Научная статья на тему 'АҲМАД ЯССАВИЙ ҲИКМАТЛАРИНИНГ ДИНИЙ ВА ФАЛСАФИЙ ТАЛҚИНИ'

АҲМАД ЯССАВИЙ ҲИКМАТЛАРИНИНГ ДИНИЙ ВА ФАЛСАФИЙ ТАЛҚИНИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

1468
148
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мерос / анъана / комиллик / тасаввуф / яссавийлик / тариқат / “Девони ҳикмат” / жанр / фалсафийлик / издошлик. / heritage / tradition / perfection / Sufizm / Yassavia sect / “Divani hikmat” / genre / wistom / philosophy / continuity

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Севар Ахмедовна Аҳророва

Мақолада Хожа Аҳмад Яссавийнинг “Девони ҳикмат” асарининг қисқача тавсифи, ҳамда унинг таъсирида диний ва ахлоқий қадриятларга содиқлик ғояси фалсафий ҳикматнавислик анъанасининг давомийлиги ѐритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article presents a short description of the work of Khoja Ahmad Yassavi with the title "Devani Hikmat (Wise Sayings)", which reflects the influence of the tradition of philosophical wisdom of adherence to religious and moral values.

Текст научной работы на тему «АҲМАД ЯССАВИЙ ҲИКМАТЛАРИНИНГ ДИНИЙ ВА ФАЛСАФИЙ ТАЛҚИНИ»

АХ,МАД ЯССАВИЙ ХИКМАТЛАРИНИНГ ДИНИЙ ВА ФАЛСАФИЙ

ТАЛКИНИ

Севар Ахмедовна А^ророва

ТошДТУ доценти., фал.ф.н.

АННОТАЦИЯ

Маколада Хожа Ахмад Яссавийнинг "Девони хдкмат" асарининг кискача тавсифи, хамда унинг таъсирида диний ва ахлокий кадриятларга содиклик гояси фалсафий хдкматнавислик анъанасининг давомийлиги ёритилган.

Таянч сузлар: мерос, анъана, комиллик, тасаввуф, яссавийлик, тарикат, "Девони хдкмат", жанр, фалсафийлик, издошлик.

ABSTRACT

The article presents a short description of the work of Khoja Ahmad Yassavi with the title "Devani Hikmat (Wise Sayings)", which reflects the influence of the tradition of philosophical wisdom of adherence to religious and moral values.

Keywords: heritage, tradition, perfection, Sufizm, Yassavia sect, "Divani hikmat", genre, wistom, philosophy, continuity.

Мамлакатимизда мустакиллик йилларида "Буюк адиб ва мутафаккирларимизнинг нодир мероси, ибратли хаёти ва ижтимоий фаолиятини хар томонлама чукур урганиш ва таргиб этиш, ёшларимизни узликни англаш, миллий ва умуминсоний кадриятларга хурмат рухида тарбиялаш"[1. "Халк сузи" газетасидан] даврнинг мухим вазифаларидан бири эканлиги Президентимиз Шавкат Мирзиёев томонидан таъкидланганидек, Шаркнинг улуг мутафаккир алломалари колдирган ижтимоий-маънавий меросга булган эътибор кучайиб, мутафаккирларнинг жахон ижтимоий фикр тараккиётига кушган гоялари, фалсафий, ахлокий, сиёсий, диний, маънавий-маърифий карашлари халкимиз ихтиёрига кайтарилди. Узок вакт мобайнида Яссавий хаёти ва ижодиётини илмий жихатдан тадкик этишга имкон берилмади. Асарларини нашр килишга йул куйилмади. Утган асрнинг 70-йилларида Яссавийнинг миллий маданият, тил ва адабиёт тарихидаги хизматларини тугри бахолаш йулидаги уринишлар эса кораланди. Мустакиллик арафасида, хусусан, Узбекистон истиклолга эришгандан кейин яссавийшуносликда янги давр

April, 2022

265

бошланди. Дастлаб турли газета ва журналларда «Девони хикмат»дан намуналар эълон килинган булса, мустакиллик йилларида нашрдан чиккан бир канча илмий-оммабоп рисолалар китобхонлар кулига етказилди. Ушбу нашрлар нафакат Узбекистонда, балки бошка туркий давлатларда хам бу буюк мутасаввифнинг хаёти, адабий маърифий фаолияти, издошлари хизматига кизикишни кучайтирди. Шундан келиб чикиб Хожа Ахмад Яссавий хазратлари яссавия тарикатининг асосчиси, муршид ва суфий шоир, туркий миллатларнинг маънавий ва маданий хаётида асрлар мобайнида учмас из колдирган такрорланмас шахсиятлардан биридир. Унинг мероси жахон микёсида диний ва ахлокий кадриятларга содиклик, комил инсонни тарбиялаш каби фалсафий гояларининг мазмун-мохиятини илмий нуктаи назардан ёритиш мухим ахамият касб этади.

