CC BY
40
ԱԶԳԱՅԻՆ ԽՏՐԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄ
Միխայիլ Աղաջանյաե
Թուրքիայի արևեյյաև շրջաեեերի հայությաե ներկա վիճակի խնդիրները դուրս են մնացել հետազոտողների ուշադրությունից։ Կարելի է ասել չկա քաղաքական, իրավական, սոցիալ-տնտեսական որևէ վերլուծական ուսումնասիրություն, որն անդրադառնում է Թուրքիայի արևելյան շրջանների հայերի ներկա դրությանը։ Ակնհայտ փաստ է, որ այնտեղ ապրում են հայկական ծագում ունեցող մարդիկ, ովքեր պահպանել են ազգային ինքնագիտակցությունը և գիտեն իրենց հայկական արմատների մասին։ Քաղաքացիական պատկանելության պետության խտրական քաղաքականությունը նրանց հանդեպ բազմակողմ բնույթ ունի. այն վերաբերում է նրանց ազգային-մշակութային և սո-ցիալ-տնտեսական իրավունքներին, խտրական սահմանափակումներ են կիրառվում նաև հարևան պետության Հայաստանի հանդեպ։ Հոդվածը նպատակ ունի վեր հանել այդ քաղաքականության առանցքային կետերը, ներկայացնել դրա առնչությունն ընդհանրապես Թուրքիայի ազգային փոքրամասնություններին և մասնավորապես արևելյան շրջանների հայությանը։
Ներածությոմւ
Փորձագետները նշում են, որ Թուրքիայի հայությունը կարելի է բաժանել երեք խմբի ըստ էթևոկրոևակաև առանձնահատկությունների.
1. «Պաշտոնական» հայեր, այս խմբի ներկայացուցիչներն ապրում են տարբեր մարզերում, Հայ Առաքելական, Կաթոլիկ կամ Ավետարանական եկեղեցիների հավատացյալներ են։ «Պաշտոնական» հայության կապը Կոս-ատ^նո^ոլսի կազմակերպված համայնքի հետ քիչ թե շատ պահպանվել է։ Դա հատկապես վերաբերում է պատմական Կխոկային։
2. «Իսլամացած» հայեր. Այս էթ^ի^^կան խմբում հիմնականում պոևտոսյտև և հտմշեևտհտյերև են, որոնք մահմեդականացվել են 17-18-րդ դդ., բնակվում են Սև ծովի ափին, պատմական Ջանիկից (Սամս^ն) մինչև հայ-վրացական սահմանն ընկած տարածքներում։
3. «Կրիպտո-հայեր» («ծպտյալ» հայեր). Այս խմբում հայոց ջարդերի և, մասնավորապես, 1915թ. Եղեռնի ժամանակ բռնի և ֆիզիկական ոչնչացման սպառնալիքով իսլամ ընդունած մարդիկ են։ Նրանք ապրում են քրդտկտև և
87
Մ Աղաջաեյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
թուրքական հեռավոր գյուղերում, վերոեշյալ «իսլամացած» հայերից տարբերվում եե իսլամ ընդունելու ժամանակով և եղանակով [1]:
Ըստ այս բաժանման, որի հիմքում ընկած է սեփական ինքնության գիտակցումը պահպանելու չափանիշը, բոլոր երեք սուբէթնիկ խմբերն այս կամ այն կերպ գիտակցում են իրենց հայկական ինքնությունը կամ առնվազն գիտեն (կամ «կասկածում» են) իրենց հայկական արմատների մասին: Սեփական ինքնության գիտակցության աստիճանը տարբեր է ազգային ինքնության մեջ բացարձակ համոզվածությունից մինչև աղոտ պատկերացումներ իրենց հայկական արմատների մասին:
Լրացուցիչ (ըստ էության ամենազգալի) բարդությունները) կապված են այն բանի հետ, որ վերջին երկու խմբերն այս կամ այն չափով իսլամ են դավանում: Այսպիսով, Թուրքիայի արևելյան մասի հայերի պարագայում առաջանում է ազգային և կրոնական ինքնության բախում, քանի որ երբ «հայ» ենք ասում, ապա ենթագիտակցաբար քրիստոնեությունից բացի որևէ այլ կրոնական ինքնության տեղ նրա համար չենք թողնում: Դա կարող է լինել քրիստոնեության մեկ այլ ուղղություն, որը տարբերվում է «պաշտոնական հայկականից» (կաթոլիկներ, տարբեր բողոքական ուղղություններ), թեև այստեղ ևս առկա են հայտնի խնդիրներ, բայց բացարձակապես չի ընկալվում կրոնական պատկանելության իսլամական վեկտորը: Բոլոր պարագաներում նրանք հայկական արմատներ, հայկական էթնոմշակու-թային ծագում ունեցող մարդիկ են, ուստիև, մեր կարծիքով, ավելի ճիշտ և մերօրյա իրականությանը համահունչ կլինի այս մարդկանց էթնոմշակու-թային և կրոնական առանձնահատկությունները նշելու համար օգտագործել այլալեզու, այլադավան հայեր եզրերը:
Սկզբունքային են թվում այս տարածքում հայերի իսլամ ընդունելու դրդապատճառների տարբերությունները: Դրանք խմբավորվում են երկու
ռ ռ
հիմնական գործոնների շուրջ. կամավո ր, թե հարկադրական է եղել իսլամացումը: Վերոնշյալ «իսլամացած» հայերին», հաշվի առնելով այն ժամանակաշրջանը (17-18-րդ դդ.), երբ նրանք ընդունել են մահմեդականությունը, կարելի է դասել «համեմատական կամավորության» տեսակին, մինչդեռ «կրիպտո-հայերը» իսլամն ընդունել են 1915թ. և հետագա տարիների իրադարձությունների հետ կապված: Նրանց պարագայում ակնհայտ է իսլամի բռնի, հարկադիր ընդունման հանգամանքը, ինչը բացասաբար է անդրադարձել նրանց անմիջական ժառանգների հայկական էթնոմշակու-թային ինքնության ընկալման վրա:
Դիտարկենք Թուրքիայի ներկա քաղաքական իրականությունը երկ-րում ազգային փոքրամասնության և մասնավորապես արևելյան շրջաններում պահպանված հայ փոքրամասնության նկատմամբ խտրականության
