Научная статья на тему 'Аҳолининг ижара даромадларини аниқлаш ва солиққа тортишнинг долзарб масалалари'

Аҳолининг ижара даромадларини аниқлаш ва солиққа тортишнинг долзарб масалалари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
122
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Рўзиев Ғ. Ў.

Бозор муносабатлари ривожланиб борган сари аҳоли пул даромадларининг салмоғи сезиларли даражада ошиб, унинг таркибий тузилиши ҳам такомиллашиб боради. Шу боис, аҳолининг даромадларига солиқ солиш ҳам мурракаблашгани сари такомиллаштириб борилиши ҳам зарур.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Аҳолининг ижара даромадларини аниқлаш ва солиққа тортишнинг долзарб масалалари»

Рузиев ^У.

Узбекистон Республикаси Солик, академияси тадк,ик,отчиси

А^ОЛИНИНГ ИЖАРА ДАРОМАДЛАРИНИ АНИКЛАШ ВА СОЛИККА ТОРТИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ

Бозор муносабатлари ривожланиб борган сари ацоли пул даромадларининг салмоги сезиларли даражада ошиб, унинг таркибий тузилиши %ам такомиллашиб боради. Шу боис, ах,олининг даромадларига солиц со-лиш %ам мурракаблашгани сари такомиллаштириб борилиши %ам зарур.

Мустакилликнинг дастлабки йиллари-дан мамлакатимизда ижтимоий-иктисодий ислох,отлар доирасида ах,олини ижти-моий мух,офаза килишга йуналтирилган максадли чора-тадбирларнинг ишлаб чикилиши ах,оли даромадлари ва фа-ровонлигини мунтазам ошишига хиз-мат килмокда. Уз навбатида ах,оли даромадлари - бу алох,ида шахс ёки оила (уй хужалиги) томонидан турли манбалар-дан маълум давр мобайнида олинадиган ва истеъмол, жамFарма, турли йиFим ва соликларга сарфланадиган пул ва натурал куринишидаги тушумлар мажмуи булиб, асосан пул даромадлари ва натура шакли-даги даромадлардан ташкил топади.

Бозор муносабатлари ривожланиб борган сари ах,оли пул даромадларининг салмоFи сезиларли даражада ошиб, унинг таркибий тузилиши х,ам такомиллашиб боради.

Кейинги йилларда мамлакатимизда тадбиркорлик фаолиятини янада куллаб-кувватлаш, ах,олининг турмуш даражасини яхшилашга хизмат киладиган ижтимоий-иктисодий ислох,отларнинг амалга ошири-лиши натижасида уларнинг пул даромадлари таркибида мулкий даромадларининг салмоFи х,ам йил сайин ошиб бормокда. Шу билан биргаликда жах,он тажрибасида х,ам ах,оли даромадлари таркибида мулкий даромадларнинг усиб бориши унинг ижтимоий-иктисодий ах,амиятга эга экан-

лигини курсатади. Яъни, ах,олини мулкий даромадларининг купайиши, уларнинг да-ромадлилик даражасини ошишига хизмат килса, иккинчи томондан уларни соликка тортиш эвазига бюджет даромадларини купайтиришга хизмат килади.

Ах,оли даромадлари таркибида мулкий даромадларга солик солиш хусусиятлари билан бошка даромадлардан кескин фарк килади х,амда ушбу даромадлар таркиби-га куйидагилар киради.

Бизга маълумки, Узбекистон Республикаси солик конунчилигига кура жисмоний шахсларнинг даромадидан олинадиган соликнинг базаси уларнинг барча даро-мадларидан солик солинмайдиган даромадларини чегириш оркали аникланади. Демак, жисмоний шахсларнинг мулкий даромадлари таркибида жисмоний шах-сларга хусусий мулк х,укуки асосида те-гишли булган мол-мулкни сотишдан олинадиган даромадлар, давлат заёмининг облигациялари буйича ютуклар, шунинг-дек Узбекистон Республикасининг давлат кимматли ^озлари буйича фоизлар, лотерея буйича ютуклар, депозит серти-фикатлари, давлат кимматли ко*озлари буйича даромадлар, шунингдек банклар ва кредит уюшмаларидаги омонатлар буйича фоизлар х,амда ютуклар, жамFариб бориладиган мажбурий пенсия бадаллари буйича фоиз даромадлари куринишидаги мулкий даромадларга нисбатан солик со-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 12, 2011

А^оли даромадлари

V_/

Ах,оли даромадлари таркиби1 1-расм.

