CC BY
14
ШОЛУ МАКАЛА
DOI: 10.24412/2707-6180-2021-63-184-191 УДК 616.314:616.9 МРНТИ 76.29.55
АГЗАНЬЩ ИММУНОПАТОЛОГИЯЛЬЩ МЕХАНИЗМДЕР1Н ЦАЛЫПТАСТЫРУДАГЫ СОЗЫЛМАЛЫ ОДОНТОГЕНД1К ИНФЕКЦИЯ ОШАЦТАРЫНЬЩ ПАТОГЕНЕТИКАЛЬЩ АСПЕКТ1ЛЕР1: ШОЛУ МАКАЛАСЬ
А.А. ТАГАНИЯЗОВА, А.Т. ДУСТАНОВА, Д.Ж. МАРАТОВА, Г.К. ИСАЕВА, Ш.А. ТЛЕУЖАНОВА,
А.Ж. УТАРГАЛИЕВА, М.А. КУРМАНАЛИНА
Марат Оспанов атындагы Батыс Казахстан медицина университет!, Актебе, Казакстан
Таганиязова А.А. - https://orcid.org/0000-0003-3271-705X
Pathogenetic aspects of the impact of chronic odontogenic infection foci on the immunopathological mechanisms of organism: literature review
A.A.Taganiyazova, A.T.Dustanova, D.Zh.Maratova, G. K.Isayeva, Sh. A.Tleuzhanova, A.Zh.Utargaliyeva, M.A.Kurmanalina
West Kazakhstan Marat Ospanov Medical University, Aktobe, Kazakhstan
Citation/
библиографияльщ сттеме/ библиографическая ссылка:
Taganiyazova AA, Dustanova AT, Maratova DZh, Isayeva GK, Tleuzhanova ShA, Utargaliyeva AZh, Kurmanalina MA. Pathogenetic aspects of the impact of chronic odontogenic infection foci on the immunopathological mechanisms of organism: literature review. West Kazakhstan Medical Journal. 2021;63(4): 184-191
Таганиязова А.А., Дустанова А.Т., Маратова Д.Ж., Исаева Г.К., Тлеужанова Ш.А., Утаргалиева А.Ж., Курманалина М.А. АFзанын, иммунопатологияльщ механизмдерЫ ^алыптастырудаFы созылмалы одонтогендiк инфекция оша^тарынын патогенетикалыщ
аспекттерк шолу ма^аласы. West Kazakhstan Medical Journal. 2021;63(4): 184-191
Таганиязова А.А., Дустанова А.Т., Маратова Д.Ж., Исаева Г.К., Тлеужанова Ш.А., Утаргалиева А.Ж., Курманалина М.А. Патогенетические аспекты влияния очагов хронической одонтогенной инфекции на иммунопатологические механизмы организма: литературный обзор. West Kazakhstan Medical Journal. 2021;63(4):184-191
e
Despite the introduction of high-tech methods in clinical dentistry, the problem of severe pus odontogenic infection remains one of the priorities. This is due to the high diagnosis of purulent-septic infections and high costs in the treatment of bacterial complications.
The variety of reactions of important organs and systems makes it possible to study the mechanisms of the inflammatory process, their cause, the characteristics of the course, as well as the effectiveness of treatment, ensure the stability of the internal environment of the body.
According to a number of studies, the nature and mechanism of the reaction of vital organs in infectious and inflammatory processes in the maxillofacial region in children has not been fully studied. Insufficient study in this direction significantly complicates the disclosure of the pathophysiological reactions of vital organs and systems in case of purulent odontogenic infections.
Thus, our purpose was: to study the pathogenetic aspects of chronic odontogenic foci of infection in immunopathological mechanisms of the body.
Keywords: foci of odontogenic infection, caries, complications of caries, immunopathology
AF3aHbiH иммунопатологияльщ механизмдерш к;алыптастыр}т^ы созылмалы одонтогендж инфекция ошактарыньщ патогенетикальщ аспектшер^ шолу мацаласы
А.А. Таганиязова, А.Т. Дустанова, Д.Ж. Маратова, Г.К. Исаева, Ш.А. Тлеужанова, А.Ж. Утаргалиева, М.А. Курманалина
Марат Оспанов атындагы Батыс Казахстан медицина университета, Актебе, Казахстан
Клиникалык стоматологияда жогары технологиялардыц каркынды енпзшуше карамастан, ауыр iрiцдi одонтогендi инфекция мэселеа басым багыттардыц бiрi болып кала бередг Б^л, бiр жагынан, аурудыц жогары жиЫпмен, екiншi жагынан, iрiцдi - септикалык ауруларды жэне олардыц бактериялык аскынуларын емдеуге Yкiметтiц аукымды материалдык шыгындалуымен байланысты. Дененiц iшкi ортасыныц турактылыгын камтамасыз ететiн реакциялардыц эртYрлiлiгi емiрлiк мацызды мушелер мен ЖYЙелердiц жумысын камтамасыз ететiн механизмдердi зерттеуге кец мумкшдштер бередi, олардыц жагдайы кабыну процесiнiн пайда болуы мен ерекшелжтерш, емдеудiн тиiмдiлiгiн аныктайды.
Эдебиеттер деректерш талдау нэтижесi керсеткендей, балалардагы бет-жак аймагында орналаскан инфекциялык жэне кабыну процесстершдеп емiрлiк мацызды орган закымдануларыныц механизмi мен сипаты толык аньщталган жок. Б^л багытта максатты зерттеулердщ жеткiлiктi болмауы, одонтогендi iрiцдi инфекция кезшде патофизиологиялык реакциялардыц калыптасуыныц
Mapamoea Д.Ж.
e-mail: dinara_0112@mail.ru
Received/ Келп mycmi/ Пoсmyпuлa: 02.04.2021
Accepted/
БaсылымFa rça6bmdaHdbi/ npu^ma к публи^ции: 06.10.2021
ISSN 2707-6180 (Print) © 2021 The Authors Published by West Kazakhstan Marat Ospanov Medical University
кейбiр механизмдершщ ашылуын, оньщ eмiрлiк манызды мушелер мен дене жуйелерше эсерш зерттеуш айтарлыщтай тежейд^
Осыган байланысты, зерттеудщ ма;саты: агзаньщ иммунопатологиялы; механизмдерiн ;алыптастырудагы созылмалы одонтогендж инфекция оша;тарынын патогенетикалы; аспектiлерiн зерттеу.
Негiзгi свздер: одонтогендi инфекция ошацтары, mic жегШ, mic жегШтц асцынулары, иммунопатология
Патогенетические аспекты влияния очагов хронической одонтогенной инфекции на иммунопатологические механизмы организма: литературный обзор
А.А. Таганиязова, А.Т. Дустанова, Д.Ж. Маратова, Г.К. Исаева, Ш.А. Тлеужанова, А.Ж. Утаргалиева, М.А. Курманалина Западно-Казахстанский медицинский университет, г. Актобе
Несмотря на внедрение высокотехнологичных методов в клиническую стоматологию, проблема тяжелой гнойной одонтогенной инфекции остается одной из приоритетных. Это связано с высокой частотой гнойно-септических инфекций и больших материальных затрат при лечении бактериальных осложнений.
