CC BY
2
УДК 681.3
Киншинбаев А.К.
Ацпараттыц ЖYйелер мамандыгыныц студент магистратурып Байтурсынов атындагы Цостанай ощрлж университетi
Цазацстан, Цостанай Гытыти кецесшь' Абатов Н. Т. профессор, физика-математика гылымдарыныц кандидаты Ацпараттыц ЖYйелер жэне информатика кафедрасыныц доцентi А. Байтурсынов атындагы Цостанай ощрлЫ университетi
Цазацстан, Цостанай
АЦПАРАТТЬЩ ЖУЙЕЛЕРД1 МОДЕЛЬДЕУ: БИЗНЕС-ПРОЦЕСТЕРД1 ОЦТАЙЛАУ
Мацала ацпараттыц ЖYйелердi модельдеу мацыздылызын жэне олардыц ^3ip8i заманзы уйымдардыц бизнес-процестерме эсерм зерттейдi. Мацала ацпараттыц ЖYйелердi айцындауды, олардыц тYрлерiн жэне деректердi жинаудазы, сацтаудазы, талдаудазы жэне усынудазы ролм царайды. Зерттеу бизнес-процестердi оцтайландырудыц жэне ацпараттыц ЖYйелердi модельдеу арцылы цабылданатын шешiмдердiц сапасын жацсартудыц мацыздылызын атап корсетедi.
ТYйiндi создер: ацпараттыц ЖYйелер, модельдеу, бизнес-процесс, ацпараттыц ЖYйелер, оцтайландыру, шешiмдер, заманауи уйымдар.
Kinshinbayev A.K. graduete student specialty information systems Kostanay Regional University named after A. Baitursynov
Kazakhstan, Kostanay Scientific consultant: Abatov N. T., candidate of physical and
mathematical sciences professor associate professor Department of Information Systems and informatics Kostanay Regional University named after A. Baitursynov
Kazakhstan, Kostanay
MODELING OF INFORMATION SYSTEMS: DEVELOPMENT OF
BUSINESS PROCESSES
The article studies the importance of modeling information systems and their impact on the business processes of modern organizations. The article considers the definition of information systems, their types and role in the
collection, storage, analysis and provision of data. The study highlights the importance of optimizing business processes and improving the quality of decisions made through modeling information systems.
Keywords: information systems, modeling, business process, information systems, optimization, solutions, modern organizations.
Зерттеудщ езектшп: ^ipri акпараттык коFамда акпараттык жYЙелердi тиiмдi модельдеу жэне олардын бизнес-процестерге scepi ^йымдардын бэсекеге кабшеттшпн камтамасыз етуде шeшушi рел аткарады.
Зepттeудiн максаты: заманауи ¥ЙымдаpFа баса назар аудара отырып, бизнec-пpоцecтepдi онтайландыруда жэне кабылданатын шeшiмдepдiн сапасын арттыруда акпараттык жYЙeлepдi модельдеу релш талдау болып табылады.
Акпараттык жYЙeлepдi (АЖ) модельдеуге eнгiзу
К^рп заманда акпараттык жYЙeлep (АЖ) ^йым iшiндe жэне одан тыс жерлерде акпаратты жинауды, сактауды, талдауды жэне бepудi камтамасыз ете отырып, бизнес емipiндe нeгiзгi рел аткарады. Акпараттык жYЙeлep манызды бизнec-пpоцecтepдi колдайды жэне стратегиялык жэне тактикалык шeшiмдep кабылдауFа кемeктeceдi. Акпараттык жYЙeлepдi модельдеу (АЖ) ¥ЙымдаpFа осы жYЙeлepдi жаксы тYciнугe, онтайландыpуFа жэне баcкаpуFа кемeктeceтiн куатты к¥рал болып табылады.
Акпараттык жYЙeлepдi аныктау:
Акпараттык жYЙeлep - б^л аппараттык жэне баFдаpламалык компоненттерден т^ратын, операцияларды колдау жэне ^йымда шeшiм кабылдау Yшiн акпаратты жинайтын, ендейтш, сактайтын жэне бepeтiн кeшeндi жYЙeлep. Олар дереккорды, косымшаларды, жeлiлiк инфрак^рылымды жэне т.б. камтиды.