88
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
Մ Աղաջաեյաե
հարցի տեսանկյունից: Պարզ է, որ վերլուծությունն ունի քննադատական դիրքորոշում, քանի որ Թուրքիայի արդի քաղաքական գիծը ազգային փոքրամասնություններին պատկանող անձանց անհատական իրավունքների և որպես էթնոկրոնական խումբ փոքրամասնությունների հավաքական իրավունքների պաշտպանության ուղղությամբ, մեր կարծիքով, թերի է, կրում է եվրոպական չափանիշներին «հարմարվելու» բնույթ, ինչը միանշանակ մատնանշում է այս գծի աեարդյուեավետություեե ու անգործունակությունը։
Հիմնախնդրի համալիր վերլուծությունը, որ կատարվելու է առանձին բլոկներով, ենթադրում է Թուրքիայի արևելյան շրջաններում պահպանված հայերի ներկա դրությանը համակարգային մոտեցում, որի գլխավոր բովանդակային բաղադրիչը հարցին ազգային փոքրամասնության (որն իր վրա դեռ շարունակում է զգալ ցեղասպանության քաղաքականության հետևանքները և չի վերականգնել ազգային նվազագույն իրավունքները) իրավունքների պաշտպանության համատեքստ հաղորդելն է։
Ներքոբերյալ բլոկները, մեր կարծիքով, պետք է հենվեն «ազգային փոքրամասնության պաշտպանություն» հասկացությանը։ Դա թույլ կտա, մի կողմից քննարկման դաշտ մտցնել Թուրքիայի արևելյան շրջաններում ապրող հայերի խնդիրը դրան հաղորդելով բազմակողմանի իրավաքաղա-քական համատեքստ և, մյուս կողմից նախադրյալներ ստեղծել այս մարդկանց իեքեաեու]եակաեացմաե համար որպես հայկական էթնոսին պատկանող անձինք։
1 Արտաքին քաղաքական բլոկ
Թուրքական դիվանագիտությունն արդի փուլում որոշակի հակասություն է արձանագրում իր արտաքին քաղաքական շահերի պաշտպանության և շրջանների զարգացման ներքաղաքական գծի անցկացման համատեղման հարցում։ Մի հետաքրքիր մանրամասն ևս. Թուրքիան բավական հետևողական քաղաքականություն է վարում թուրք տարրի շահերը պաշտպանելու ուղղությամբ իր միջազգայնորեն ճանաչված տարածքային սահմաններից դուրս, բայց այդ սահմանների ներսում իրականացնում է այն, ինչ դատապարտում է և ինչի դեմ պայքարում է իր արտաքին քաղաքականությամբ1։
1 Այս հակասություններն առավել հստակ երևացին անցյալ դարի 90-ական թթ. միջազգային ասպարեզում տեղի ունեցած հիմնարար փոփոխություններից հետո։ Թուրքիան կանգնեց այն փաստի առջև, որ պետք է անցկացներ ինքնուրույն քաղաքականություն սեփական «թյուրքական» դեմքով, ինչը ենթադրում էր սառը պատերազմի ժամանակաշրջանի իր ավանդական և բնական դաշնակիցներից հրաժարում կամ նրանցից արտաքին քաղաքական կախվածության առնվազն զգալի նվազեցում։ Այս գծի ձևավորումը շարունակվում է մինչև օրս, բայց դրա սաղմերը կարելի է հայտնաբերել դեռևս սառը պատերազմի «դասական» փուլում։ Այս երևույթի արմատները, որոնք քաղաքակրթական-մշակութային բնույթի են, ամենայն հավանականությամբ ընկած են այն փաստարկների հարթությունում, որոնց հիմքում գտնվում է մի պարզ ճշմարտություն. թյուրքական էթնոսի կենտրոնը, որն անցյալում ներկայացված էր բացառապես Օսմանյան կայսրությամբ, իսկ այժմ քեմալական Թուրքիայով, կայսերական էներգիայի վիթխարի խտացում է հանդիսանում, որն ուղղված է իր ազդեցության ընդլայնմանն ու տարածմանը, իր արտաքին քաղաքական շահերի պաշտպանմանը, եթե նույնիսկ դրանք հակասում են ներպետական քաղաքականությանը։
89
Մ Աղաջաեյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
Թուրքիան իր աշխարհագրական հարևան տարածքներում թյուրքական տարրի կոշտ «ներդրման» քաղաքականություն վարելու, իսկ այնուհետև թյուրքերի «արմատական» իրավունքների պաշտպանությունը պահանջելու բավական հարուստ փորձ ունի, ինչն անխուսափելիորեն հանգեցնում է թյուրքական արբանյակ-պետությունների ստեղծմանը։ «Ադրբեջանական» պետության ստեղծման փորձն արդեն դրա ապացույցն է։ Բերենք իր արբանյակներին «պետականացնելու» թյուրքական քաղաքականության մի քանի հատկանշական նրբերանգ։ Ակնհայտ է դառնում թուրքական քաղաքականության գլխավոր գիծը, որը նկատվում է նաև Ղարաբաղյան հարցի պարագայում։
1975թ. փետրվարի 13-ին Կիպրոսի թուրքական համայնքի առաջնորդները հռչակեցին Կիպրոսի թուրքական դաշնային պետության (ԿԹԴՊ) ստեղծումն այն տարածքում, որտեղ թուրքական զինված ուժերն իրենց վերահսկողությունն էին հաստատել։ Ռաուֆ Դենքթաշի հայտարարությունում ասվում էր, որ Կիպրոսի թուրքերի նախարարների խորհուրդը և ինքնավար վարչակազմի օրենսդրական ժողովը որոշել են ստեղծել դաշնային պետություն և որ Կիպրոսի սահմանադրությունը պետք է փոխվի նոր պետության կերտմանը համապատասխան։ Նույն օրը Դենքթաշը ՄԱԿ գլխավոր քարտուղարի հատուկ ներկայացուցչին է ներկայացնում առաջարկություններ, որոնցով նախատեսվում էր Կիպրոսում ստեղծել երկհամայնքային և երկ-տարածաշրջանային պետություն կազմված թուրքական և հունական դաշ-նային պետություններից։ Առաջարկություններում նախատեսվում էր դաշ-նային վարչակազմի գործառույթների սահմանափակում և լայն լիազորությունների տրամադրում թուրքական և հունական դաշնային պետություններին։ Բայց դրանցում ոչինչ չէր ասվում թուրքական զորքերի գործողությունների արդյունքում հարավ փախած հույների իրենց տներ վերադառնալու, Կիպրոսից օտարերկրյա զորքերի դուրսբերման, երկու դաշնային պետությունների տարածքների որոշման սկզբունքների մասին [2]։