Разнообразие реакций жизненно важных органов и систем дают возможность изучить механизмы воспалительного процесса, их причину, особенности течения, а также эффективность лечения, обеспечивающие стабильность внутренней среды организма.
По данным ряда ислледований, характер и механизм реакции жизненно важных органов при инфекционных и воспалительных процессов челюстно-лицевой области у детей полностью не изучен. Недостаточное изученнность в этом направлении существенно затрудняет раскытие патофизиологических реакций жизненно важных органов и систем при гнойно-одонтогенных инфекциях. Таким образом, целью исследования явилось изучение патогенетических аспектов влияния хронических одонтогенных очагов инфекций на иммунопатологические механизмы организма.
Ключевые слова: очаги одонтогенных инфекций, кариес, осложнения кариеса, иммунопатология
взектшМ
Одонтогендi бет-жак аймагыныц iрiцдi-кабыну ау-рулары, т^ргындардыц жалпы аурушандыгы арасын-да кездесетш септикалык инфекцияныц кец таралган формаларыныц бiрi болып табылады [1].
Клиницист пен зерттеушшердщ б^л мэселеш ше-шуде бiркатар ж^мыс жасауына карамастан, тiс жегiсi жэне оныц аскынуын емдеудiц тиiмдi жаца жолдары мен дэрiлiк заттарын белсендi тYPде ойлап табу мен бет-жак аймагыныц iрiцдi инфекциясымен кYресу тэсiлдерiн жепвдру барысында аурушацдыктыц всуi, агымыныц ауырлауы, атипиялык формалар жиiлiгiнiц жогарылауы, аскынулар жэне процесстiц хронизация-сыныц жиiлеуi байкалады [2].
Балалардагы жедел одонтогендi кабыну аурулары-ныц (ЖОКД) этиологиясы мен патогенезi, клиникасы, аурудыц коздыргышыныц биологиясы мен морфоло-гиясы, оныц патоморфологиялык жэне иммунологи-ялык зерттеу жвшндеп с^рактарды шешуге арналган бiркатар отандык жэне шетел ж^мыстары бар. Алайда, жедел одонтгендi iрiцдi инфекцияныц патогенезшщ кYPделiлiгi жэне оныц емдеу тэсiлдерiнiц элi кYнге дейiнгi жеткшказ тиiмдiлiгi зерттеушiлер алдында жаца с^рактарды тугызады [3].
Эксперименталды жэне клиникалык медицинаныц жетiстiктерi, кабыну патогенезi, iрiцдi одонтогендi ин-
фекцияныц ауыр формасыныц кврiнiсi, сонымен катар гомеостаз жагдайы туралы тYсiнiктi бiршама кецейттi [4, 5].
Сонымен бiрге, эдебиетте кабынудыц жалпы т^жырымдамалык мэселелерiн талкылау элi де жалга-суда, жак-бет аймагындагы инфекциялык жэне кабыну процестерiнiц патогенезшщ кейбiр негiзгi аспектiлерi, колданыстагы биомедициналык теорияларды талдау карастырылуда. Алайда, жедел одонтогендж кабыну мэселесше арналган квптеген жарияланымдар, вкiнiшке орай, инфекцияныц вршуi мен аурудыц ауырлауыныц механизмдерш толык тYсiндiрмейдi, сонымен катар эдебиетте патогенезге катысты кейбiр мэселелер, жак-бет аймагындагы инфекциялык-кабы-ну процесiнiц жалпылануы мен созылуыныц клиникалык кврша жеткiлiктi зерттелмеген. Жак-бет аймагыныц кабыну реакциясыныц клиникалык агымыныц ерекшелжтер^ сэйкесiнше оларды тиiстi тYзету жолдары толык тYсiндiрiлмеген.
ЖОКД-ц аскынган тYрлерi бар наукастарды емдеу нэтижелерш одан эрi жаксарту наукастыц денеамен одонтогендiк инфекция ошагыныц взара тэуелдшпн зерттеу, эндотоксикоз синдромыныц патогенезiнiц ерекшелжтерш жэне гомеостаз жYЙесiндегi б^зылу-лардыц сипатын зерттеу кажеттшпн аныктайды [6].
Осыган байланысты, балалар стоматологиясында
одонтогендж iрiцдi инфекцияныц жаца гылыми тэсш-дерi мен т^жырымдамаларын жасау езекп болып ке-ледi.
Осыган орай, зерттеудiц максаты: агзаныц иммунопатологиялык механизмдерш калыптастырудагы созылмалы одонтогендiк инфекция ошактарыныц па-тогенетикалык аспектiлерiн зерттеу болып аныктал-ды.
Зерттеу мiндеттерi:
1) Коршаган орта жагдайыныц балалар арасын-дагы стоматологиялык ауруга эсерi.
2) пс-периодонт-агза жYЙесiнiц "закымдануында" созылмалы одонтогендж инфекция ошактарыныц па-тогенетикалык релт
Материал мен зерттеу эдiстерi: Материал PubMed, Scopus жэне Google Scholar мэлiметтер базасындагы максатты эдебиеттердi кшт сез тiркестерiн колдана отырып iздеуге негiзделген.
2011-2021 жылдар аралыгында жарияланган эртYPлi дизайндагы гылыми-зерттеу ж^мыстарыныц нэтижелерi талкыланып, осы шолуга енгiзiлдi.
Стоматологиялык аурушацдык халыктыц жалпы аурушацдык к¥рылымында ец жогары керсет-шштердщ бiрi болып табылады . Эаресе, балалар арасында тезiмдiлiк темен. Супиев Т.К. [7] мэлiмет-терi бойынша балалардыц 85%-ы тiс дэрiгерiнiц кеме-гiне м^ктаж, 6-7 жастагы балалардыц 80% - ында интоксикация мен агзаныц аллергиясына экелетiн одонтогендiк инфекцияныц кезi эр Yшiншi тiс болып табылады, балалардыц 40% - ында тютер мен жактардыц дамуында ауыткулар бар, пародонт ауру-лары жасеспiрiмдердiц 60% - ында аныкталады. Бет кацкасыныц калыптасуындагы ауыткулар, асказан-i-шек жолдарыныц б^зылуы жэне психоэмоционалды б^зылулармен жYретiн тiстердi ерте жогалту баланыц денсаулыгына Yлкен зиян келтiредi.
Техногендж еркениеттiц кецеюi, тамактанудагы тецгерiмсiздiк жэне тамак енiмдерiнiц сапасы мен сипатыныц езгеруi, бiр жагынан, екiншi жагынан, бала агзасыныц анатомиялык жэне физиологиялык ерекшелiктерi жэне балалардагы тiстердiц катты тш-дерiнiц морфофункционалды жетiлмегендiгi стоматологиялык ауруларга тезiмдiлiк жагдайын кYрт нашар-латады [8].
Казiргi уакытта гылыми когам гылыми-техника-лык революцияныц экологиялык жYЙеде проблемалар тугызганын мойындауга мэжбYр.
