) asarlar içarisinda darsliklar va mutalia maqsadila yazilan kitablar da var idi. A. Bakixanovun darsliklari, mutalia maqsadila yazdigi va "axlaq darsliklari" kimi çohrat qazanmiç asarlari Azarbaycanda sabit darsliklarin, maktab vasaitlarinin yaradilmasina musbat tasir edan ilk va mukammal metodik manbalar olmuçdur"[ 2, s. 100]. 9lbatta, zangin mutalia va bilik imkan vermiçdir ki, Abbasqulu aga Bakixanov cahançumul elmi va badii mazmunlu asarlar yazsin.
9sas hissa. Ganc naslin talim - tarbiyasi onu daim duçundurduyundan o, yaradiciliginin pedaqoji istiqamatli çah asarlarindan olan "Qanuni - Qudsi", "Takzibi - axlaq" va "Kitabi - nasihat" asarlarini qalama almiçdir.
ilk Azarbaycan çap kitabi kimi tarixa duçan "Qanuni - Qudsi" darsliyini Abbasqulu aga Bakixanov fars dilinin qrammatikasina hasr etmiçdir. Ozunaqadarki asarlarin daha çox fars dilinda yazilmasini irali suran muallif, bu asarlarin sarbast oxunmasi uçun fars dilinin qrammatikasini bilmayin vacibliyi qanaatini tasdiqladiyi ilk elmi - pedaqoji asarini fars dilinin qrammatikasina hasr etmiçdir. 9sarin elmi - pedaqoji xususiyyatini va strukturunu saciyyalandiran çair - tadqiqatçi Vaqif Aslan yazir: "Fars dilinin qrammatikasini oyradan bu asar ("Qanuni - Qudsi" asari nazarda tutulur -M.K) muallifin kiçik, lakin darin mazmunlu "giriç"indan, "Harflar" (fonetika), "Kalmalar" (morfologiya) va "Cumla" (sintaksis) adlari altinda ayri - ayri uç fasildan ibaratdir. Fars dilinin sarf -nahvindan (Qrammatikasindan) bahs edan bu asarin "giriç"inda muallif dilin yigcam elmi tarifini verdikdan sonra, bu asari na munasibatla, na kimi çaraitda va hansi prinsiplar asasinda yazdigi haqqinda qisa va aydin elmi izah verir. Hamin giriçdan yena aydin gorunur ki, muasir dilçilik elminin
talablari nöqteyi-nazarindan çixi§ edan alim bu asarini yazarkan fars dilinin qanunlarini kitablardan deyil, canli dani§iq dilindan öyranmi§dir" [4, s. 98].
Abbasqulu aga Bakixanov darsliya daxil etdiyi badii parçalarda uçaqlarin axlaq tarbiyasini asas götürmü§dür. Orada öz aksini tapan §eir nümunalari tarbiyavi mazmun daçiyir: "Agilsiz adam hami§a hünarsiz olar", "Zalima demayin ki, zülm etma, çûnki o, bu harakatindan al çakmaz", "Fürsat var ikan elmin tahsilini aldan buraxma" [ 2, s. 100].
"Takzibi - axlaq" asari fars dilinda qalama alinmi§, asarda ganc naslin talim-tarbiyasina istiqamatlanmi§ böyük maqsadlar izlanilmi§dir. Struktur etibarila asari on iki fasildan va naticadan ibarat qalama alan görkamli maarifçi, ganc naslin manavi tarbiyasina tasir göstaran masalalari daha qabariq §akilda diqqata çatdirmi§dir. Görkamli adabiyyat§ünas, akademik Feyzulla Qasimzada asarin pedaqoji va elmi - falsafi mazmununa münasibat bildirarak yazmi§dir: " Tahzibi - axlaq" müallifin ham pedaqogika va psixologiyaya aid elmi, ham da nazari masalalarla ma§gul olan falsafi asaridir" [3, s.77]. ösarin adindan da göründüyü kimi, müallif uçaqlarin axlaqini tamizlamayi, onlari pis amallardan çakindirib nacib va yüksak axlaq normalari ruhunda böyütmayi qar§isina maqsad qoymuçdu. ösarda irali sürülan asas axlaqi dayarlar insanlarla gözal raftar, imkansiz va yoxsul insanlara marhamat va saxavatlilik göstarmak, mard va