Կիպրոսի թուրքերի համախմբման և պետականության ամրապնդման նպատակով ԿԹԴՊ մեջլիսը 1983թ. նոյեմբերի 15-ին որոշում ընդունեց Հյուսիսային Կիպրոսի թուրքական հանրապետության (ՀԿԹՀ) հռչակման մասին և միևնույն ժամանակ ընդունեց նաև նրա անկախության հռչակագիրը։ Այս որոշման մեջ կրկին խոսվում է «երկու հավասար ժողովուրդնե-րի» դաշնության ստեղծման և այն մասին, որ «նրանց միջև վիճելի հարցերը կարող են հեշտությամբ լուծվել, եթե խոչընդոտներ չհարուցվեն» [3]։
Թուրքիան, որ Կիպրոս ներխուժմամբ և կղզու մի մասի զավթմամբ ինքն է փաստորեն ստեղծել Կիպրոսյան հիմնախնդիրը և ակտիվորեն մաս-
90
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
Մ Աղաջաեյաե
եակցել է հիմեախեդրի խաղաղ կարգավորման զանազան փորձերին, ոչ միայն պահպանում է իր ռազմական ներկայությունը կղզում, այլև պարբերաբար բարձրացնում է նրա մարտունակությունը։ Զավթված տարածքներում կատարվել է եաև Թուրքիայից եկածների (որոնց թիվը հասնում է 120130 հազարի) վերաբնակեցում: Այսպիսով, կարելի է արձանագրել հակադիր նպատակներ ունեցող երկու գործընթացների առկայություն. Կիպրոսի վերամիավորմանն ուղղված բաեակցայիե գործընթաց և կղզու երկու մասի փաստացի բաժանման հետևանքների ամրագրում: Եթե առաջին գործընթացում Թուրքիան մասնակիցներից մեկն էր, ապա երկրորդ գործընթացը հրահրվել է նրա կողմից, և եա էլ դրա գլխավոր «շարժիչն» է [4]: Այստեղից էլ ընդհանուր սխեման, որի որոշակի տարրերի կարելի է հանդիպել եաև «ադրբեջանական» կուրսի դեպքում (Ղարաբաղյաե հարցի առնչությամբ «երկու համայնք» - «երկու գոտի» - «թյուրքական պետություն»): Այն անվերապահորեն կարելի է համարել թուրքական դիվանագիտության ունիվերսալ մոտեցումը վերը նշված թյուրքական տարրի ներդրման և այնուհետև նրա «օրինական» իրավունքների պաշտպանության պահանջի քաղաքականության վերաբերյալ:
Կարևոր է նշել, որ վերջին ժամանակներս թուրքական կողմը Հյուսիսային Կիպրոսի հիմեախեդիրը կապում է տարածաշրջաեայիե համակարգային նոր բաղադրիչի Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհաե (ԲԹՋ) նավթամուղի հետ: «Պաշտոնական Անկարան պետք է հայտարարի, որ միջազգային նշանակության խողովակաշարերի պաշտպանության անհրաժեշտությունից ելնելով թուրքական զորքերը դուրս չեն բերվելու Հյուսիսային Կիպրոսից»,-Իզմիրում հայտարարել է Կիպրոսի թուրքերի առաջնորդ Ռաուֆ Դեեքթա-
ռ
շը: «Ո վ կապահովի ԲԹՋ նավթամուղի անվտանգությունը, եթե թուրքական զորքերը հեռանան Հյուսիսային Կիպրոսից»,- հարցնում է եա նշելով, որ եթե կղզու հյուսիսային մասն աեցեի հույների վերահսկողության տակ, ապա Թուրքիայի նավահանգիստները կփակվեն անխոչընդոտ նավարկության համար: «Թուրքիան իր ձեռքին կարևոր փաստարկ ունի միջազգային նշանակության խողովակաշարերի անվտանգությունը, և եա պետք է օգտվի դրանից»,- ընդգծել է Դեեքթաշը նշելով, որ «Կիպրոսյաե հիմեախեդիրը թուրքերի ազգային հարցն է» [5]:
Այս փաստարկի հետագա շեշտադրումը Թուրքիայի կողմից (եթե այն հատկապես հեչի պաշտոնական Աեկարայի կողմից) մեզ հնարավորություն կտա դնել Թուրքիայի արևելյան տարածքների (որպես տարածքներ, որոնցով այժմ անցնում և հետագայում անցնելու եե խողովակաշարեր) աշ-խարհաքաղաքակաե նշանակության մասին հարցը: Ընդ որում պարտա-
91
Մ Աղաջաեյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
դիր կերպով այս փաստը պետք է կապել Հայաստանի (որն անցյալում զրկվել է իր պատմական տարածքներից, և այժմ էլ արհեստականորեն թույլ չի տրվում նրա մասնակցությունը տարածաշրջանային նախագծերին, որոնք որոշ չափով կփոխծածկեին անցյալի նրա կորուստները) ներկա շրջափակման հետ։
2 Իրավական և սռցիոմշակռւթայինբլոկներ
Իրավական բլոկը սերտորեն առնչվում է Թուրքիայի արևելյան շրջաններում ապրող հայերի սոցիոմշակութային հարցերի հետ: Սոցիոմշակու-թային բնույթի առանձին ասպեկտները կարելի է բաժանել ըստ հետևյալ խնդիրների. 1. նշված տարածքներում հայ մնացորդացի մշակութային ժառանգության հետևողական ոչնչացում, 2. երկրի արևելյան շրջանների հայերի մշակութային ինքնության ոտնահարում. թուրքական ղեկավարությունը խոչընդոտներ է ստեղծում, որպեսզի այդ մարդիկ չկարողանան կապեր հաստատել Հայաստանի և արտերկրի իրենց հայրենակիցների հետ, 3. հայերի մշակութային հարկադիր ուծացում:
Դեռևս 1933թ. Ազգերի լիգան միջազգային կոնվենցիայի նախագիծ էր մշակել բնակչության որոշակի խմբերի մշակույթի ոչնչացման մասին, որում ասվում էր, որ «այդ մշակույթի ոչնչացումը» հանգեցնում է կամ համապատասխան հանրության անդամների ֆիզիկական բնաջնջմանը, կամ սեփական մշակութային պատկանելության աստիճանական կորստին ու դրա փոխարինմանը մեկ ուրիշով:
Մեր ուսումնասիրության շրջանակներում կարելի է խոսել այն ազգային փոքրամասնությունների մասին, որոնք ենթարկվել են «ազգային-մշակութային» ցեղասպանության և ներկայումս առավել քողարկված ձևով կրում են դրա հետևանքները: «Ազգային-մշակութային» ցեղասպանության ցանկացած նպատակաուղղված քաղաքականություն, բռնի ուծացում համարվում է Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին 1966թ. միջազգային պակտի 27-րդ հոդվածի խախտում: Հակառակ պարագայում օտար միջավայրում (մշակութային, էթնիկ, լեզվական, կրոնական առումով) ապրող ազգային փոքրամասնությունները կանգնում են ընտրության առջև. կամ ուծացվել, կամ պահպանելով ազգային ավանդույթները, սովորությունները, մշակութային արժեքները հայտնվել մեկուսացված վիճակում:
Արդի միջազգային իրավունքի ոլորտում փորձեր են արվում իրավական ամրագրում տալ «ազգային-մշակութային ցեղասպանություն» հասկացությանը: Այսպես, 1992թ. Մարդու իրավունքների գծով ՄԱԿ հանձնաժողովի բուն ժողովուրդների հարցերով հանձնաժողովի աշխատանքային խումբը պատրաստեց հռչակագիր բուն ժողովուրդների իրավունքների մա-
92
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
Մ Աղաջաեյաե
սիե1, որում (հոդված 7) թվարկված եե «ազգայիե-մշակութայիե ցեղասպանության» հանցակազմի մեջ մտեող արարքեերը: Դրաեք եե 1. ցաեկացած գործողություե, որի եպատակե է կամ որի արդյուեքում ամբողջակաեու-թյուեից զրկվում եե առաեձիե հաերույթեեր, վերաեում եե երաեց մշակու-թայիե կամ էթեիկակաե բեութագրերը և իեքեատիպություեը, 2. բռեի ուծացմաե ցաեկացած ձև այլ մշակույթ կամ կեեսակերպ պարտադրելու միջոցով, 3. սեփակաե հողերը, տարածքեերը կամ ռեսուրսեերը տեօրիեե-լու իրավուեքի ցաեկացած սահմաեափակում կամ զրկում, 4. համապա-տասխաե հաերույթեերի դեմ ուղղված ցաեկացած քարոզչություե [6]:
Իեչ վերաբերում է ազգայիե-մշակութայիե ցեղասպաեություեից պաշտպաեությաե տարածքայիե ասպեկտիե, ապա ցաեկացած բռեի տեղահաեում, հայրեեազրկություե, զբաղեցրած տարածքեերից օտարում, այսպես կոչված «էթեիկակաե զտում» հաեգեցեում է դարերի ըեթացքում ձևավորված սովորություեեերի, ավաեդույթեերի, ըեդհաերապես կեեսա-կերպի վերացմաեը:
Կարելի է արձաեագրել, որ այս հարցի շուրջ քեեադատությաե իրա-վակաե բլոկը առավել «դյուրազգաց» է Թուրքիայի եերկայիս ղեկավարու-թյաե պարագայում, քաեի որ 1. ստեղծում է ուղիղ կապ 1915թ. և հետագա տարիեերիե իրեեց պատմակաե հայրեեիքում արմատակաե հայ ժողովրդի եկատմամբ իրակաեացված ցեղասպաեությաե հետ, 2. հրատապ է Թուրքիայի համար (ըեդ որում երա համար «հիվաեդագիե» դիրքորոշումեերում ազգայիե փոքրամասեություեեերի իրավուեքեերի և ազատություեեերի պաշտպաեություե) եվրաիետեգրմաե գործըեթացի համատեքստում:
Առաջիե կետի վերաբերյալ կարելի է եշել հետևյալը: Իեչպես գրում եե իրեեք թուրք փորձագետեերը, «երբ խոսքը վերաբերում է հայերի ցեղա-սպաեությաեը, Թուրքիաե վախեեում է, որ այդ փաստի միջազգայիե ճաեա-չումը կվեասի երա քեմալակաե, արևմտյաե եույեակաեացմաեը և տարածքայիե ամբողջակաեությաեը, կվերածեի Սևրի պայմաեագիրը, մասեավո-րապես հայկակաե աեկախ պետությաե ստեղծմաե մասիե երա դրույթը: Հեեց հաերապետությաե ռեժիմի և երա աշխարհիկ իեստիտուտեերի ամրությաե վրա հիմեված քեմալակաե համակարգի հեարավոր փլուզմաե երկյուղը, ի վեաս ժողովրդավարությաե, թույլ չի տալիս Թուրքիայիե ձերբազատվել աեցյալի բեռից: «Վերազգայիեի» գերակայությաե վրա հիմեված
1 Բուե ժողովուրդեերի իրավուեքեերի մասիե հռչակագիրը, որի շուրջ բաեակցություեեերը տևեցիե ավելի քաե 11 տարի, քվեարկությաե դրվեց ՄԱԿ եոր Մարդու իրավուեքեերի գծով խորհրդում, որը փոխարիեելու էր եկել Մարդու իրավուեքեերի հաեձեաժողովիե: Հռչակագրի ըեդուեմաե քվեարկությաե ժամաեակ (2006թ. հուեիսի 29) խորհրդի 30 աեդամ պետություեեեր կողմ քվեարկեցիե, երկու պետու-թյուե Կաեադաե և Ռուսաստաեը, դեմ էիե փաստաթղթիե, ձեռեպահ մեաց 12 պետություե: Հռչակագիրը պետք է եերկայացվի ՄԱԿ Գլխավոր ասամբլեայի հավաեությաեը: Կարևոր է եշել, որ բուե ժողովուրդեերի մասիե հռչակագիրը միջազգայիե փաստաթուղթ չէ և պարտադիր չէ պետություեեերի համար, ուստի իրավաբաեակաե պարտավորություեեեր չի դեում կառավարություեեերի վրա:
93
Մ. Աղաջաեյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
քեմալակաե համակարգի համար աեհեար է ըեդուեել հայերի ցեղասպանության փաստը իր երկարատև տիրապետություեը կորցեելու վախի պատճառով» [7]:
Երկրորդ կետի (իրավակաե եորմերի եերմուծմաե գործըեթացը որպես եվրաիետեգրմաե պայմաե) մասիե կարելի է եշել հետևյալը: 1923թ. Լո-զաեի պայմաեագրի համաձայե պաշտոեապես փոքրամասեություե էիե ճաեաչվում միայե Կոստաեդեուպոլսի հայերը, հույեերը և հրեաեերը1: Քա-ղաքացիակաե և քաղաքակաե իրավուեքեերի մասիե 1966թ. միջազգայիե պակտի վավերացմաե ժամաեակ (2003թ. սեպտեմբերի 23) Թուրքիայի խորհրդարաեը վերապահում արեց այե մասիե, որ պակտի դրույթեերը մեկեաբաեվելու և կիրառվելու եե Թուրքիայի Հաերապետությաե 1982թ. սահմաեադրությաե և 1923թ. Լոզաեի պայմաեագրի համապատասխաե դրույթեերի համաձայե: Այսպիսով, ազգայիե փոքրամասեություեեերի իրավուեքեերի պաշտպաեությաե եորմերե էլ պետք է համեմատելի լիեեիե Լոզաեի պայմաեագրի և երկրի սահմաեադրությաե համապատասխաե դրույթեերի հետ1 2:
Բացի այդ, հաշվի առեելով Հայաստաեի և Թուրքիայի միջև պաշտո-եակաե դիվաեագիտակաե հարաբերություեեերի բացակայություեը, կարևոր է եշել այե, որ Քաղաքացիակաե և քաղաքակաե իրավուեքեերի մասիե միջազգայիե պակտը վավերացեելիս Թուրքիաե հռչակել է հետևյալը. «Թուրքիայի Հաերապետություեը հայտարարում է, որ կկատարի պակտի դրույթեերը միայե այե պետություեեերի հետ հարաբերություեեերում, որոեց հետ դիվաեագիտակաե հարաբերություեեեր ուեի» [8]:
Փորձագետեերը եշում եե, որ «Եվրամիություե մտեելու իրարաեցմաե գործըեթացում Թուրքիայի կառավարությաեե առըեթեր մարդու իրավուեքեերի խորհուրդը 2004թ. հոկտեմբերիե հրապարակել է մի տեղեկագիր, որում ըեդգծվում էր տարբեր ազգերի և էթեիկակաե խմբերի գոյությաե մասիե: Կառավարություե ուղարկված տեղեկագիրը չհաստատվեց և պաշ-տոեակաե չդարձավ, բայց, չեայած դրաե, կարևոր փաստաթուղթ է հաեդի-
1 Լոզաեի պայմաեագրում խոսվում է ոչ թե ազգայիե, այլ կրոեակաե փոքրամասեություեեերի մասիե: Միեչև օրս Թուրքիաե ջաեում է փոքրամասեություեեերիե եույեակաեացեել ոչ թե էթեոմշակութայիե, այլ կրոեակաե չափաեիշով:
2 Այսպես, օրիեակ, Թուրքիայի սահմաեադրությաե 24-րդ հոդվածի համաձայե «...ժամերգություեը, կրոեակաե ծեսերե ու արարողություեեերը պետք է լիեեե ազատ պայմաեով, որ չխախտեե 14-րդ հոդվածի դրույթեերը: ...Կրոեակաե և էթիկայի դաստիարակություեը և ուսուցումե իրակաեացվում եե պետու-թյաե հսկողությամբ և վերահսկողությամբ»: Իր հերթիե սահմաեադրությաե 14-րդ հոդվածե ամրագրում է, որ «սահմաեադրությամբ հաստատված ոչ մի իրավուեք և ազատություե չպետք է իրակաեաց-վեե պետությաե աեբաժաեելի տարածքայիե և ազգայիե ամբողջակաեությաե խախտմաե, թուրքակաե պետությաե և հաերապետությաե գոյությաե սպառեալիքի ստեղծմաե եպատակով...»: Սահմաեադրությամբ քաղաքացիությաե կարգավիճակից զրկումե ուղիղ կախմաե մեջ է դրվում պետությաե եկատ-մամբ օրիեապահություեից. «... ոչ մի թուրք չպետք է զրկվի քաղաքացիություեից, եթե չի կատարել այե-պիսի արարք, որե աեհամատեղելի է հայրեեիքիե հավատարմությաե հետ»:
94
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
Մ Աղաջաեյաե
սանում, որն արտացոլում է իրերի իրական դրությունը Թուրքիայում։ Դրանում, մասնավորապես, նշվում էր. «Անցել է արդեն թուրքական ինքնատիպության և մեկ մշակույթի ու լեզվի գերակայության վրա հիմնված պետականության ժամանակը»։ «Թուրքական ինքնատիպության գերակայության» տակ առաջարկվում էր հասկանալ նաև բազում այլ մշակութային-լեզվական ինքնատիպություններ [1, c. 67]։
Միևնույն ժամանակ, Թուրքիան չնայած երկար ժամանակ Եվրա-խորհրդի անդամ է, բայց մինչև օրս ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանության վերաբերյալ կոնվենցիաների (դրանցից ամենահայտնիներն են Ազգային փոքրամասնությունների պաշտպանության 1995թ. շրջանակային կոնվենցիան և Տարածաշրջանային և փոքրամասնությունների լեզուների 1992թ. եվրոպական խարտիան) գծով ոչ մի պարտավորություն չի ստանձնել։