линмайди. Шу билан биргаликда сано-ат мулки объектларига ва селекция ютуFи патентига патент (лицензия) эгаси булган жисмоний шахснинг патентни (лицензия-ни) уларнинг амал килиш муддати доира-сида, лекин фойдаланиш бошланган кун-дан эътиборан ихтиролар ва селекция ютугидан - беш йил давомида, саноат на-мунасидан - уч йил давомида, фойдали моделдан - икки йил давомида сотишдан олган даромади суммаларига солик со-линмайди.

Жисмоний шахсларнинг мазкур мулкий даромадлари таркибида факатгина мол-мулкни ижарага беришдан олинадиган даромадларига солик солинади.

Жисмоний шахсларнинг мол-мулкини ижарага беришдан олган даромадларига Узбекистон Республикаси Солик кодекси-га2 мувофик декларация асосида куйидаги ставкаларда жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиFи солинади.

Шу билан биргаликда Вазирлар Махкамасининг 2011 йил 10 июнда-ги 170-сонли Карори билан хусусий тад-биркорлик фаолияти турлари руйхатига3

1 Муаллиф томонидан ишлаб чикилган

2 Узбекистон Республикаси Солик кодекси 192 модда

3 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг Карори. "Хусусий тадбиркорлар юридик шахс ташкил этмасдан ш^улланиши мум-кин булган фаолият турлари руйхатини тасдиклаш туFрисида". 6-сонли.

"жисмоний шахслар томонидан хужалик моллари ва уй-рузFор буюмларини (мебель, идиш-товоклар, хужалик, спорт, баликчилик анжомлари, маиший техника, приборлар ва бошкаларни) ижарага бе-риш" фаолияти якка тартибдаги тадбир-корлик фаолиятининг бир тури сифатида киритилган.

Натижада, солик конунчилигига кура ахолининг ижара даромадлари ижарага берилаётган мол-мулкнинг таркиби ва ундан фойдаланиш хусусиятига караб куйидаги тартибда соликка тортилиши мумкин булади:

Шунинг билан биргаликда меъёрий-хукукий хужжатларда хужалик моллари ва уй-рузFор буюмларини ижарага бериш фаолияти билан шуFулланувчи якка тартибдаги тадбиркорлар учун катъий солик ставкаси алохида белгиланмаган.

Аслида эса жисмоний шахсларнинг хужалик моллари ва уй-рузFор буюмла-рининг барчаси хам уларнинг мол-мулки хисобланади ва шунга кура ушбу мул-кларни ижарага бериш оркали олинаёт-ган даромадларга декларация асосида солик солиниши максадга мувофик. Чун-ки Узбекистон Республикаси Солик ко-дексига кура "мол-мулк" деганда - эга-лик килиш, фойдаланиш, тасарруф этиш объектлари була оладиган моддий объ-

7 январь 2011й.

Жисмoний шахсларнинг мулкий дарoмадлари таркиби1 2-расм.

1-жадвал.

Жисмoний шахслардан oлинадиган flapoMafl ^лиги СТДВКДЛДРИ2

^лик, coлинaдигaн дapoмaд ^лик, cтaвкacи

энг кaм иш хэкининг беш бapaвapигaчa микдopдa дapoмaд cyммacининг 10 фoизи

энг ом иш хэкининг беш бapaвapидaн (+1 cyм) ун бapaвapигaчa микдopдa беш бapaвap микдopдaн шлик, + энг кaм иш хэк,и микдopининг беш бapaвapидaн oшaдигaн cyммa-нинг16 фoизи

энг ом иш хэкининг ун бapaвapидaн (+1 cyм) вa yндaн юк^и микдopдa ун бapaвap микдopдaн шлик, + энг ом иш хэк,и микдopининг ун бapaвapидaн oшaдигaн cyммaнинг 22 фюизи