Шунинг учун хам уни «Пири Туркистон», «Хожаи Туркистон» деб, алохида хурмат билан тилга олинган. Хусусан, Алишер Навоий «Насойим ул-мухаббат»да Хожа Ахмад Яссавий хакида маълумотлар берган. Алишер Навоий Яссавий тугрисида «Макомоти олий ва машхур, каромоти матаволий ва номахсур эрмиш. Мурид ва ашоб гоятсиз ва шоху гадо анинг иродат ва ихлоси остонида нихоятсиз эрмиш» [2. - Б.248], - дейди. Бу фикр Яссавийнинг Яссига кайтиб келиб, янги бир тарикатга асос солган муршид сифатида шухрат топган даврларига тегишлидир. Яссавий туркий халкларни исломга янада кенгрок жалб килиш ва тасаввуф гояларини омма кунглига чукур сингдириш максадида шеъриятдан хам фойдаланган. Абдурауф Фитратнинг таъкидлашича, Яссавийнинг «адабиётда тутган йули содда халк шоирларимизнинг тутгон йулидир... Унинг хикматлари вазнда, кофияда, услубда халк адабиёти аталган шеърлар билан баробар» [3. - Б. 142]

Дархакикат, Хожа Ахмад Яссавий хаёти ва ижоди, тарикати, шунингдек издошлари хакида хабар берувчи мухим манбалардан бири машхур турк олими Мухаммад Фуод Купрулизоданинг «Турк адабиётида илк мутасаввуфлар» номли асаридир [4.- б.160.]. Мухаммад Фуод Купрулизоданинг 1918 йилда ёзилган «Турк адабиётида илк мутасаввифлар» китоби яссавийшуносликда алохида ходиса булганди. Тан олиб айтиш керакки, ханузгача на Туркияда, на туркий халклар истикомат киладиган бошка улкаларда «Илк мутасввифлар»га тенг келадиган ва у кадар машхур булган иккинчи бир тадкикот яратилгани йук. Колаверса, уттизинчи йиллардан то етмишинчи йилларгача Яссавий ижодиётини тадкик этишда Туркияда хам кандайдир тургунлик хукм сурганди. Профессор Камол

April, 2022

266

Эраслон нашрга тайёрлаган «Девони хикмат»дан сочмалар» китобининг чоп этилиши билан ахвол бир кадар узгарди. Яссида Ахмад Яссавий ижодтиётига якинлишиш, кенг омма нигохини унга каратиш эхтиёжи XX асрнинг олтмишинчи йилларнинг охирларида Узбекистонда пайдо булганди. Бу даъвонинг ёркин далили сифатида филология фанлари доктори, мархум профессор Эргаш Рустамовнинг «Ахмад Яссавий хикматларида тарих ва хаёт садоси» номли маколасини айта оламиз. «Узбек тили ва адабиёти» журналининг 1972 йил 4-5-сонларида босилган ушбу макола учун муаллиф нохак танкидларга гирифтор этилган булса-да, узининг амалий хизматини бажарган эди. Шунинг учун биз унинг айрим фалсафий фикрларини кискартиришлар билан ушбу маколага киритдик. Хдкдкатнинг карор топиши учун жабр чеккан улкан олимимизнинг рухлари бундан шод булур, деган умиддамиз.

Ахмад Яссавийнинг туркий халклар тарихи ва диний хаётидаги фалсафий хизмати факат хикматнавислик анъанасини бошлаб берганлиги билан чегараланмайди, албатта. «Девони хикмат»да муножот, касида, мунозара жанри талабларига мувофик келадиган шеърлар каторидан бир «Меърожнома» хам урин олган. Яссавийнинг Х,азрати Мухаммад алайхиссалом мадх этилган манзумалари уз давридан бошлаб ханузгача укувчи кунглини илхомланитириб келган ва хар киндай рухониятчи ижодкорга таъсир курсатишга кодир асарлардир. Хуллас, Яссавийнинг ижодиёти фалсафий тарихида хам, халкимиз тарихида хам хос мавкега эга. Шунинг учун Яссавий хаёти, сару сулук йули, ишк ва ирфоний мазмундаги шеърияти неча асрлардан буён туркий халкларнинг килиб келмокда.