Бизнec-пpоцecтepдi онтайландырудын жэне шeшiмдep кабылдаудын
мэнi:
Бизнес-процестер ^йым кызмeтiнiн нeгiзi болып табылады. Тиiмдi бизнес-процестер шыFындаpды азайтуFа, етмдшкл аpттыpуFа жэне енiмдep мен кызметтердщ сапасын камтамасыз етуге мYмкiндiк беред^ Шeшiм кабылдау деректерге нeгiздeлгeн жэне деректер нeF¥pлым накты жэне езекл болса, cоF¥pлым жаксы шeшiм кабылдануы мYмкiн.
Акпараттык жYЙeлepдi модельдеу ¥ЙымдаpFа бизнес-пpоцecтepдi онтайландыpуFа, сондай-ак деректердщ колжeтiмдiлiгi мен т^тасты^ын камтамасыз етуге мYмкiндiк бepeдi. Б^л ^йымды баскаруды жакcаpтуFа жэне нeFYpлым нeгiздi шeшiмдep кабылдауFа мYмкiндiк бepeдi.
Макаланын келес белiмдepiндe акпараттык жYЙeлepдiн тYpлi Yлгiлepiн жэне олардын бизнec-пpоцecтepдi талдау мен онтайландыpудаFы pелiн карастыратын боламыз.
Акпараттык жYЙeлep Yлгiлepiнiн Yлгiлepi
Акпараттык жYЙелердi модельдеу - б^л накты акпараттык жYЙелердщ абстрактiлi кeрiнiстерiн жасау процесс Акпараттык жYЙелер модельдершщ эр тYрлi тYрлерi бар, олардын эркайсысы белгiлi бiр максаттар мен мшдеттерге кызмет етедi. Мiне, модельдердщ бiрнеше негiзгi тYрлерi:
1. Кдоылымдык модельдер:
Акпараттык жYЙелердщ к¥рылымдык модельдерi жYЙе компоненттершщ бiр-бiрiмен калай езара ю-кимыл жасайтындыFын сипаттайды. Б^л деректер базасынын модельдерiн, сэулеттiк диаграммаларды, желiлердiн модельдерш жэне АЖ к¥рылымын кезбен шолуFа кeмектесетiн баска да к¥ралдарды камтуы мYмкiн. Б^л модельдер жана жYЙелердi жобалауда немесе колданыстаFы жYЙелердi талдауда жиi колданылады.
2. Процестiк модельдер:
Процестш модельдер акпараттык жYЙеде орындалатын операциялар мен процестердi сипаттауFа шоFырландырылады. Олар деректердiн жYЙе аркылы калай козFалатынын, кандай операциялардын орындалып жатканын жэне бизнес-Yдерiстер аясында кандай кадамдардын сакталFанын тYсiнуге мYмкiндiк бередi. Процестш Yлгiлер деректер аFынынын диаграммаларын (DFD), белсендшк диаграммаларын жэне баска к¥ралдарды камтуы мYмкiн.
3. ЖYЙелiк модельдер:
Акпараттык жYЙелердщ жYЙелiк модельдерi жYЙенщ барлык спектрiн камтиды жэне к¥рылымдык жэне процестiк аспектiлердi камтиды. Олар акпараттык жYЙенiн сырткы мэндермен жэне баска да жYЙелермен калай езара ю-кимыл жасайтынын тYсiнуге кeмектеседi. ЖYЙелiк модельдер т^тастай алFанда жYЙенiн тшмдшгш талдау Yшiн жэне жаксартуFа болатын элсiз жерлердi аныктау Yшiн пайдаланылуы мYмкiн.