2006թ. սկզբին Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովը (ԵԽԽՎ) ընդունեց անդամ պետություններին ուղղված հերթական հանձնարարականը ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների հարցի վերաբերյալ։ Կարելի է բերել այդ փաստաթղթի հետևյալ դրույթները, որոնք կարող են հետաքրքրական լինել Թուրքիայի արևելյան շրջաններում ապրող հայերի իրավունքների պաշտպանության տեսակետից։ 1735 (2006)1 հանձնարարականը «ազգ» հասկացության մասին ասում է. «... 8. 19-րդ դարում և 20-րդ դարի առաջին կեսին ազգային պետությունների կազմավորման գործընթացի, ինչպես նաև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի հետևանքով և սառը պատերազմի ժամանակաշրջանում տեղի ունեցած ազգային պետությունների սահմանների փոփոխության արդյունքում Եվրոպայի խորհրդի գրեթե բոլոր անդամ պետությունների տարածքներում ապրում են մարդկանց տարբեր խմբեր, որոնք, լինելով մեկ պետության կամ քաղաքացիական ազգի քաղաքացիներ, պատկանում են այլ մշակութային ազգի կամ նրա բաղկացուցիչ մասն են։ Քաղաքացիների առավել մեծաթիվ խմբի համեմատությամբ, որոնք ունեն նույն էթնոմշակութային անցյալը, բնակչության այդ մարդկանց թվաքանակով փոքր խմբերը ձևավորում են այն, ինչ կոչվում է ազգային փոքրամասնություն։ 9. Այդ ազգային փոքրամասնությունները կամ համայնքները, հաճախ կազմավորվելով պետական սահմանների փոփոխության արդյունքում, հանդիսանալով ազգային պետության բաղկացուցիչ մասն ու համահիմնադիրը, օգտվում են իրենց ազգային ինքնությունը պահպանելու, արտահայտելու և ընդգծելու
1 Քննարկում վեհաժողովում 2006թ. հունվարի 26-ին (7-րդ նիստ)։ Տե ս 10762 փաստաթուղթը Հանձնաժողովի զեկույցը իրավաբանական հարցերի և մարդու իրավունքների գծով (զեկուցող Ֆրունդա)։ 2006թ. հունվարի 26-ին վեհաժողովի ընդունած տեքստը (7-րդ նիստ)։
95
Մ Աղաջաեյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
իրավունքներից, ինչի մասին խոսվում է վեհաժողովի և Ազգային փոքրամասնությունների պաշտպանության շրջանակային կոնվենցիայի, ինչպես նաև Տարածաշրջանային և փոքրամասնությունների լեզուների եվրոպական խարտիայի 1201 (1993) և 1623 (2003) հանձնարարականներում։ 10. Վեհաժողովը նաև նշում է, որ քանի որ ազգային փոքրամասնություններն իբրև այդպիսին իրավական սուբյեկտ չեն, նրանք չեն կարող պայմանագրերի կամ պակտերի կողմ լինել։ Սակայն նրանք պետք է լինեն հավաքական պաշտպանության օբյեկտ, իսկ նրանց անդամները պետք է ունենան լիազորություններ կա մ որպես իրավունքի անհատական սուբյեկտներ, կա մ իբրև իրավական սուբյեկտ լինելու իրավունք ունեցող, փոքրամասնությունների ազգային ինքնության և համապատասխան մշակութային իրավունքների պաշտպանությանը կոչված զանազան կառույցների անդամներ... 11. Վեհաժողովն ընդունում է, որ ազգային փոքրամասնությունների ինքնության պահպանման գործում առավել կարևոր դերը պատկանում է պետությանը, որի քաղաքացիներն են տվյալ ազգային փոքրամասնության ներկայացուցիչները։ Ուստի, վեհաժողովը կոչ է անում անդամ պետություններին ընդունել օրենսդրական և նորմատիվ ակտեր, որոնցով ճանաչվում են ազգային փոքրամասնությունները, և բարեխղճորեն կատարել դրանք։ Այն դեպքերում, երբ խոսքը վերաբերում է քաղաքական ինստիտուտներում ներկայացված լինելուն, վեհաժողովը պետություններին հորդորում է կիրառել դրական (պոզիտիվ) խտրականության սկզբունքը ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչների նկատմամբ, հատկապես այն դեպքերում, որոնք վերաբերում են կենտրոնացված և ապակենտրոնացված հաստատություններում (ներառյալ գործադիր իշխանության մարմինները) համամասնական ներկայացվածությանը մասնավորապես այն տարածաշրջաններում, ուր ապրում են փոքրամասնությունները։ 12. Վեհաժողովն անհրաժեշտ է համարում ընդգծել, որ Եվրոպայի յուրաքանչյուր քաղաքացի կապված է իր ինքնությանը, մշակույթին, ավանդույթներին, պատմությանը, և հարկ է յուրաքանչյուր անհատի հնարավորություն տալ ինքնուրույն որոշելու, թե որ մշակութային «ազգին» է պատկանում, անկախ այն բանից, թե որ երկրի քաղաքացին է կամ որ քաղաքացիական ազգին է պատկանում, և մասնավորապես բավարարել փոքրամասնությունների ակնկալիքները, որոնք առանձնապես սուր են զգում իրենց պատկանելությունը որոշակի մշակութային ազգին։ Ինչպես քաղաքական, այնպես էլ իրավաբանական տեսակետից այս իրավիճակում կարևոր է աջակցություն ցուցաբերել պետության և ազգային փոքրամասնությունների միջև կապի հարցին առավել հանդուրժողական մոտեցմանը, որպեսզի
96
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
Մ Աղաջաեյաե
վերջեարդյուեքում իրապես ճանաչվի յուրաքանչյուր անհատի այն ազգին պատկաեելու իրավունքը, որի մասն է նա իրեն զգում, լինի այդ քաղաքացիության կամ լեզվի, մշակույթի և ավանդույթների առումներով»:
Այսպիսով, ԵԽԽՎ հանձնարարականների բերված դրույթներից հետևում է, որ 1. փոքրամասնությունների ազգայիե-մշակութայիե ինքնության պաշտպանությունը պատշաճ մակարդակով պետք է իրականացվի յուրաքանչյուր եվրոպական պետության իրավապետակաե ոլորտում և 2. փոքրամասնությունների էթեոմշակութայիե ուծացումն անթույլատրելի է, հատկապես եթե այն հարկադրական բնույթի է և ընտրության ազատություն չի թողնում փոքրամասնությունների ներկայացուցիչների համար:
Միևնույն ժամանակ, ԵԽԽՎ նշված հանձնարարականն ունի դրույթ այն մասին, որ ազգային փոքրամասնությունների ազգայիե-մշակութայիե իրավունքները «տարածքային բնույթ չեն կրում և տարածքի հետ կապված չեն, իսկ նրանց ճանաչումը և պաշտպանությունը պետք է կազմակերպվեն իրավաբանորեն ինչպես յուրաքանչյուր շահագրգիռ ազգային պետության, այնպես էլ վերազգայիե (միջազգային) մակարդակում: Հայաստանի Հանրապետության համար դա մի իեչ-որ բացարձակ սահմանափակիչ չպետք է հանդիսանա, քանի որ մենք խոսում ենք Թուրքիայի որպես այդ անձանց քաղաքացիական պատկանելության պետության, կոնկրետ ջաեքերի (ուղղված երկրի արևելյան շրջաններում ապրող հայ ազգային փոքրամասնության ազգայիե-մշակութայիե ինքնության պահպանմանն ու զարգացմանը) և որ գլխավորն է հարկադիր ուծացման բնույթի որևէ միջոցից ձեռնպահ մնալու անհրաժեշտության մասին: Եթե համատարած ուծացման ներկա քաղաքականությունը շարունակվի, ապա հնարավոր է, որ Հայաստանը վերանայի իր դիրքորոշումը կոշտացնելով այն, ինչը կապված կլինի այդ անձանց որպես այդ տարածքներում ցեղասպանության (ֆիզիկականից մինչև ազգայիե-մշակութայիե բնաջնջում) ենթարկված բուն ժողովրդի հետնորդների, տարածքային իրավունքների ճանաչում:
Թուրքիայի մշակույթի նախարարության պաշտոնական կայքէջում մեջբերում է արվում մի փաստաթղթից, որը նվիրված է 1915-16թթ. Թուրքիայի արևելյան շրջաններից հայ բնակչության տեղահանման «իրավաբանական հիմեավորվածությաեը»: Փաստաթուղթն անվանված է «1915թ. մայիսի 30-իե վարչապետի ներքին գործերի, պաշտպանության և ֆինանսների նախարարություններին ուղղված նամակ, որում մանրամասն նկարագրվել է վերաբնակեցման անցկացման մեթոդը» [9]: Այնուհետև նամակից բերվում եե հետևյալ քաղվածքները.
• «Տեղահանվողները պետք է ֆիզիկապես և նյութապես լիակատար
97
Մ Աղաջաեյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
ապահովվածության մեջ վերաբնակեցվեն նախապես որոշված շրջաններում:
• Մինչև նոր տներում լրիվ տեղավորվելը նրանց միջոցներ կտրամադրվեն վերաբնակեցվողների ֆոնդից։
• Նախապես ունեցած նյութական դրությանը համապատասխան նրանց հող և գույք կտրամադրվի։
• Կարիքավորների համար պետական միջոցներով տներ կկառուցվեն, գյուղացիներին կտրամադրվեն սերմացու, գործիքներ և համապատասխան միջոցներ։
• Նախկին բնակավայրերում մնացած շարժական գույքը կփոխանցվի տերերին, անշարժ գույքը կվաճառվի, գոյացած միջոցները կփոխանցվեն նախկին տերերին։
• Զեյթունի, թթի, նարնջի այգիները, խանութները, բակերը, ֆաբրիկաները և պահեստները կվաճառվեն աճուրդով կամ կտրվեն վարձակալության, որից հետո դրանց արժեքը կգրանցվի ֆոնդերում տեղահանված տերերին փոխանցելու համար։
• Այս բոլոր գործերը կվարի հատուկ հանձնաժողովը, և հրահանգ կմշակվի նշված աշխատանքները կատարելու համար» [10]։
Այսպիսով, նամակի այս կետերը վկայում են Թուրքիայի կառավարության «տեղահանված» անձանց կրած վնասը (կապված անշարժ և շարժական գույքի կորստի հետ) լրիվ փոխհատուցելու մտադրության մասին։ Առանձնապես հարկ է ուշադրություն դարձնել նամակի այն կետի վրա, ըստ որի «Նախապես ունեցած նյութական դրությանը համապատասխան նրանց հող և գույք կտրամադրվի», որը մատնանշում է «տեղահանվող» անձանց նոր բնակավայրում գույքային համարժեք տրամադրելու հրամայականը։
Ցեղասպանության և բռնի տեղահանման հետագա ընթացքը բոլորովին «չխոսեցին» Թուրքիայի կառավարության այս «բարի» ցանկությունների օգտին1, սակայն մեր թեմայի համար կարևոր է հենց նման նամակի առկայությունը, որի վերոշարադրյալ կետերը կարևոր են մինչև օրս բաց մնացած փոխհատուցման և բռնի տեղահանված մարդկանց հետնորդների ու իրավաբանական ժառանգների իրենց պատմական հայրենիք հնարավոր
1 1934թ. Թուրքիայի Հանրապետության օրենքը վերաբնակեցման մասին կարգավորում էր գաղթի և վերաբնակեցման գործընթացը։ Ըստ այդ օրենքի միայն նրանց, ովքեր ծագմամբ և մշակույթով թուրք էին ճանաչվում, թույլ էր տրվում գալ և բնակվել Թուրքիայում։ Չնայած փաստորեն թուրքական էթնիկ և մշակութային պատկանելությունը որոշելու հստակ չափանիշ չկար, այս օրենքը, ըստ Նախարարների խորհրդի որոշման, տարածվում էր թուրքերեն խոսող մահմեդական հանրույթների վրա (Сэма Эрдер, Новые тенденции международной миграции населения и опыт Турции // Международная миграция населения: Россия и современный мир, выпуск 4, М., 2000, http://demoscope.ru/weekly/2002/079/analit04.php.