Кептеген зерттеулер эртYрлi аймактардагы та-биги жэне антропогендiк факторларды коса алганда, денсаулык жагдайы мен коршаган ортаныц сапасы олардыц биогеохимиялык ерекшелiктерiмен аныкта-латынын дэлелдедi. Сонымен катар, технологиялык процестердi кYшейту нэтижеанде коршаган ортаны химиялык косылыстармен ластау казiргi гана емес, сонымен катар кешнп ^рпактардыц денсаулыгына терiс эсер етедг
Табиги ресурстарды утымсыз, экстенсивп пайда-лану жэне енеркэсiптiк игеру КР-дагы экологиялык жагдайдыц кYрт нашарлауына алып келдi. Мэселен,
Актебе каласы мен облыс аумактарында коршаган орта объектшершде бор, хром жэне баска да бiркатар элементтердiц мелшерi жогары теракты табиги-тех-ногендiк биогеохимиялык провинция калыптасты.
FbrnbEm эдебиеттерде эртYрлi экологиялык апат-тар аймактарыныц зиянды антропогендж факторлары бар инфекциялык емес жэне инфекциялык генездiц адам агзасыныц патологиялык жагдайларыныц се-беп-салдарлык байланыстары туралы материалдар кецiнен ^сынылган.
Адамныц жаца табиги жэне ендiрiстiк жагдайларга бейiмделуiн организмнiц белгiлi бiр экологиялык ор-тада теракты емiр CYPуiне кажетп элеуметтж-биоло-гиялык касиеттердiц жиынтыгы ретiнде сипаттауга болады [8].
Эдетте, бейiмделу процесcтерi агзадагы жэне коршаган ортадагы тепе-тендiктi сактауга багытталган жэне езiн-езi реттейтiн жYЙенiц кызметтж децгейiнiц езiн-езi сактауымен де, максатка жетудiц кызметтiк стратегиясын тацдаумен де байланысты.
Осылайша, агзаныц бешмделу кабiлетi денсаулык елшемi, аурудан коргану елшемi ретiнде, ал денсаулык децгеш агзаныц ауруга карсы т^ру кабшеп ретiнде карастырылады. Демек, денсаулык децгеш нег^рлым жогары болса, аурудыц пайда болу каупi сог^рлым темен болады.
Алайда, казiргi уакытта жеке адамныц денсау-лыгы туралы тYсiнiк дэл аныкталмайды, б^л организм емiрiнiц мацызды керсеткiштерiнiц жеке ауыткула-рыныц Yлкен аукымымен де, денсаулыкка эсер ететш факторлардыц алуан тYрлiлiгiмен де байланысты [9].
Эр адамда аурудыц даму каупшщ децгейi агзаныц патогендiк эсерлерге тезiмдiлiгiмен, эртYрлi кYЙзелiс факторларыныц эсерше жеке тезiмдiлiгiмен жэне агзаныц кызметтж резервiмен аныкталады. Тiрi агзаныц к¥рылымы мен кызметiнiц т^рактылыгы белгiлi бiр физиологиялык дэлiзде болады жэне реттеушi Yрдiстер жYЙесiмен камтамасыз етiледi. Организмнiц гомеостазыныц б^л еш ажырамас к¥рамдас белiгi эртYрлi кездерден камтамасыз етiледi: к¥рылымныц т^рактылыгы генетикалык, ал кызметтiк т^рактылыгы организмнiц коршаган ортаныц эртYрлi жагдайларына бейiмделу процестерше жауап беретiн реттеушi меха-низмдермен камтамасыз етiледi [10].
Сонымен, отандык жэне шетелдiк галымдардыц зерттеулерi метаболикалык процестердiц ерекшелiгiн керсететiн бала агзасыныц ферментативп белсендiлiгi баланыц жасына, этникалык ерекшелiгiне жэне коршаган ортага байланысты болатындыгын жэне олар балалардыц денсаулык децгешнщ калыптасуыныц да кейбiр тетiктерiн аныктайтындыгын дэлелдедi [11].
Сонымен катар, стоматологиялык мэртебенщ ай-мактык аспектiлерiн жэне БЖА iрiндi-кабыну аурула-рыныц клиникалык агымыныц ерекшелiктерiн зерттеу балаларда генотип, бала агзасыныц табиги тезiмдiлi-пнщ бастапкы децгейi жэне стоматологиялык аурудыц жишп арасында тыгыз байланысы бек1ткен [12].
Стоматологиядагы соцгы жетiстiктер тiс жегiсi мен оныц аскынуларын экзогендiк типтi инфекци-
яльщ процесс репнде караст^1руга мумшндж бередi, вйткенi олардыц дамуында ауыз дуысында всетш К0зд^1ргыштар мацызды орын алады [13]. Микроор-ганизмдердiц кариесогендж эсерi, вз кезегiнде, тiстiц бепмен тыгыз байланысты жумсад тоганыц пайда болуымен байланысты, оныц Heri3i эртYрлi дэреже-де минералдарга малынган полисахарид стромасына бекiтiлген микроорганизмдер болып табылады. Ж^м-сад тоганыц пайда болу процесс тамад далдыдта-рынан сахарозаныц датысуымен жеделдетiледi. Тiс бляшкасыныц ферментпк спектрi квмiрсулардыц гликолитикалыд ыдырау ферменттерiмен, трикарбон дышдылдарыныц циклiмен, пентозофосфат жолымен, ДНК^-аза, РЩ-аза, дышдыл жэне сштш фосфатаза-мен, коллагеназамен, гиалуронидазамен ^сынылган. Соцгы ек1 фермент адуыз стромасыныц б:рылуына жэне дызылиек тiндерiнiц жасушааралыд затыныц де-полимеризациясына экелуi мYмкiн [14].
Тiс тогасы мен сшекейдеп май дышдылдарыныц д^рамы мен концентрациясын салыстырмалы зерттеу тiс тогаларындагы май дышдылдарыныц концентра-циясы сiлекейге дараганда 2,6 есе жогары екенiн квр-сеттi [15].
Сондай-ад, микроорганизмдер ламелаларды, ор-ганикалыд призмалыд дабыдтарды жэне эмаль сэу-лелерiн жоя алатын кец субстрат ерекшелiгi бар протеиназаларды шыгаратыны аныдталды. Б^л ми-кроорганизмдердщ эмальга кiруiн жэне терец енуш жецiлдетедi, содан кейiн дышдылдардыц эсершен ги-дрооксиапатиттi ерiтедi [16].
Сонымен датар, тiс жегiсiнiц даму механизмдерi эмальдыц д^рамы мен дасиеттерiмен де, сондай-ад ауыз дуысыныц жергiлiктi иммунитепмен де аныдта-лады, олар осы аурудыц т^радтылыгын немесе сезiмталдыFын аныдтайды [17].
Тiстер мен парадонт пндершщ задымдануы ве-гетативтi жYЙке жYЙесiнiц симпатикалыд бвлiгiнiц белсендiленуiмен кврiнетiн реттеушi механизмдердiц жеткiлiктi жоFары кернеуiмен бiрге жYретiнi дэлел-дендi [18]. Со^ысы стоматологиялыд жYЙенiц пато-логиясы тек жергшкп сипатта Fана емес, сонымен бiрге 6yrw агзаныц айтарлыдтай реакциясымен байланысты деп санауFа непз бередi [19, 20].