ектлap, шу жyмлaдaн ПУЛ мaблaFлapи, к1иммaтли ^oFoзлap, yлyшлap (пaйлap, хиccaлap) хaмдa нoмoддий oбъектлap3 ту-шунилиши белгилaб к^ил^н. Шунинг-дек, Узбекиcтoн Pеcпyбликacи Фyк1apoлик кoдекcидa мйл-мулкнинг тypлapи келти-pиб утил^н булиб, yнгa ^pa мoл-мyлк фyк1apoлик x1yк1yк1лapи oбъекти cифaтидa кyчмac мyлккa ßa ^ap мyлккa бyлинaди4.

Кyчмac мулк жyмлacигa еp yчacткaлapи, еp oc™ бoйликлapи, бинoлap, иншooтлap, куп йиллик дoв-дapaxтлap sa еp билaн узвий бoFлaнгaн бoшкa мoл-мyлк, яъни белгилaнгaн мaкcaдигa нoмyтaнocиб зa-pap еткaзмaгaн хoлдa жoйини yзгapтиpиш мумкин бyлмaйдигaн oбъектлap ^pa-

1 ^лик, шде^и acocидa мyaллиф тoмoнидaн ишлaб чикил^н

2 Узбекиcтoн Pеcпyбликacи Пpезидентининг Kapop^ "Узбекиcтoн Pеcпyбликacининг 2011 йил-ги acocий мaкpoиктиcoдий кypcaткичлapи пpoгнo-зи ea Дaвлaт бюджети пapaметpлapи тyFpиcидa". ПK-1449-coнли. 24 декaбpь 2010 йил. 8-илoвa

3 Узбекиcтoн Pеcпyбликacи ^лик, кoдекcи 22 мoддa

4 Узбекиcтoн Pеcпyбликacи Фyкapoлик шдек-cи 82 мoддa

ди. Кyчмac мулк жyмлacигa киpмaйдигaн мoл-мyлк кyчap мулк x1иœблaнaди.

Юк1opидa келтиpилгaн мaълyмoтлap-дaн кypиниб тypибдики, жиcмoний Luax-cлapгa тегишли бул^н уй жoйлap, ^ap-тиpaлap, дaлa хoвли имopaтлapи, гapaж-лap вa бoшкa имopaтлap, жoйлap, ин-шooтлap кyчмac мулк, xyжaлик мoллapи, yй-pУзFop бyюмлapи вa aнжoмлapи ^ap мулк xиcoблaнaди. Нaтижaдa xap иккaлa мoл-мyлкни ижapacи хaм биp xилдa жи^ мoний шaxc умумий мoл-мyлки ижapacи хиœблaнaди. Шунинг учун ижapaгa бе-pилгaн мoл-мyлк уй жoй бyлaдими, уй-pУзFop буюми бyлaдими, умумий хoлaтдa жиcмoний шaxcнинг ижapa дapoмaдини тaшкил килaди вa ушбу дapoмaд деклa-paция acocидa шлик,^ тopтилиши лoзим бyлaди.

Узбекиcтoн Pеcпyбликacи шлик, Koнyнчилигидa мoл-мyлкни ижapaгa бе-pишдaн дapoмaд oлaётгaн жиcмoний Luax-cлap белгилaнгaн тapтибдa шлик, идo-paлapигa мaзкyp дapoмaдлap юзacидaн дacтлaбки хaмдa якуний деклapaциялap-ни тaкдим этишлapи шapтлиги белгилaб к^ил^н. Уз нaвбaтидa дacтлaбки деклa-

Жисмоний шахсларнинг мол-мулк ижараси даромадлари шаклланиши ва солик,к,а тортиш тартиби1.