Яссавийни билиш - бу энг аввало Шариат, Тарикат, Маърифат ва Хдкдкатни билиш демак. Яссавийни билиш - бу инсон Акли, К&лби ва Рухи сирларини теран англаб комиллик макомидан огох булиш демак. Яссавий колдирган меросига кдзикдш - бу Аллох ва инсон муносабатига кдзикдш, кулнинг Яратувчига булган ишкини англашнинг айнан узидир. Бизнинг аждодларимиз маънавий-ахлокий нихоятда мухим урин ишгол этган Ахмад Яссавий ижодиёти шуро тузуми даврида тахкирланиб, халкдан ажратиб куйилган эди. Бу эса омма кунглида диний хис-туйгуларнинг сусайиишга сабаб булганди. Чунки олис утмиш замонларда халкни ботил окимлардан химоя килиб, шиалик, кизилбошлик, хайдарийлик акида ва даъволарига карши калкон вазифасини бажарган Яссавия таълимоти шуролар зулми билан миллат истикболи учун

April, 2022

267

хизматдан махрум килинди.

Юкорида келтирилган фикрлар хикмат айтиш анъанаси XII асрдан бошланган, деб хулоса чикаришга асос булади. «Девони хикмат» услубида хикмат ёзганлардан аввалгиси Сулаймон Бокиргоний булса, бу анъананинг сунгги йирик вакилларидан бири 1846-47 йилларда Куконда вафот этган Азим Хожа Эшондир. Азим Хожа хикмат ёзиш анъанасининг XIX асрдаги энг ёркин сиймосидир. Азим Хожа Эшон хикматларининг инкилобдан олдин Ахмад Яссавий хикматлари охирига илова килиниб чоп булганлигининг узи хам юксак кадрлангани ва севиб укилганидан далолат беради.

Шундай килиб, хикматлар рухий-маънавий эхтиёж туфайли майдонга келган. Х,икматларга мукаддас асар сифатида карашларининг сабаби ана шундадир. Хожа Ахмад Яссавийдан сунг хам инсонларни тугри йулга чорлаш, илму ирфонга булган эхтиёж хеч качон уз долзарблигини йукотмади. Х,икматлар туркий тилда сузлашадиган кавмлар учун асосий таргибот воситаси булиб колди. Шунинг учун Хожа Ахмад Яссавийдан сунг хикмат айтиш анъанаси йуколиб кетмади, аксинча, янада кучлирок куринишда давом этди. Узбек мумтоз адабиётида мухим вокеа булган хикматнавислик анъанасини тадкик этиш файласуфларимиз олдида турган мухим вазифалардан биридир.

Яссавий нуктаи назарида хикмат - «илми ладуний», яъни илми гайбу хакойик ва илохий сирларни кашф айлаш мазмунига хам эга. Яссавийнинг узи «Девони хикмат» номи билан бирон бир китоб яратмаган. Ушбу нодир асар унинг мурид ва издошлари томонидан тартибли берилган. Лекин бу нарса хикмат мажмуасининг Яссавийга алокаси йук, деган даъвони илгари суришга асос бермайди. Суфи Оллоёр Яссавий хакида фикр билдириб, яна шундай деган:

Шариатда эди ул офтобе Цолибдур бизгаул эрдин китобе. [5. - Б. 84]

«Девони хикмат»да илохий ишк ва ошиклик, маърифат ва орифлик саодати, фанодан бакога етишиш тушунчалари нихоятда самимий ва таъсирли охангларда ёритиб берилган. «Девони хикмат»даги барча шеърлар хам Яссавийга мансуб эмас. Унга Яссавий издошларининг ижод намуналари хам киритилган. Бу эса, табиийки, хикматлар тили ва услубида маълум узгаришлар хосил килган. Лекин Яссавийнинг унлаб издошларидан хеч бири устозлари бошлаган гоявий, ахлокий, маънавий-маърифий ва мафкуравий йуналишни узгартирмаган. Буни Яссавий хаёти, тарикати ва ижодиётидан бахс юритилган унлаб кадимий

April, 2022

268

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-265-270

MaHÖanap, afiHHKca, CynTOH AxMag X,a3HHHfiHHHr «^aBoxnp yn-aöpop mhh aMBO^nn önxop» acapn xaM Tyna TacgHKnafign.

^ccaBHHHHHr $aKar H^ogHera эмac, KaHHa yMp Kypnö, KaHOH Ba^OT

этraнnнrн xaM öaxcnn. y xuKMarnapngaH ÖHpnga «M3 finrnpMa öemra KupgHM, önnonMagHM», gefigHKH, öy cy3nap Tapuxufi xaKHKaTgaH Kypa, MaHOKHÖnfi Ma3MyHra эгa. EyHgaH TamKapn, 125 finnnHK y3OK önp yMpHHHr apMHgaH KynHHH «ep ocra»ga yTKa3Hm aKn öoBap этмac xogncagnp.