Ал, басда авторлардыц зерттеулерi бастауыш мек-теп жасындаFы балалардаFы бастапды вегетативтi тонус, стоматологиялыд мэртебе жэне ауыз с^й-ыдтыFыныц электролиттiк д^рамы кврсеткiштерiнiц взара байланысын зерттеу негiзiнде стоматологиялыд аурулардыц дамуындагы вегетативгi тепе-тендiктiц мацыздылыFын кврсетедг Сонымен датар, вегетативтi реттеудiц симпатотоникалыд тYрi бар балаларда па-родонт патологиясыныц, ауыз дуысыныц шырышты дабыFыныц жэне тiс-жад аномалиясыныц таралуы нормотоникалыд тYрi бар балаларFа дараFанда 2 есе жоFары болды. Регуляцияныц ваготоникалыд тYрi бар балаларда ауыз C¥ЙыдтыFыныц реминерализациялыд дабiлетiнiц твмендеуi аныдталды [21].
Пародонт пндершщ дабыну аурулары аFымыныц табиFатыныц вегетативтi жYЙке жYЙесi мен бешмделу
механизмдерiнiц функционалды жагдайына тжелей тэуелдiлiгi мектеп жасындагы балалар тобында да аныдталган [22].
Клиникалыд-экспериментлк зерттеулер 3-4 жастагы балалардагы антенатальды кезендеп тiс эма-лынын минералдануы жещл сiнетiн квмiрсулардын тYсу денгейiне, ал пстердщ тiсжегiсiмен задымдану дэрежесi минералдану денгейiне байланысты екенiн дэлелдедi [23, 24].
Алайда, бiрдатар себептерге байланысты псже-гiлiк процесс квптеген жагдайларда пульпанын дабы-нуына, содан кешнп влетгенуi - периодонтитке эке-ледi [25].
Периодонттагы дабыну процессi мен онын тiндiк д^рылымдарынын задымдануы арасында тыгыз жэне т^радты байланыс бар екенш атап вткен жвн [26], вй-ткенi дэл осы задымдану себебi мен орналасуы эр тур-лi дабыну процесiнiн басталу негiзi болып табылады. Сонымен, Mohammad M.Y [27] былай деп жазды: "да-бынудын мацызды доздыргышы-пндердщ задымдануы. Задымдаушы агентгердiн тYрiне дарамастан-ин-фекция, иондаушы сэуле, механикалыд жарадат, улар мен токсиндермен улану - жасушалар мен жасушаара-лыд дурылымдарда жасушанын (тiннiн) задымдалуы-на тэн жалпы спецификалыд емес взгерютер немесе бузылулар кездеседi".
вздерщз бiлетiндей, дабыну-бул айналымдаFы жасушалардын (лейкоциттердщ), эндотелийдiн, ба-уырдын жэне квптеген медиаторлар тобепнщ бел-сенденуi, олар эдетте тиiстi дабынуFа дарсы меди-аторлармен тепе-тецдiкте болады. Бул процестерге лейкоцитгердi "тартатын" химотаксис факторлары, дабыну процесшщ дамуына ыдпал ететiн адгезия мо-лекулалары, цитотоксикалыд заттар жасушалардын пкелей жойылуына датысады [28].
Фагоцитозды белсендiру кезiнде супероксидани-ондар мен сутеп асдын тотыFынан басда, белгш бiр жаFдайларда улы оттеп туындылары пайда болады: гидроксилрадикалдар, хлораминдер жэне гипохлор дышдылы. Фагоцитозда вндiрiлген фосфорлы амин дышдылынын (ФАК) ад дан клеткаларынын CYзiлуi-не ыдпал етед^ тамырлардын жиырылуын тудырады, кальций иондарынын тасымалдануына эсер етед^ тыFыздыFы твмен липопротеиндердi тотыдтырады [29]. ФАК органикалыд молекулаларды тотыдтыра алады. ФАК-ньщ нуклеин дышдылдарына эсер етушщ салдары негiздердiн задымдануы, бвлiнiс, сондай-ад транскрипция мен трансляциянын взгерiсi дамуы мYмкiн. АдуыздарFа ФАК эсер еткен кезде олардын тотыFу модификациясы жYредi [30]. Ол адуыз моле-кулаларынын фрагментациясымен немесе агрегаци-ясымен, ферменттер белсендiлiгiнiн взгеруiмен бiрге жYредi. Гидроксил радикалы, хлораминдер жэне ги-похлор дышдылы липидтердiн сутектi тотыгу (ЛСТ) реакцияларын доздырады. Нэтижесiнде эртYрлi ката-болиттер тYзiледi: диен конъюгаттары, липидтердiн гидроперекидтерi, альдегидтер, гидроксиалкеналдар, Шифф негiздерi. ЛСТ катаболитгерi, эсiресе тарату сатысында пайда болган, айдын цитотоксикалыд да-
сиетке ие. Аминкышкылдары мен цитотоксикалык катаболиттердщ артык болуы антиоксиданттык корга-ныс жYЙесiнiц жетiспеушiлiгiне немесе бузылуына экелед^ оныц компоненттерi агзаныц арнайы емес карсылыгын аныктайды. Нэтижесiнде "тотыгу куй-зетсшщ" жагдайы дамиды, бул ез кезепнде ерк1н радикалды закымдануды, жасушалардыц белiнуiн жэне кейбiр авторлардыц пшршше апоптоздыц ин-дукциясын тудыруы мYмкiн [31]. Сайып келгенде, биомембраналардыц курылымдык жэне функционал-ды закымдануы, олардыц физика-химиялык касиет-терiнiц езгеруi, туткырлыгы, заряды, трансмембра-налык берiлiстiц бузылуы, мембранамен байланысты ферменттердiц белсендiлiгi жэне т.б. бул бузылулар-дыц барлыгы реттеушi жYЙелердегi езгерiстердi, жа-сушаныц энергетикалык аппараттарыныц закымда-луын, мембраналардыц еткiзгiштiгiнiц жогарылауын, улы эсердщ дамуын, сондай-ак патологиялык эсерге алгашкы реакциялардыц дамуына негiз болатын жасушалардыц бетнуш тежейдi.
Периодонттыц кабыну реакциясыныц коздыргыш механизмдерiн карастыра отырып, бiз эндогендiк фак-торлардыц релш, ец алдымен гомеостазды коргау мен сактаудыц жергiлiктi жэне органикалык жYЙелерiнiц кYЙiн ескеруiмiз керек. Сонымен, периодонттыц кабыну процестершщ дамуымен ауыз суйыктыгындагы лизоцим мен иммуноглобулиндердiц IgA жэне sIgA керсеткiштерiнiц езгеруi байкалады, олар кейде езара компенсацияланады [32].
Кабыну кезiндегi жергiлiктi жэне жалпы езгерь стердщ езара байланысын жедел фазалык реактанттар жYзеге асырады. Олардыц iшiнде С-реактивп акуыз, интерлейкин-1, a-1-гликопротеид, т-кининоген, пептидогликандар, трансферрин, апоферрин ерекше мацызды. Жедел фазалык реакторлардыц кепшiлiгi макрофагтармен, гепатоциттермен жэне баска жасу-шалармен синтезделед^ Олар агзаныц арнайы емес реакциясын аныктайды, бул жергiлiктi кабыну реакциясыныц дамуына жагдай жасайды [33].
Эдетте, арнайы емес корганыс механизмдерi ете алуан тYрлi. Алайда, фагоцитарлык белсендiлiктiц жай-кYЙi кебiнесе инфекциялык жэне кабыну про-цесiнiц ьщтималдыгын, ал ол пайда болган жагдайда аурудыц болжамын аныктайды.