qorxmaz olmaq, dogrulugu va adalati daim diqqatda saxlamaq, riyakarliqdan va tamahkarliqdan uzaq olmaq va s. masalalardir. ösarin "giri§" hissasi asar hasila galarkan müallifin hansi çatinliklarla üzla§diyini diqqata çatdirir. Malum olur ki, asari qalama alarkan müallim çoxlu sayda Qarbi Avropa va islam ilahiyyatçilarinin asarlarini oxumu§, lakin fikirlarinin izahinda seçimini konkret edarak ancaq tarbiya masalalarini özünda aks etdiran asarlara üstünlük vermi§dir. Onun §arqin dahilarindan olmu§ Sanai, öttar, Sadi, Hafiz kimi sanatkarlarin asarlarindan gatirdiyi sitatlar, §eir parçalari onun fikrin ifada tazindaki ümumila§dirma qabiliyyatini ortaya qoyur. Görkamli maarifçinin axlaq normalarina dair fikirlari asarin "Etidala riayat etmak haqqinda", "Yax§iligin fazilati haqqinda", "Rahatliq alda etmak haqqinda", "Adata bagliliq haqqinda", "§öhrat haqqinda", "E§q alami haqqinda", "ïçin faydalari haqqinda", "Raftar qaydalari haqqinda", "Tavazökarliq qaydalari haqqinda", "insaf haqqinda", "Qanaatin §artlari haqqinda", "Tavakkül qaydalari haqqinda" fasillarinda geni§ çakilda yer almi§dir. Bu fasillarin mazmunu ila geni§ taniçliq oxucuda bela bir fikir formalaçdirir ki, bu asarla müallifin "Kitabi -nasihat" asari arasinda bir mazmun va ideya yaxinligi vardir. ösarda "Mü§katül anvar"da oldugu kimi dahi Nizami fikirlarina yaxinliq vardir. Masalan, dahi Nizaminin tibbi taliminda yer alan "Na az ye, na çox" fikrini Abbasqulu aga Bakixanov "Kitabi - nasihat" da inkiçaf etdirarak yazir ki, "Çox yemakdan özünü qoru ki, badanin saglamligina va agla ziyani vardir" [1, s.70 ]. Müallifin fikrinca, xasislik pis insani keyfiyyat oldugu kimi, israfçiliq da yax§i xüsusiyyat deyildir. Müallif müasiri olan insanlari insafli olmaga, yaxçiliga saslayir. Bu münasibatla yazir ki, " Heyf o adama ki, yaxçiligi bacarir, lakin etmir; halbuki insan yaxçiliq etdikdan sonra haqli §ükra layiq olur; baçqalari ila bir saviyyada ikan onlarin nemat vericisi olur" [1,s.26]. Lakin müallifin bu fikrinda istisnaliq var. O, pis, baçqalarina zülm edan insanlara yaxçiliq etmayi maslahat bilmir. Onun tabirinca, " Yaxçiliq etmak yax§i §eydir, lakin yamanlara yaxçiliq etmak, yaxçilarin haqqinda pislik etmak kimidir" [1, s.23]. ösarda müallifin pedaqoji taliminda nazariyya ila praktikanin vahdatda götürülmasi asas maqsad kimi götürülür. ösarin "Maarifin ramzlari haqqinda" adli "Xatima"sinda alim elmla amali müqayisa edarkan asas üstünlüyü elma verir. Müallif bu istiqamatda olan §arhlarinda amali gamiya, elmi isa gaminin yelkanina banzadir. O, fikirlarini filosof Mir Findarskinin :
"Agil gamidir,arzu girdabdir, bilik yelkandir, Allah sahil, bütün alam isa danizdir"
misralari ila tasdiqlayarak yazir ki, "daryadan sahila çixmaq, insanqüvvasindan asili olmayan külayin asmasina bagli olsa da, gamisiz va yelkansiz darya üzünda üzmak mümkün deyildir. Bundan malum olur ki, bu firtinali danizda agil gamisi olmadan üzmak mümkün deyildir. Bu gaminin da elmlar va asarlardan yelkani olmasa, sarkardan qalar" [1, s. 62]. Hayatindan gördüyümüz kimi, Abbasqulu aga Bakixanov mükammal din daçiyicisi olduguna göra, özünün maarifçi görü§larinda agili dini etiqadla vahdatda götürmü§dür.