PHBoarnapra Kypa, ^ccaBHH 63 emra eTraH, ep ocraga xy^pa acaraö, "HHnna"ra KHpraH, («OnTMHm ynga ep ocTHra KHpgHM MaHO», gefign ^ccaBHfi) KonraH yMpHHH Toar-HÖogar KHnnö, KHMMarnn xHKMarnap e3HÖ, pHe3arnap HeKHÖ, ep ocTHga yTKa3raH. .HeKHH KynHHnHK TagKHKOTHHnap yHHHr Ba^OT TapHXHHH 1166-67 finn geö Kafig этнmгaн.

y3OK BaKT MOÖafiHHga ^ccaBHfi xaera Ba H^ogueraHH HnMHfi ^nxargaH TagKHK этнmгa hmkoh öepnnMagn. AcapnapHHH Hamp Knnnmra fiyn KyfinnMagn. yrraH acpHHHr 70-fiHnnapnga ^ccaBHfiHHHr MHnnnfi MagaHHar, ran Ba agaöneT TapHXHgarH xH3MarnapHHH TyrpH öaxonam fiynngarH ypuHHmnap эca KopanaHgn. MycTaKHnnHK apa^acnga, xycycaH, y3ÖeKHCTOH HCTHKnonra эpнmгaнgaн KefiHH accaBHfimyHOcnHKga aHrn gaBp öomnaHgn. ^acraaö Typnn ra3eTa Ba ^ypHannapga «^eBOHH xHKMaT»gaH HaMyHanap эtnoн KHnHHraH öynca, 1990-92 finnnapga yHHHr 2 MycTaKHn HampH KHToSxoHnap Kynnra eTKa3Hngu. ymöy Hampnap Ha^a^ar y3ÖeKHCTOHga, öanKH öomKa TypKHfi gaBnarnapga xaM öy 6ywK MyracaBBH^HHHr xaera, agaÖHfi-MatpH^Hfi ^aonuara, H3gomnapn xH3MaTHra KH3HKHmHH KynafirapgH. 1993 finn y3ÖeKHCTOHga ^ccaBHfira öaFHmnaö HnMHfi aH^yMaHnap yTKa3HnH6, Matpy3anap MaTHH anoxnga Ma^Mya maKnHga Hon этнngн. MaröyoTga ^ccaBHfiHHHr maxcH^TH, TapHKaTH, metpuaragaH öaxc ropnranraH MaKOnanap ÖOCHnHÖ HHKgH. y3ÖeKHCTOHgarH önp KaHHa Kyna Ba Maxanna ^ccaBHfi homh önnaH aranagH. CynTOH yn-opn^HH KaMOnOTHHHHr WKcaKnapra KyTapunnmura ryBOx öynraH Ba ®;acagH ga$H этнnraн KyxHa ^ccn maxpnga эca ^ccaBHfi HOMHgarn yHHBepcHTeT MaB^yg. Eagnnfi H^ogga xaM ^ccaBHfi oöpa3HHH aparam öyfiHHa H3naHHmnap onnö öopnnMOKga. E3yBHH Catgynna 3neeB «^ccaBHfiHHHr cyHrrn ca^apn» pOMaHHHHHr 1-khtoöhhh (1994) Hon эттнpgн. Ammo, xann ^ccaBHfiHHHr HnMHfi Ba ^anca^Hfi xH3MarnapHHH TyFpn öaxonam fiynngarH Kynnaö TagKHKOTHHnap H3naHHmnapga gaBOM этagн, geraH yMHg ÖHngnpHÖ KonaMH3.

April, 2022

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-265-270

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. "Буюк алломалар, адиб ва мутафаккирларимиз ижодий меросини кенг урганиш ва таргиб килиш максадида ёшлар уртасида китобхонлик танловларини ташкил этиш тугрисида"ги ^арори / Халк сузи. 2018 йил, 15-май.

2. Алишер Навоий. Насойимул-мухаббат. - Тошкент., Фан, 2001. - 419 б. Бошка нашри - Тошкент., Фан, 2009.

3. Абдурауф Фитрат. Танланган асарлар. 2-жилд: Илмий асарлар - Тошкент., «Маънавият», 2000 - Б. 142.

3. Хдсанов Н.Д. Султон Ахмад Хазинийнинг "Жавохирул аброр мин амвожил бихор" асари ва яссавийшуносликдаги илмий-тарихий киммати. Филология фанлари номзоди диссертацияси Автореферати. - Тошкент.,1999. - Б. 8-11.

4.Köp'rülü F. Türk edebiyatinda ilk mutasavviflar. - Ankara, 1991.

5. Баратова Н., Суфи Оллоёрнинг бадиий-маънавий карашлари, Самарканд,

2002. - Б.84.

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.