Соцгы жылдары одонтогендiк кабынудыц патогенезшщ жаца тужырымдамасы калыптасты. Сонымен, егер бурын зерттеушiлердiц кепшiлiгi аурудыц этио-логиялык факторымен - микрофлораныц вирулент-тшпмен, оныц патогендiк касиеттершщ езгеруiмен, сондай-ак микроорганизмдердiц антибиотикке тезiмдi штамдарыныц пайда болуымен байланысты бол-са [34], казiргi уакытта одонтогендж кабыну про-цесiнiц патогенетикалык механизмдерше жетекшi рел берiледi, атап айтканда организмнiц арнайы емес им-мунологиялык реактивтiлiгiнiц жагдайына [35].
Кабыну, атап айтканда созылмалы, иммунитетпен, жогары сезiмталдык жагдайымен тыгыз байланысты екенi белгш. Кабыну реакциясыныц арнайы емес жэне иммунологиялык байланыстарын жабу-бул па-
тология жагдайында жануарлар мен адам агзасына тэн эмбебап кубылыс. Оныц аркасында кабынудыц корганыш функциясы гана емес, сонымен катар оныц тшдж курылымдарга зиянды эсерi де жYзеге асыры-лады [36].
Калликреин-кинин жYЙесiмен, комплемент жэне кан ую жYЙесiмен усынылган плазмалык медиаторлар жэне жасушалык медиаторлар: лейкокиндер, моно-киндер (интерлейкин-1), лимфокиндер (интерлейкин-дер 2-ß) жэне фиброкиндер, кабыну жагдайында арнайы емес жэне ерекше корганыс факторлары ретiнде жумыс iстейдi, закымдану эсерiн жYзеге асыруга тiке-лей байланысты [37].
Тшдак компоненттердiц закымдануы нэтижесiн-де просерин, эстераза, тромбин, кинин, фибриноген, сондай-ак комплементтщ белсендiрiлген фракцияла-ры белiнедi [38]. Бул заттар бактериялардыц емiрлiк мацызды енiмдерiмен бiрге кабыну процесiн уйымда-стыруга жэне дамытуга катысатын полинуклеарлар, макрофагтар жэне баска жасушалык элементтер Yшiн химотактикалык факторлардыц, сондай-ак деструк-тивтi эсер ететiн заттардыц релш аткарады.
Периодонтта оныц тiндерiн инфицирленген кезде пайда болатын кабыну реакциясы, эдетте, корганыс жэне бейiмделу сипатында болады. Ол инфекция коз-дыргыштарын жоюга, закымдану факторларын (анти-гендерд^ блоктауга жэне жоюга немесе инфекциялык ошактыц айналасында дэнекер капсуласын калыпта-стыру аркылы инфекцияныц таралу аймагын шектеуге багытталган. Бул капсула жартылай еткiзгiш мембрана бола отырып, микроорганизмдердщ инфекциялык фокусынан, олардыц токсиндершен жэне тiндердiц ыдырау енiмдерiнен асып кетудi, сондай-ак гумо-ральды жэне жасушалык иммунитет факторларыныц инфекциялык фокуска енуiн киындатады. Баскаша айтканда, дэнекер тшдж капсула инфекциялык ошак пен корганыс факторы арасында тепе-тецдж орнатуга ыкпал етедi, ягни одонтогендiк инфекцияныц созылмалы фокусыныц калыптасуына ыкпал етедi [39].
Айта кету керек, созылмалы одонтогендж кабынудыц ошактары бiрнеше себептерге байланысты грануляцияланган жэне грануломатозды периодонтит тYрiнде дамуы мYмкiн. Атап айтканда, грануле-малардыц жумыс классификациясында патогенездiц ерекшелiктерiне байланысты "иммундык жогары сезiмтал гранулемалар" жэне "эпителий жасушала-рыныц гранулемалары курылымында басым болатын гранулематозды баяу типп сезiмталдык (БТС) непзш-де пайда болатын иммундык гранулемалар" тYзiледi. Сондай-ак, гранулематоз иммундык кешендердi алып тастайтын моноциттiк фагоциттер жYЙесiнiц сэтаздь пнен (иммундык кешендердiц гиперпродукциясына, фагоцитоздыц гуморальды ингибиторларыныц син-тезiне, дэрi-дэрмектердiц эсерше байланысты жасушалык рецепторлардыц туа бiткен жеткiлiксiздiгi немесе бэсекеге кабшетлпнщ блокадасы), сондай-ак анти-гендердiц касиеттерше жэне генетикалык аныкталган иммундык жауапка байланысты иммундык кешен-дердiц сапалык сипаттамалары нэтижесiнде пайда
болатыны белгш. Гранулемалардын дамуынын непзп шарты-патогеннiн (ынталандырудыц) макрофагтарга твзiмдiлiгi. Нэтижесшде сонгылары тек жергiлiктi квбейiп дана доймай, эпителиоидты жэне алып жасу-шаларга айналады, олардын фагоцитгiк белсендшп твмендейдi, ал фагоцитоз энтеробиозмен алмастыры-лады, ал гранулема БТС иммунологиялыд реакциясы-нын кврiнiсi болады [40].
Осылайша, периодонтальды дабынудын патогене-тикалыд механизмдерше надты иммундыд реакция-лардын досылуы, денеге "микробтыд шабуыл", тамы-рлы фокустын тYЙiршiктi бiлiгi жойылганнан кешн инфекциялыд жэне дабыну процесiнiн таралуын ту-дырады, бул iрiцдi-септикалыд асдынулардын влiмге дейiн дамуына экеледi [41].
Сонымен датар, дазiргi уадытга созылмалы одонтогендж инфекция ошадтарынын аллергиялыд жэне ау-тоаллергиялыд эсерi жалпыга бiрдей танылган болып саналады, олар жергшкп реактивтi кедергiлердi жене отырып, агзага тутастай патогендiк эсер етуi мYмкiн жэне бiрдатар iшкi агзалардыц инфекциялыд-аллер-гиялыд ауруларынын дамуына, агзаныц иммунологи-ялыд дарсыласуынын твмендеуiне ыдпал етедi [42].
Жедел одонтогендiк инфекция ошагыныц жагдай-ын кешендi багалау патогенездiн бiрдатар манызды факторларын аныдтады: дабыну ошагындагы су моле-кулаларынын дозгалгыштыгыныц жогарылауы, содан кейiн тщдердщ тосдауыл функциясын шектеу, реги-нарлыд дысымнын жогарылауы аясында микроцирку-ляциянын бузылуы [43].
Жад CYЙектерiнiн жедел iрiцдi периоститiнде ды-зыл иектщ жумсад тiндерiндегi тiндiк лейкоцитгердiн микро тамырлы арнасын жэне цитограммасын зерт-теу кезшде дызыл иектiн жумсад пндершен лимфа агуынын айдын бузылыстары аныдталды, вйткеш шырышты дабыдтын вз пластинасындагы лимфа та-мырлары мен интерстициальды кенiстiктер едэуiр кенейдi, квптеген лимфа тамырларынын люменiнде ад дан клеткалары мен iрiцдi тромбтардын агрегаци-ясымен стаз дубылыстары байдалады [44]. Сонымен датар, жад-бет аймагыныц лимф жYЙесiнiц функционалды вмiршецдiгi мен жедел iрiндi одонтогендiк инфекция кезвдеп жара процесiнiн агымы арасындагы байланыс аныдталды.