Жисмоний шахсларнинг мол-мулк ижараси даромадлари шаклланиши ва соликка тортиш тартиби

-* - Жисмоний шахсларнинг уй жойлар, квартиралар, дала )фвли иморатлари, гаражлар ва бопща иморатлар, жойлар, иншоотларни) ижарага бериш оркали олаётган даромадлари -~ ►- Хужалик моллари ва уй-рузгор буюмларини (мебель, идиш-товоцпар, хужалик, спорт, балщчилик анжомлари, маиший техника, приборлар ва бошкаларни) ижарага бериш оркали олаётган даромадлари

' г *

Мулкий даромад Хусусий тадбиркорлик фаолияти

1 г А

Жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиги Катыш белгиланган солщ

рация мол-мулкни ижрага беришдан да-ромадлар юзага келган кундан эътибо-ран бир ой утгач, беш кунлик муддатда, якуний декларацияни - утган солик дав-ридан кейинги йилнинг 15 январига кадар такдим этилиши лозим.

Мол-мулкни ижарага беришдан даро-мад олаётган жисмоний шахслар ушбу даромадлар буйича дастлабки декларация асосида х,исобланган соликни х,ар ойда даромад олинган ойдан кейинги ой-нинг бешинчи кунигача тулайдилар. Йил тугагач, жисмоний шахсларнинг даро-мадларидан олинадиган соликнинг йил-лик суммаси х,акикатда олинган даромад буйича х,исоблаб чикарилади. Бу сумма билан йил мобайнида туланган суммалар уртасидаги фарк келгуси йилнинг 15 мар-тигача солик туловчидан ундирилади ёки ортикча туланган булса унга кайтарилиб берилади.

Шу билан биргаликда жисмоний шахслар мол-мулкни ижарага беришдан даромадлар олиш тугаган такдирда узининг доимий яшаш жойидаги давлат солик хиз-мати органини бу х,акда ёзма шаклда ха-бардор этишлари шарт.

Республикамиз солик конунчилигига кура жисмоний шахсларнинг мол-мулки буйича ижара даромадлари микдорини ижарага берувчи ва ижарага олув-чи уртасида тузилган шартнома мав-жуд булган х,олдагина аниклаш, шу билан биргаликда тегишли ваколатли ор-ганлар, жумладан, ички ишлар булимлари

1 Солик конунчилиги хужжатлари асосида му-аллиф томонидан ишлаб чикилган.

х,амда мах,алла фукаролар йиFинлари билан узаро х,амкорликда тураржой ва квар-тираларнинг ижарага берилганлигини аникланган такдирда эса ижарага берув-чи жаримага тортилиши мумкин. Натижа-да жисмоний шахслар томонидан узаро оFзаки келишилган х,олда мол-мулкнинг ижарага берилиши ва ундан олинадиган даромадни яшириш имкониятининг мав-жудлиги, ушбу даромадларни аниклаш ва уларни соликка тортиш борасида муам-моларни келтириб чикаради.

Бизнинг фикримизча, жисмоний шахслар томонидан мол-мулкни ижарага берилиши натижасида олинадиган даромад-ларнинг курсатилмасликнинг асосий са-бабларидан бири, мазкур даромадларни соликка тортишда даромадлардан улар билан боFл и к булган зарур харажатлар-нинг чегириб ташланмаслигидир. Чунки мол-мулкни ижарага берувчи мазкур мулк буйича даромад олиши билан бир вактда ушбу мол-мулк буйича ижарага олувчи-нинг фойдаланиши ёки айрим моддий ха-ражатларни амалга оширади. Мазкур ха-ражатлар каторига: мол-мулк солиFи, ком-мунал туловлари, ижарада турувчи учун зарур яшаш шароитини яратиш, жумладан турар жойни уй жих,озлари билан таъмин-лашга доир харажатларни киритиш мумкин булади. Ушбу харажатлар таркибида коммунал хизматлардан фойдаланганлик учун белгиланган туловларни фукаролар тулайдиган мол-мулк солиFи сингари доимий тулов сифатида эътироф этиш мум-кин.

2-жадвал.

Бир киши y4yH т^ланадиган кoммyнал хизмати тyлoвларининг умумий ^ртача мик^ри тах,лили ^мда)1.