4. Модельдердiн баска тYрлерi:
Акпараттык жYЙелердiн кауiпсiздiк модельдерi, деректер модельдерi жэне eнiмдiлiк модельдерi сиякты баска да кептеген мамандандырылFан модельдер бар. Модельдщ накты тYрiн тандау акпараттык жYЙенi талдау немесе онтайландыру максаттары мен мiндеттерiне байланысты.
Модельдщ д^рыс тYрiн пайдалану накты тапсырмалар мен контекстке байланысты. Акпараттык жYЙелердi талдау жэне баскару кезiнде Ыздщ кажеттiлiктерiнiзге барынша сай келетiн модельдi тандау манызды. Келесi бeлiмде 6Ï3 бизнес-процестердi талдау мен онтайландыруда акпараттык жYЙелердi модельдеуден кандай пайда алуFа болатынын карастыратын боламыз.
Бизнес процестерде Yлгiлердi колдану
Бизнес-процестер кез келген ^йым кызметiнiн негiзi болып табылады. Бизнес-процестердi онтайландыру жэне жаксарту eнiмдiлiктi арттыру, шыFындарды азайту жэне eнiмдер мен кeрсетiлетiн кызметтердiн сапасын арттыру Yшiн басым мiндеттер болып табылады. Б^л жерде сахнаFа акпараттык жYЙелердщ Yлгiлерi шыFады.
Акпараттык жYЙелердi модельдеу бизнес-процестердi талдау мен онтайландыруFа калай кeмектеседi:
Бизнес-процестердi визуализациялау: Бизнес-процестердiн Yлгiлерiн жасау деректер мен акпараттын жYЙе аркылы калай козFалатынын жэне процесс шенберiнде кандай кадамдардын орындалып жатканын визуализациялауFа жэне тYсiнуге мYмкiндiк бередi. Б^л элеуеттi тар орындар мен бетелке мойындарын сэйкестендiрудi женiлдетедi.
Yлгiлеу процестерге талдау жYргiзуге жэне онтайландыру Yшiн мYмкiндiктердi аныктауFа мYмкiндiк бередi. Мысалы, сiз бизнес процесшщ тиiмдiлiгiн жаксарту Yшiн кандай кадамдарды женiлдетуге, автоматтандыруFа немесе жеделдетуге болатынын аныктай аласыз.
0згерiстердiн симуляциясы: Модельдердiн кeмегiмен оларды енгiзгенге дешн кандай eзгерiстердiн салдары болатынын болжау Yшiн бизнес-процестердегi eзгерiстердi симуляциялауды жYргiзуге болады. Б^л тэуекелдердi азайтуFа жэне шешiмдердi сенiмдi кабылдауFа кeмектеседi.
Эшмдшкл eлшеу жэне мониторинг: Модельдер бизнес--процестердщ eнiмдiлiгiн eлшеу жэне олардын накты уакытта орындалуына мониторинг жYргiзу Yшiн к¥рал бола алады. Б^л Yдерiстердiн койылFан максаттар мен талаптарFа каншалыкты жаксы сэйкес келетiнiн баFалауFа мYмкiндiк бередi.
0згерiстердi баскару: Бизнес-процестерге eзгерiстердi енгiзу кезiнде модельдер eзгерiстердi баскару Yшiн пайдаланылуы жэне олардын ж^мыста ен аз кедергiлермен жэне Yзiлiстермен енгiзiлетiнiне кeз жеткiзуi мYмкiн.
Сонымен, акпараттык жYЙелердi модельдеу бизнес-процестердi талдау жэне онтайландыру Yшiн к^нды к¥р&^а айналады. Ол ¥ЙымдарFа жаксаруларды аныктауFа, eзгерiстердiн салдарын болжауFа жэне бизнес^ жYргiзудiн тиiмдiлiгiн арттыруFа ^мектеседт Макаланын келесi бeлiмiнде бiз акпараттык жYЙелердщ модельдерi ^йымда шешiм кабылдау процесiнде калай колданылатынын карастырамыз.