Жадында зертгеушiлердiн назарын азот оксидiнiн ретгеушi жYЙесi (NO) аударды. Кандагы NO квздерi болып нейтрофилдер жэне макрофагтар саналады, олар узад уадыт бойы оны вндiруге дабiлеттi. NO кYр-делi метаболитгiк дайта дурулар ардылы липидтердiн асдын тотыгу процестерiн, адуыздардын тотыгу моди-фикациясын жэне нуклеин дышдылдарыныц тотыгу задымдануын тудыратын жогары тYзетушi радикал-дарды тудырады.
Ауыз дуысында пс тогасы бар адамдарда, эСре-се пс щеткалары болмаган кезде, NO мвлшерi олар-ды тазалаганнан кешн айтарлыдтай жогары екендiгi дэлелдендi. Авторлар ауыз дуысында NO вндiрiсi ауыз дуысындагы бактериялардын квбеюiне жэне пе-
риодонтальды аурулардын дамуына дарсы дорганыс механизмi бола алады деп санайды.
NO тYзуге арналган субстраттар-бул сшекейде-гi нитриттер мен нитраттар, ал NO вндiрiсi орталыд жYЙке жуйеС мен перифериялыд жYЙке жYЙесiнiн бадылауында. Сiлекей NO-н генерациясы жYЙке ушта-ры, секреторлыд эндотелий жасушалары жэне сшекей бездерiнiн макрофагтары нэтижесiнде пайда болады. NO вндiрiсiнiц всуi бiрдатар цитокиндердiн эсерь нен (iсiк некрозы факторы, интерлейкин-1 жэне интерферон-Y) жогарылайтын индуктивтi NO-синтаза синтезiнiн жогарылауымен жYредi. Бул механизмдер кYрделi жэне оларга басда факторлар да датысады (ци-клооксигеназа, простоглондиндер жэне басдалар) [45].
Адамнын квптеген патогендiк жэне пиоген-дiк бактериялары CYЙек тшшщ лизисiн тудыруы мYмкiн екендiгi белгш. Сонымен, Actinobacillus actinomycetemcomitans периодонтит пен эндокардит-тiн дамуына датысады. всу кезiнде бул микроорганизм тYрлерi остеокласттардын вндiрiсiн, сондай-ад остеокластикалыд интерлейкин-6 синтезiн белсендi тYPде ынталандыратын шаперон адуызын шыгара-тыны дэлелдендi. НэтижеСнде периодонттын дэне-кер негiзiнде адуыз-гликозаминогликан кешендерiнiн бузылуы орын алады, бос аминдышдылдары, уран дышдылдары, амин данттары, твмен молекулалы по-лисахаридтер, полипептидтер жиналады. Осмотика-лыд дысым, гану, iсiну жогарылайды, су садталады, ацидоз жэне гипоксия дамиды, CYт дышдылы мен май дышдылдарынын жиналуымен бiрге жYредi. ЛСТ жогары денгейi жасуша мембраналарынын бузылуы-на экеледi.
Кабынудын одан эрi дамуымен патологиялыд про-цеcстiн бетк1 тiндерге зиянды эсерi жогарылаган сай-ын периодонттагы деструктивп взгерiстердiн жогарылауы байдалады.
Периодонттагы дабынудын узадда созылган ошадтары жэне задымданудын патологиялыд эсерi аймадтыд лимфа тYЙiндерiнiн склеротикалыд взге-руше, олардын детоксикация-дренаж функциясынын бузылуына экелед^ бул вршу кезенiнде одонтогендiк инфекциянын агымын ауырлатады жэне инфекци-ялыд-дабыну процесiнiн таралуына ыдпал етедi.
Осылайша, одонтогендж инфекциянын созылмалы! фокусынын пайда болуы тiс-периодонт-организм жYЙесiнде задымданудын жаппай эсерiн тудырады. Осыган байланысты созылмалы одонтогендi инфекция ошадтарынын алдын алу жэне ерте жоюдын бiрынFай тэсшнщ тужырымдамасын эзiрлеу, эсiресе балалар стоматологиясында взектi болып табылады.
^орытынды: 1) Коршаган ортанын долайсыз фак-торлары балалар арасында стоматологиялыд аурулар-дын кен таралуына эсер етедi.
2) созылмалы одонтогендi инфекция ошагы салда-рынан тYзiлетiн бактерияларга дарсы сезiмталдыдтыц артуынан туындайтын «агзаныц иммуногиялыд дайта дуру» взгерiстерi балалардагы одонтогендi iрiндi ин-фекциялардын дамуында патогенетикалыд мэнге ие
Список литературы:
1. Аубакиров СЕ, Бердимбетов ЕА. Оказание гарантированного обьема медицинской помощи в стоматологии и профилактика основных стоматологических заболеваний Евразийское Научное Объединение. 2019;12-2(58):114-125.
Aubakirov SE, Berdimbetov EA. Okazanie garantirovannogo ob'ema medicinskoj pomoshchi v stomatologii i profilaktika osnovnyh stomatologicheskih zabolevanij Evrazijskoe Nauchnoe Ob"edinenie. 2019;12-2(58):114-125.
2. Петерсен ПЭ, Кузьмина ЭМ. Распространенность стоматологических заболеваний. Факторов риска и здоровье полости рта. Основные проблемы общественного здравохранения. Dental Forum. 2017;1:2-11.
Petersen PE, Kuz'mina EM. Rasprostranennost' stomatologicheskih zabolevanij. Faktorov riska izdorov'e polosti rta. Osnovnye problemy obshchestvennogo zdravohraneniya. Dental Forum. 2017;1:2-11.
3. Таганиязова АА, Изтлеуов СА. Региональные аспекты иммунного статуса у детей с острой одонтогенной инфекцией. Сборник. Науч.-практ.конф. 2013:182.
Taganiyazova AA, Iztleuov SA. Regional'nye aspekty immunnogo statusa u detej s ostroj odontogennoj infekciej. Sbornik. Nauch.-prakt.konf. 2013:182.
4. Yosef Faraj, AmerAlshehria. Association between body mass index and dental caries in the Kingdom of Saudi Arabia: Systematic review. The Saudi Dental Journal. 2020;171-180.
5. Таганиязова АА, Маратова ДЖ, Усенбаев АКЛ, Изтлеуов СА, Жа-линов НЗ. Анализ характера течения острой гнойной одонтогенной инфекций у подростков города Актобе и Актюбинсокй области. Актуальные научные исследования в современном мире. 2018;2-3(34):78-81.
Taganiyazova AA, Maratova DZH, Usenbaev AKL, Iztleuov SA, ZHalinov NZ. Analiz haraktera techeniya ostroj gnojnoj odontogennoj infekcij u podrostkov goroda Aktobe i Aktyubinsokj oblasti. Aktual'nye nauchnye issledovaniya v sovremennom mire. 2018;2-3(34):78-81.