"Takzibi - axlaq"dan sonra Abbasqulu aga Bakixanov "Kitabi - nasihat" adli nasihatlar toplusunu qalama almi§dir. ösarda 102 nasihat yer almi§dir. Kiçik "Giri§" hissadan sonra müallif asari dini nasihatlarla ba§lami§dir. Bu nasihatlarda Allaha, peygambara, imamlara olan dini münasibat diqqati çakir. Müallif bu cür nasihatlari ila uçaqlar arasinda dini etiqadi möhkamlandirmak maqsadini izhar etmi§dir. Dini nasihatlardan sonra müallif böyüya hörmat va ehtiram, valideynlara mahabbat masalalarini aila - mai§at mazmunlu nasihatlar kimi diqqata çatdirir. ösarin baçlangic hissasinda Abbasqulu aga Bakixanov maqsadina sadiq qalaraq özüna qadarki tarbiya va talima dair yazilmi§ kitablarin dil qalizliyindan, mazmunsuzlugundan söhbat açir. Buradan anlaçilir ki, uçaqlarin talim - tarbiyasina dair bir kitabin olmamasi müallifi mayuslaçdirir. Bu xüsusda asarin avvalinda verilmi§ müallif qeydlarini diqqata çatdirmagi maqsada müvafiq bilirik. Abbasqulu aga Bakixanov yazir: " Mana qadar axtardimsa uçaqlarin talimi üçün ela bir kitab tapa bilmadim ki, asan va anlaçilan bir dil ila onlarin axlaqinin gözalliyina dalalat etsin. Bazi içlamakda olan kitablar o qadar qariçiq -dolaçiq ibaralarla yazilmiçdir ki, müallimlarin özlari onlari dark eda bilmirlar. Bazi kitablar isa o qadar uzun va parakandadir ki, onlari anlamaq çox çatindir. Bu kitablarda "Uçaqliqda öyranilan elm da§a qazilmiç §akil kimidir" zarbül masalinin mazmunundan qaflat olunur. U§aq yaçlarin har zamandan daha artiq axlaq gözalliklarini onlara öyratmak lazimdir. Pis xasiyyatlar takrar olundugu zaman adata çevrilib u§aq tabiatina daxil olduqdan sonra onlara elm va adab öyratmak mü§kül olar"
"Takzibi - axlaq"da oldugu kimi, "Kitabi - nasihat" asarinda da Abbasqulu aga Bakixanov uçaqlarin axlaqi tarbiyasinin vacibliyi masalalarini ortaya qoymuçdu. Özünaqadarki bütün klassik irsi darindan manimsayan müallif bazan nasihatamiz fikirlarinda naziraçilik yolunu tutmuçdur. Masalan, Hazrat ölinin "Ganclikda öyranilan elm da§a, ahilliqda öyranilan elm isa suya yazilar" kalamini Abbasqulu aga Bakixanov "Uçaqliqda "Uçaqliqda öyranilan elm da§a qazilmiç çakil kimidir" [l, s.67] kimi improviza etmiçdir. Zahmati sevmak, mardlik, qorxmazliq, çatinliklara dözmak, i§da, haqq -hesabda düzlük, dogru daniçmaq, pis cülardan uzaq olmaq, tanballikdan uzaq olmaq, zahmata aliçmaq, valideynlara, böyüklara hörmat va ehtiram, elm öyranmak, sadaqatli va mehriban olmaq va s. axlaqi keyfiyyatlar asarin ideya istiqamatlarini ifada edir. ösarin müallifi nasihatçi pedaqoq rolunda çixi§ edarak öz dövrünün va galacayin uçaqlarina piçildayir ki, "baçqasina riçxand etmasinlar, kimsani ala salmasinlar, agilsiz maslahata qulas asmasinlar, hamiça dogrunun tarafinda durub yalandan uzaq olsunlar, nifrat va qazabdan uzaq olub, an çatin vaziyyatda bela sabr nümayi§ etdirmayi bacarsinlar [l, s. 67-72]. Müallif paxilligi an eybacar etik hiss kimi pislamiçdir: "Paxilliqdan daha adtar yandirici od yoxdur. Paxil adamlar heç vaxt rahat yaçaya bilmaz. Onun öz dardi va baçqalarinin çadligi har ikisi ona müsibat olar" [l, s. 69].
Pis va dü§kün ehtiraslardan uzaqlaçmagi nasihat edan müallif uçaqlara tövsiya edir ki, " Haris adam hamiça qamdadir, na qadar varidir, güman edir azdir <...> Dünya malina haris olan adam heç kasla dost ola bilmaz; har kim ki, dünya malinin va mansabinin çox qeydinda ola, dostluqda yaramaz. Ondan ötrü ki, öz xeyri ^ün özganin zararina çaliçacaqdir" [l, s. 69].
Natica: Klassik adabi irsin tadqiqi va klassik yaziçilarin yaradiciliginin tarbiyavi mazmununun galacak nasillara çatdirilmasi adabiyyat§ünasliq va pedaqogika elmimizin qarçisinda duran ümda vazifalardandir. Xüsusila Abbasqulu aga Bakixanov kimi ensiklopedik biliya malik bir §axsiyyatin hayat va yaradiciliq yolunun, onun pedaqoji - maarifçilik mazmunlu asarlarinin öyranilmasi böyük adabi - tarixi ahamiyyat daçiyan bir i§dir. Yaradiciligi ila geni§ taniçliq sübut edir ki, onun "Takzibi - axlaq" va "Kitabi - nasihat" asarlari mazmun xüsusiyyatina va tarbiya istiqamatlarina göra müasir tarbiya siyasatimizin asas örnaklarindandir.
[l, s. 67].
iSTiFADa EDiLMiS 9D9BiYYAT
1. Bakixanov, A.A. Se9ilmi§ asarlari. - Baki: Arasiya - Press, 2005, 488 s.
2. 9hmadov, C. 9dabiyyat tadrisi metodikasi: Ali maktablar ифип darslik. - Baki: Baki Universitetinin na§riyyati, 1992, 455 s.
3. Qasimzada, F. Abbasqulu aga Bakixanov Qudsi. - Baki: Azarbaycan U§aq va Ganclar adabiyyati Na§riyyati, 1956. - 168 s.
4. Vaqif Aslan. Muhaziralar: XIX asr Azarbaycan adabiyyati tarixi uzra. - Baki: Renessans - A, 2024. - 320 s.
5. Vali Habiboglu. Abbasqulu aga Bakixanov. - Baki: Elm, 1993. - 257 s.