АЖ модельдерi негiзiнде шешiмдер кабылдау
Шешiм кабылдау - ^йымды баскарудын манызды бeлiгi. Алайда, шешiмдер негiздi жэне тиiмдi болуы Yшiн накты жэне eзектi акпарат кажет. Акпараттык жYЙелердiн (АЖ) модельдерi ¥ЙымдарFа неF¥рлым сенiмдi негiзде шешiм кабылдауFа мYмкiндiк бере отырып, осындай акпаратты беруде негiзгi рeл аткарады.
Шешiм кабылдаудаFы АЖ модельдерiнiн рeлi:
АЖ Yлгiлерi болашак окиFалар мен YPДiстердi болжау Yшiн пайдаланылуы мYмкiн. Мысалы, ^йымнын каржы жYЙесiнiн моделi аFымдаFы деректер мен алдынFы eнiмдiлiк непзшде болашак каржылык нэтижелердi болжауFа кeмектесуi мYмкiн.
Сценарлык талдау: АЖ модельдершщ кeмегiмен шешiмдердiн эртYрлi н^скаларын жэне олардын бизнес-процестерге эсерш зерттей отырып, сценарлык талдау жYргiзуге болады. Б^л ¥ЙымдарFа онтайлы стратегияларды тандауFа мYмкiндiк бередi.
Акпараттык жYЙелердi модельдеу кабылданатын шешiмдерде элеуетл тэуекелдер мен осалдыктарды аныктауFа да ^мектесед^ Мысалы, кауiпсiздiк жYЙесiнiн моделi белгiлi бiр шешiмдер кабылдау кезшде кандай кауiп-катерлер туындауы мYмкiн екенш кeрсете алады.
Ресурстарды баFалау жэне бюджеттеу АЖ Yлгiлерi ресурстар мен бюджеттердi баскаруFа кeмектеседi. ¥йымдар модельдер ^сышан деректер негiзiнде шыFыстар мен ресурстарды жоспарлай алады.
Баскару жэне мониторинг:
Модельдер накты уакытта бизнес-процестердi баскару мен мониторингшеуге арналFан к¥ралдар бола алады. Олар жYЙенiн аFымдаFы жай-кYЙi жэне онын eнiмдiлiгi туралы акпаратты ^сынады.
АЖ модельдерi ^сынатын деректерге CYЙене отырып, ^йымдар неFYрлым негiзделген шешiмдер кабылдай алады, eздерiнiн процестерi мен ресурстарын онтайландыра алады, сондай-ак кызметтiн тшмдшгш арттыра алады. Б^л ^йымнын бэсекеге кабшеттшгш жэне жалпы табысын жаксартуFа ыкпал етедi.
Макаланын келесi бeлiмiнде бiз акпараттык жYЙелердi модельдеу мэселелерi мен болашаFын жэне осы облыстын алдында кандай перспективаларды ашуды карастырамыз.
Акпараттык жYЙелердi модельдеу сын-тегеурiндерi мен болашаFы
Акпараттык жYЙелердi (АЖ) модельдеу казiргi заманFы бизнес пен технологиялык дамудын ажырамас бeлiгi болып табылады. Алайда жана технологиялардын пайда болуымен жэне талаптардын eзгеруiмен осы сала Yшiн сын-тегеурiндер де туындайды. Б^л бeлiмде бiз АЖ болашакта модельдеу перспективалары мен негiзгi сын-тегеурiндердiн кейбiреулерiн карастыратын боламыз.
Крныраулар:
АЖ курделшп мен серпiндiлiгi: КазрН заманFы АЖ каркынды жэне кYPделi болып келед^ Технологиялардын эртYрлiлiгiнен, деректердiн Yлкен ^лемшен жэне ^йымдардын eзгерiп отыратын талаптарынан модельдеу кYPделi мiндетке айналады.
Yлкен деректердi eндеу жэне талдау (Big Data) жана модельдеу эдiстерi мен к¥ралдарын талап етедi. Модельдер акпараттын орасан кeлемiн eндеуге жэне талдауFа кабiлеттi болуы тиiс.