6. Наумова ВН, Туркина СВ, Маслак ЕЕ. Взаимосвязь стоматологических заболеваний: обзор литературы. Волгоградский научно-медицинский журнал. 2016;2(50):25-27.
Naumova VN, Turkina SV, Maslak EE. Vzaimosvyaz' stomatologicheskih zabolevanij: obzor literatury. Volgogradskij nauchno-medicinskij zhurnal. 2016;2(50):25-27.
7. Супиев ТК, Негаметзянов НГ, Нурмаганов СБ, Аханов СА. Проблема одонтогенной инфекции у детей в республике Казахстан. Вестник Казахского национального медицинского университета. 2017;2:127-130.
Supiev TK, Negametzyanov NG, Nurmaganov SB, Ahanov SA. Problema odontogennoj infekcii u detej v respublike Kazahstan. Vestnik Kazahskogo nacional'nogo medicinskogo universiteta. 2017;2:127-130.
8. Мулялиева КР, Сарайкина ДС. Социально-гигиенические факторы риска развития кариеса у детей школьного возраста. Бюллетень медицинских интернет-конференций. 2017;7(1):278-279.
Mulyalieva KR, Sarajkina DS. Social'no-gigienicheskie faktory riska razvitiya kariesa u detej shkol'nogo vozrasta. Byulleten' medicinskih internet-konferencij. 2017;7(1):278-279.
9. Шукюрова АЗ, Тишкова ЯВ, Петрова ЯА, Бобомурадов ТР. Влияние различных этиологических факторов на возникновение кариеса зубов Школа Науки. 2019;5 (16):16.
SHukyurova AZ, Tishkova YAV, Petrova YAA, Bobomuradov TR. Vliyanie razlichnyh etiologicheskih faktorov na vozniknovenie kariesa zubov SHkola Nauki. 2019;5 (16):16.
10. Московский АВ, Воропаева ЛА, Уруков ЮН, Леженина СВ, Скворцов ОВ, Альцев ВВ. Практическая значимость оценки клеточного и гуморального иммунитета при сочетании осложненного кариеса и пародонтита. Медицинский альманах. 2016;1(41):154-156.
Moskovskij AV, Voropaeva LA, Urukov YUN, Lezhenina SV, Skvorcov OV, Al'cev VV. Prakticheskaya znachimost' ocenki kletochnogo i gumoral'nogo immuniteta pri sochetanii oslozhnennogo kariesa i parodontita. Medicinskij al'manah. 2016;1(41):154-156.
11. Намханов ВВ. Распространенность и интенсивность кариеса у
детей в возрасте от 6 и 10 лет и способы их профилактики. Вестник Бурятского государственного университета. Медицина и фармация. 2018;3(4):121-124.
Namhanov VV. Rasprostranennost' i intensivnost' kariesa u detej v vozraste ot 6 i 10 let i sposoby ih profilaktiki. Vestnik Buryatskogo gosudarstvennogo universiteta. Medicina i farmaciya. 2018;3(4):121—124.
12. Ешиева АА. Одонтогенные гнойно-воспалительные процессы челсютно-лицевой области.Евразийское Научное Объединение. 2020;11-3(69):169—175.
Eshieva AA. Odontogennye gnojno-vospalitel'nye processy chelsyutno-licevoj oblasti.Evrazijskoe Nauchnoe Ob"edinenie. 2020;11-3(69):169—175.
13. Катола ВМ, Комогорцева ВЕ. Роль орального микробиома в развитии воспаления и соматической патологии. Бюллетень физиологии и патологии дыхания. 2018;68:117-122.
Katola VM, Komogorceva VE. Rol' oral'nogo mikrobioma v razvitii vospaleniya i somaticheskoj patologii. Byulleten'fiziologii ipatologii dyhaniya. 2018;68:117-122.
14. Гильц ИР. Современные аспекты условно-патогенных микроорганизмов в одонтогенной инфекции Архивариус. 2016;11(2):20-22.
Gil'c IR. Sovremennye aspekty uslovno-patogennyhmikroorganizmov v odontogennoj infekcii Arhivarius. 2016;11(2):20-22.
15. Сидельникова АН. Кислотно-щелочной баланс в полости рта и его влияние на здороье зубов. В сборнике: Фундаментальные и прикладные научные исследования: актуальные вопросы, достижения и инновации. сборник статей XLV Международной научно-практической конференции: в 2 ч. Пенза. 2021;26-28. Sidel'nikova AN. Kislotno-shchelochnoj balans v polosti rta i ego vliyanie na zdoro'e zubov. Vsbornike: Fundamental'nye i prikladnye nauchnye issledovaniya: aktual'nye voprosy, dostizheniya i innovacii. sbornik statej XLV Mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii: v 2 ch. Penza. 2021;26-28.
16. LinglingJiaab1SiyingTaon and et al. Adhesion of Streptococcus mutans on remineralized enamel surface induced by poly(amido amine) dendrimers. Nitric Oxide. 2017;1:16-21.
17. Lujane K, Al Marshad, Asma M. AlJobair, Ahmed A. Al-Qahtani. Association of polymorphisms in genes involved in enamel formation, taste preference and immune response with early childhood caries in Saudi pre-school children. Saudi Journal of Biological Sciences, 2021;
18. Московский АВ, Шумский АВ, и др. Комплексная оценка клинического и имммунного статуса пациентов с осложненным кариесом и пародонтитом. Acta Medica Eurasica. 2016;2:18-25. Moskovskij AV, SHumskij AV, i dr. Kompleksnaya ocenka klinicheskogo i immmunnogo statusa pacientov s oslozhnennym kariesom i parodontitom. Acta Medica Eurasica. 2016;2:18-25.
19. Чикунов АА, Матюшин ВС, и др. Обострение хронического периодонтита как причина флегмоны челюстно-лицевой области. Научный медицинский вестник Югры. 2019;19(2):242-245. CHikunov AA, Matyushin VS, i dr. Obostrenie hronicheskogo periodontita kak prichina flegmony chelyustno-licevoj oblasti. Nauchnyj medicinskij vestnik YUgry. 2019;19(2):242-245.
20. Васильев АВ, Пименов КП, Керзиков АФ. Хроническая одонто-генная инфекция и септический эндокардит. Пародонтология. 2019;24.1-24(90):11-14.
Vasil'ev AV, Pimenov KP, Kerzikov AF. Hronicheskaya odontogennaya infekciya i septicheskij endokardit. Parodontologiya. 2019;24.1-24(90):11-14.
21. Московский АВ, Уруков ЮН, и др. Исследование нейромедиа-торного статуса тучных клеток при воспалении пульпы зуба. Acta Medica Eurasica. 2018;4:47-52.
Moskovskij AV, Urukov YUN, i dr. Issledovanie nejromediatornogo statusa tuchnyh kletok pri vospalenii pul'py zuba. Acta Medica Eurasica. 2018;4:47-52.
22. MunirahYaacob, et.al Periodontal diseases in children and adolescent with diabetes mellitus. 2019;16.4:2292-2301
23. CongShi,+LitingCai, et.al. Metagenomic analysis of the salivary microbiota in patients with caries, periodontitis and comorbid diseases. Journal of Dental Sciences. Available online 2021.