№ T^ob турлари Tyлoв нархи M3o^

1 киши учун 7ртача сарф мик^ри 1 киши учун 7ртача (с^мда)

1. Элею^ энеpгияcи 110 кВт 10021 110кВт*91,1 cyм

2. Тэббий гэз 1633,9 1 м3 =94,5 cyм

3. ^вук, cyв 1776,64 1 м3 =177 cyм

4. MccM! cyв 5805,82 1 м3 =1486,67 cyм

5. Иcитиш (1 киши учун яшэш мaйдo-ни 16м2) 7422,88 1 м2 =463,93 cyм

6. Чикинди 1000

7. Фoйдaлaниш xapaжaтлapи (уй жoй мyлкдopлapи шикaти) oap^pa-нинг умумий мaйдoни 32 м2 7550 1м2 = 235,9

В. Телефoн (aбoнент тyлoви) 1400 1 oйлик тyлoв микдopи 1400 cyм

ЖАМИ 36610

Мaзкyp xapaжaтлapни ypтaчa oйлик микдopини aниклaш мaкcaдидa i^ap^ ли ми^л тapикacидa Тoшкент шaхpидa биp xoнaли (умумий мaйдoни 32 кв. метp, яшaш мaйдoни 16 кв. метp бул^н) ^ap™-paнинг бугунги кyндa ижapa нapxи ypтaчa тaxминaн 250 минг деб хиcoблaгaн хoлдa, биз кyйидa ушбу квapтиpaгa биp киши-нинг яшaши учун тyлaнaдигaн кoммyнaл xизмaти тyлoвлapини хиcoблaб чикиш^ хapaкaт килдик. (2-жaдвaл).1

Kyйидa келтиpиб утил^н жaдвaл мaъ-лyмoтлapигa ^pa, шapтли миcoл cифaти-дa oлингaн, умумий мaйдoни 32 кв. метp, яшaш мaйдoни 16 кв. метp бул^н биp xoнaли квapтиpa учун биp oйлик шм-мyнaл тyлoвлapи ypтaчa 36610 cyмни, яъни юкopидa aйтиб утил^н ушбу ^ap-™pa ижapa нapxининг к^ийиб 15 фoи-зини тaшкил килмoкдa. Тoшкент шaхpи хyдyдидa шapтли миcoлдa келтиpиб утил^н квapтиpaлapгa yxшaш ^ap^pa-лapнинг кaдacтp бaхocи 1200-1500 минг cyмни, yлap учун 2011 йилдa хиcoблaнгaн мoл-мyлк coлиFи cyммacи ypтaчa 12-14 минг cyмни тaшкил килaди.

Демaк, ижapa дapoмaдлapининг oлти-дaн биp к^ми^ якин микдopи мaзкyp

1 ^мм^бл жизмэти идopaлapининг 2011 йил oктябpь oйи мaълyмoтлapи xaiv^a 1 киши учун ypтaчa яшaш мaйдoни 16 кв2 метp деб oлингaн тapздa мyaллиф тoмoнидaн хиcoблaб чикил^н.

xapaжaтлapни кoплaшгa capф килинaди. ^лик,^ тopтиш aмaлиётидa эca ушбу xa-paжaтлap мoл-мyлкни ижapaгa беpишдaн oлинaдигaн дapoмaдлapни шлик,^ ™p-тишдa чегиpиб тaшлaнмaйди. Аммo xo-pижий дaвлaтлap шлик, aмaлиётидa ижa-pa дapoмaдлapи бyйичa ушбу xapaжaтлap бyйичa тypли чегиpмaлap мaвжyд.

Шyнгa ^pa мaмлaкaтимиздa хaм мoл-мулкни ижapaгa беpишдaн дapoмaд oлa-ётгaн жиcмoний шaxcлapни деклapaция acocидa шлик,^ тopтишдa ижapa дapo-мaдлapидaн мoл-мyлк бyйичa aмaлгa oши-pилгaнлиги хyжжaт билaн тacдиклaнгaн xapaжaтлap2 (кoммyнaл тyлoвлapи, еp, мoл-мyлк coликлapи cyммaлapи)ни че-гиpилиши мaкcaдгa мyвoфик1. Шу билaн биpгaликдa ижapa xa^ микдopлapини aниклaш вa шли! бaзacини кенгaйтиpиш мaкcaдидa ижapaгa беpилaётгaн уй жoй-лap, квapтиpaлapнинг мaйдoн yлчoв биp-лигигa ниcбaтaн ижapa cyммacининг энг кaм меъёpлapини киpитиш лoзим.