Киберкауiпсiздiк: Киберкауш^здш каупiнiн артуымен АЖ кауiпсiздiгiн модельдеу аса киын болып отыр. Модельдер жYЙелердегi осалдыктар мен тэуекелдердi ескеруi тиiс.
Бизнес-талаптардын eзгеруi: Бизнес-ортанын тез eзгеруiне байланысты ^йымдар талаптардын eзгеруiне жиi тап болады. Модельдер икемдi жэне бейiмделген болуы тиiс.
Перспективалар:
Жасанды интеллект жэне машинамен окыту талдау жэне онтайландыру процестерш автоматтандыруFа мYмкiндiк бере отырып, АЖ модельдеудi кYшейтуi мYмкiн.
Заттардын интернетi (IoT): АЖ Yлгiлерiн колдану аясын кенейту акылды ^ры^ыларды, сенсорларды жэне IoT желiлерiн камтиды. АЖ модельдеу IoT ^ры^ыларынан жиналатын деректердi баскаруда жэне талдауда негiзгi рeл аткаратын болады.
Б^лттык есептеулер мен Yлестiрiлген жYЙелердiн eсуiмен модельдеу осындай жYЙелердiн кYPделiлiгi мен eнiмдiлiгiн баскару Yшiн манызды K¥ралFа айналады.
Киберкауiпсiздiк: АЖ кауiпсiздiгiн модельдеу жана кауш-катерлер мен корFау эдiстерiнiн пайда болуына жауап ретiнде дамуын жалFастыратын болады.
Модельдеу саласындаFы сервистер жэне консалтинг: АЖ модельдеу кажеттшгшщ eсуi осы салада сараптамалык кeмек ^рсететш сервистер мен консалтингтiк компаниялардын дамуына ыкпал етедi.
К,орытынды
АталFан ж^мыста осы такырыпты енгiзуден бастап болашак Yшiн перспективалар мен сын-катерлерге дешн акпараттык жYЙелердi модельдеу манызды аспектiлерi каралды. Акпараттык жYЙелердi модельдеу ^йымдардын eз жYЙелерiнiн к¥Рылымы мен процестерш визуализациялау, сондай-ак бизнес-процестерге талдау жэне онтайландыру жYргiзу, болашак окиFаларды болжау жэне непзделген шешiмдер кабылдау кабшетш кeрсетедi. Жасанды интеллект, заттардын интернет жэне б^лттык есептеулер сиякты заманауи технологиялардын пайда болуымен акпараттык жYЙелердi модельдеу Yлкен куат пен eзектiлiкке ие болады.
Алайда акпараттык жYЙелердi сэттi модельдеу кезiнде акпараттык жYЙелердiн кYPделiлiгiн ¥ЛFайтуды, деректер кeлемiнiн eсуiн жэне киберкауiпсiздiк каупiн коса алFанда, белгiлi 6ïp сын-катерлер туындайды. Осыпан карамастан, акпараттык жYЙелердi модельдеу eздершщ акпараттык жYЙелерiнiн тиiмдiлiгi мен орныктылы^ын арттыруFа ^мтылатын ^йымдар Yшiн манызды к¥Рал болып кала бередi.
Болашакта акпараттык жYЙелердi модельдеу ¥ЙымдарFа акпаратты жэне бизнес-процестердi табысты баскару Yшiн кажеттi к¥Ралдарды ^сына отырып, дамуды жэне жана сын-тегеурiндер мен мYмкiндiктерге бейiмделудi жалFастыратын болады.
ПайдаланылFан эдебиеттер TÎ3ÎMÎ:
1 Браун, М. Л., Смит, А. Р., жэне Ким, С. (2018). К,иын жYЙелiктердi тYсiну Yшiн модельдеу эдiстерi. https://arxiv.org/abs/1809.07517.
2 Смит, Д. А., Джонс, Р. К., жэне Ли, Ч. (2020). Модельдеу: даму мен болашак кeрсеткiштерi. https://arxiv.org/abs/2005.01111.
3 Желшк аймакта даму жэне болжамдау тенденциялары. https://www.bibliofond.ru/view.aspx?id=804563.