24. Duangporn Duangthip, Kitty Jieyi Chen, et.al. Early childhood caries among 3-to 5-year-old children in Hong Kong International Dental Journal. 2019;69(3):230—236
25. Московский АВ, Леженина СВ, и др. Гистохимическая характеристика популяции иммунокомпетентных клеток пульпы зуба при пульпите в сочетании с пародонтитом. Современные проблемы науки и образования. 2020:5:97.
Moskovskij AV, Lezhenina SV, i dr. Gistohimicheskaya harakteristika populyacii immunokompetentnyh kletok pulpy zuba pri pul'pite v sochetanii s parodontitom. Sovremennye problemy nauki i obrazovaniya. 2020:5:97.
26. Minxia Liu Lingling, Chen Jinyan Wu Zhengmei, Lin Shuheng Huang Long noncoding RNA MEG3 expressed in human dental pulp regulates LPS-Induced inflammation and odontogenic differentiation in pulpitis. Experimental Cell Research. 2021;400(2):112495
27. Разумовская ДИ, Семёнов МГ, Эмирбеков ЭА.Оценка состояния полости рта как факторы риска развития одонтогенной инфекции у детей с сахарным диабетом Институт стоматологии. 2021;1(90):32—34.
Razumovskaya DI, Semyonov MG, Emirbekov EA. Ocenka sostoyaniya polosti rta kak faktory riska razvitiya odontogennoj infekcii u detej s saharnym diabetom Institut stomatologii. 2021;1(90):32-34.
28. Mohammad M, Khorasani Y, Gholamhossein Hassanshahi and et.al. Role(s) of cytokines in pulpitis: Latest evidence and therapeutic approaches. Cytokine. 2020;126:154896.
29. Матчин АА. Одонтогенная инфекция: существующие проблемы. Оренбургский медицинский вестник. 2015;III.3(11):44—48. Matchin AA. Odontogennaya infekciya: sushchestvuyushchie problemy. Orenburgskij medicinskij vestnik. 2015;III.3(11):44-48.
30. Московский АВ, Воропаева ЛА, Леженина СВ, Московская ОИ, Альцев ВВ, Петухов ДИ. Морфо-функциональное исследование популяции иммунокомпетентных клеток зуба при пульпите в сочетании с пародонтитом. Медицинский альманах. 2017;2(47):161—163.
Moskovskij AV, Voropaeva LA, Lezhenina SV, Moskovskaya OI, Al'cev VV, Petu-hov DI. Morfo-funkcional'noe issledovanie populyacii immunokompetentnyh kletok zuba pri pul'pite v sochetanii s parodontitom. Medicinskij al'manah. 2017;2(47):161-163.
31. Kabanova AA. Biofilm formation of the bacteria causing odontogenic infections. В мире научных открытий. 2014;10(58):107-121. Kabanova AA. Biofilm formation of the bacteria causing odontogenic infections. V mire nauchnyh otkrytij. 2014;10(58):107-121.
32. IdilKurtulusWaschulewskiaAslankbugetbNinaM.Christiansen cMaikeZieglercVolkerSchusterdGerhardWahlaWernerGotze Immunohistochemical analysis of the gingiva with periodontitis of type I plasminogen deficiency compared to gingiva with gingivitis and periodontitis and healthy gingiva. Archives of Oral Biology. 2016;72:75-86
33. Иорданишвили АК, Малышев МЕ, Гусейнов РЗ. Хронический периодонтит и одонтогенная покожная гранулема лица: Ремарки к иммунологическим параллелям. Российская стоматология. 2017;10(3):16-21.
Iordanishvili AK, Malyshev ME, Gusejnov RZ. Hronicheskij periodontit i odontogennaya pokozhnaya granulema lica: Remarki k immunologicheskim parallelyam. Rossijskaya stomatologiya. 2017;10(3):16-21.
34. Махмудбеков БО, Хасанов АИ, Умаров ОМ, Исмаилов ММ. Современные аспекты острого одонтогенного остеомиелита челюсти у детей. Stomatologiya. 2020;1:75-82. Mahmudbekov BO, Hasanov AI, Umarov OM, Ismailov MM. Sovremennye aspekty ostrogo odontogennogo osteomielita chelyusti u detej. Stomatologiya. 2020;1:75-82.
35. MassimoCostalongaaMark C.HerzbergbcThe oral microbiome and the immunobiology of periodontal disease and cariesColloids and Surfaces B: Biointerfaces. 2021;197.
36. Yoon YoungChoiaKyeong HeeLeebl Periodontitis as a risk factor for rheumatoid arthritis: a matched-cohort study International Dental Journal Journal of Dental Sciences 19 January 2021.
36. Разумовская ДИ, Семёнов МГ, Эмирбеков ЭА. Оценка состояния полости рта как фактора риска развития одонтогенной инфекции у детей с сахарным диабетом. Институт стоматологии. 2021;1(90):32-34.
Razumovskaya DI, Semyonov MG, Emirbekov EA. Ocenka sostoyaniya polosti rta kak faktora riska razvitiya odontogennoj infekcii u detej s saharnym diabetom. Institut stomatologii. 2021;1(90):32-34.
37. Филатова НВ. Стоматологическое здоровье детей сельского региона Самарской области и очаги одонтогенного хронического воспалительного процесса. Мат. науч-практ.конф. 2017:208210.
Filatova NV. Stomatologicheskoe zdorov'e detej sel'skogo regiona Samarskoj oblasti i ochagi odontogennogo hronicheskogo vospalitel'nogo processa. Mat. nauch-prakt.konf. 2017:208-210.
38. Abdullah Ali H, AlzahraniaRaed A, AlharbibMohammed Sarhan A, AlzahranicMohammed A, SindidGhaliaShamlaneFaisal A, AlzahranifMohammad A, Albanghalig, Abdulmajeed Abdulghani A. Sindi. Association between periodontitis and vitamin D status: A case-control study Saudi Journal of Biological Sciences. 2021;28(7):4016-4021.
39. Malavika P Tampi, et.al. Antibiotics for the urgent management of symptomatic irreversible pulpitis, symptomatic apical periodontitis, and localized acute apical abscess: Systematic review and meta-analysis—a report of the American Dental Association. The Journal of the American Dental Association. 2019;150(12):179-216.
40. Olawale O, Olalekan M, et.al. Assessment of predictors of treatment outcome among patients with bacterial odontogenic infection. The Saudi Dental Journal. 2018;30:337-341.
41. Michael L, Jeffrey H. Dentoalveolar Infections. Oral and Maxillofacial Surgery Clinics of North America. 2011;23:415-424.
42. Ryo M, Yasuhiro N, Yuuri H, Mao T, Minoru M.Brain abscess of a very elderly patient likely caused by maxillary osteomyelitis from odontogenic infection: A case report. Journal of Oral and Maxillofacial Surgery. 2019;31:118-120.
43. Orrett E, Ogle, Odontogenic Infections. Dental Clinics of North America. 2017;61:235-252.
44. Luyao Q, Xiang L, Bin J, Wentao Q, Xieyi C.Risk.Factors Affecting the Prognosis of Descending Necrotizing Mediastinitis From Odontogenic Infection. Journal of Oral and Maxillofacial Surgery. 2018;76:1207-1215.
45. Ashwin Modia and et.al. Validation of two point-of-care tests against standard lab measures of NO in saliva and in serum. Nitric Oxide. 2017;64:16-21.