Шунингдек, юкopидaгилap билaн биp-гали^ жиcмoний шaxcлapни ижapa дa-poмaдлapини aниклaш вa шлик,^ ™p-тилишини тaъминлaш мaкcaдидa кyчмac мулк oлди-coтдиcи хaмдa ижapacи би-

2 Опеpaция caнacини, cyммacини, xycycиятини aниклaш вa унинг иштиpoкчилapини идентифи^-ция килиш имкoнини беpaдигaн хyжжaтлap билaн тacдиклaнгaн xapaжaтлap.

лан шуFулланадиган риэлторлик фирма-лари х,амда риэлторлик фаолияти билан шуFулланаётган шахсларга ижарага бе-рилган мулклар ва уларнинг ижара сум-масига доир маълумотларни узлари жой-лашган х,удуддаги солик идораларига х,ар ойда такдим этиш мажбуриятини юклаш керак.

Юкоридаги келтирилган мулох,азалар асосида куйидаги тавсиялар илгари сурилмокда:

- мол-мулкни ижарага бериш-дан даромад олаётган жисмоний шах-слар учун ижара шартномаси булгани х,олда мазкур даромадлар буйича шар-тномада белгиланган даромаднинг, яъни соликка тортиладиган базанинг 20 фоизи-дан ошиб кетмаган микдорда жужжат билан тасдикланган харажатлар (коммунал туловлари, ер, мол-мулк соликлари сум-малари)ни чегирма килиш х,укукини жо-рий этиш;

- ижарага берилаётган уй жойлар, квартираларнинг майдон улчов бирили-

гига нисбатан ижара суммасининг энг кам меъёрларини катъий белгилаш;

- ижара даромадларини аниклаш механизмини янада такомиллашти-риш максадида риэлторлик фирмала-ри х,амда риэлторлик фаолияти билан шуFулланаётган шахслар х,ар ойда узлари жойлашган х,удуддаги солик идораларига ижарага берилган мулклар ва уларнинг ижара суммасига доир маълумотларни такдим этиш тартибини1 (мажбуриятини юклаш) жорий этиш;

- жисмоний шахслар учун мол-мулкни ижарага бериш ва ундан олинган даро-мадларни соликка тортиш тартибини иш-лаб чикиш ва ушбу тартибга соликка тортиш объектини кенгайтириш максадида жисмоний шахслар томонидан курилиш жих,озлари ва анжомлари (жумладан, колиплар, нарвонлар, тусиклар ва б.)ни ижарага беришдан олинаётган даромад-ларни х,ам киритиш максадга мувофик булади.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Фукаролик кодекси. Т. Адолат. 2008 й.

2. Узбекистон Республикаси Солик кодекси. Т. Адолат. 2010 й.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг Карори. "Узбекистон Респу-бликасининг 2011 йилги асосий макроиктисодий курсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари туFрисида". ПК-1449-сонли. 24 декабрь 2010

4. Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг Карори. "Хусусий тадбиркорлар юридик шахс ташкил этмасдан шуFулланиши мумкин булган фа-олият турлари руйхатини тасдиклаш туFрисида". 6-сонли. 7 январь 2011й.

5. Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг Карори. "Хусусий тадбиркорлар юридик шахс ташкил этмасдан шуFулланиши мумкин булган фаолият турлари руйхатига узгартириш ва кушимчалар киритиш туFрисида". 170-сонли. 10 июнь 2011 й.

6. Зокиров И.Б. Фукаролик х,укуки. Дарслик. I кисм. Тошкент Давлат юридик институти. 2006 й.

7. Велькер Л. В. НДФЛ: Налоговые вычеты и льготы. Социальный аспект: Практическое пособие. М. Издательско-торговая корпорация «Дашков и К» 2006 -176 с.

1 Солик кодекси 84-модда

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.