98
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
Մ Աղաջաեյաե
վերադարձի համատեքստում1:
Հայտեի է, որ Թուրքիայից բռնի տեղահանման ենթարկվելով հայերը թողել են վիթխարի կապիտալ և, համապատասխանաբար, կրել հսկայական կորուստներ: Չնայած ցեղասպանության իրականացման պահին հայերը կազմում էին Թուրքիայի բնակչության 10%-ը1 2, նրանց ձեռքին էր կենտրոնացած երկրի ներմուծման 60 և արտահանման 40%-ը, իսկ նրանց բաժինը ներքին առևտրում հասնում էր 80%-ի [11]:
1960-ական թթ. Դիարբեքիրի շրջանում շարունակում էր ապրել ընդամենը 200 հայ ընտանիք, մինչդեռ 1914թ. այստեղ ապրում էր 570 հազար հայ [12]:
«Զգուշավոր գնահատումներով,- ասվում է ԱՄՆ-ում Հայ դատի հանձնաժողովի 2003թ. մայիսի 31-ի հայտարարությունում,- դեռևս մոտ մեկ միլիոն հայ է ապրում Արևմտյան Հայաստանում» [1, c. 74]:
Թուրքիայի օրենսդրորեն ճանաչված փոքրամասնությունների սեփականության իրավունքի խախտման հատկանշական դեպքերից մեկը պետության կողմից կրոնական փոքրամասնությունների ինստիտուցիոնալ մարմինների գույքի բռնագրավումն է: Թուրքիայի գործող օրենսդրության համաձայն փոքրամասնությունների կրոնական ինստիտուտները կարող են հիմնվել միայն իբրև ֆոնդեր: Թուրքիայում ֆոնդերի իրավավիճակը սահմանվում է 1936թ. թիվ 2762 օրենքով: Այդ օրենքն էականորեն սահմանափակում է նրանց գույքային իրավունքները, քանի որ միայն այս օրենքում հայտարարագրված գույքն է իրավաբանորեն ճանաչվում, ուստիև օրենքում չհայտարարագրված գույքն առգրավվեց թուրքական հանրապետության կողմից կամ կարող է առգրավվել հետագայում: Փաստորեն, հայկական և հունական կրոնական համայնքների ունեցվածքի մեծ մասն ան-
1 Այս համատեքստում հետաքրքիր է թվում մարդու իրավունքների գծով Եվրադատարանի 1996թ. դեկտեմբերի 18-ին կայացրած որոշումը «Լոիզիդուն (Loizidou) ընդդեմ Թուրքիայի» գործով: Գործի էությունն այն է, որ հայտատուն Կիպրոսի քաղաքացի տիկին Տ.Լոիզիդուն, որն ապրել է Կիրենիայում երկրի հյուսիսում, ուր մի քանի հողակտոր է ունեցել, 1974-ից զրկվել է սեփականությունից Կիպրոսի հունական և թուրքական մասերի բաժանվելու արդյունքում:
Դատարանն իր որոշման մեջ նշել էր. բողոքի էությունն այն է, որ Թուրքիան, հրաժարվելով տիկին Լոիզի-դուին տրամադրել սեփականության իրավունք, «մշտապես, վերջին տասնվեց տարիների ընթացքում խախտում է հայտատուի որպես սեփականատիրոջ և, մասնավորապես, իր ունեցվածքից անարգել օգտվելու իրավունքը»: Դատարանն ընդգծել է, որ բացի Հյուսիսային Կիպրոսի թուրքական հանրապետության գործողությունների արդարացման անհրաժեշտության դոկտրինը հիշատակելը, ինչպես նաև հղումն այն հարցին, որ սեփականության իրավունքը Կիպրոսի հունական և թուրքական համայնքների միջև բանակցությունների առարկա պետք է լինի, Թուրքիայի կառավարությունն արդարացնող որևէ այլ փաստարկ չի բերել: Չի բացատրվել, թե երկրի հարավային շրջաններից 1974թ. Կիպրոսում թուրքերի տարաբնակեցման անհրաժեշտությունն ինչպես կարող է արդարացում համարվել հայտատուի սեփականության իրավունքը ժխտելու համար, ինչը ստացել է սեփականությունը լրիվ ժխտելու ձև նպատակ ունենալով հետագա սեփականազրկումն առանց փոխհատուցում տրամադրելու (Решения Европейского Суда по правам человека, Лоизиду (Loizidou) против Турции, http://www.echr.ru/documents/decisions.htm).
2 «Օսմանյան կայսրության հայ բնակչությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմի և 1915-16թթ. ցեղասպանության նախօրեին գնահատվում էր 2,5-3 մլն» (Tessa Hofmann, Armenians in Turkey Today: A Critical Assessment of the Situation of the Armenian Minority in the Turkish Republic, October 2002, «Ակոսին» հղումով (Internet edition of 17.07.2002), http://www.agos.com.tr/indexeng.html).
99
Մ Աղաջաեյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
ցավ պետությանը կամ այժմ էլ ենթակա է բռնագրավման: Թուրքիայի օրենսդրական այս դրույթները հակասում են 1923թ. Լոզանի պայմանագրի 42-րդ հոդվածին, որը պարտավորեցնում է, որպեսզի թուրքական պետությունն ապահովի կրոնական փոքրամասնությունների «լիակատար պաշտպանությունը» և բոլոր անհրաժեշտ պայմանները փոքրամասնությունների ինստիտուցիոնալ կառույցների հնարավոր հիմնման համար։
Թուրքիայի ԵՄ մտնելու մասին իր բանաձևում Եվրախորհրդարանը ներառել է մի կետ, որում ասվում է, որ ինքը «պնդում է, որպեսզի Թուրքիան ապահովի կրոնական համայնքների հիմնարար իրավունքների պաշտպանության լիակատար երաշխիքներ, պահանջում է, որպեսզի ֆոնդերի մասին Թուրքիայի օրենքի վերանայված նախագիծը համապատասխանեցվի Եվրախորհրդարանի և ԵՄ հանձնաժողովի հանձնարարականներին և համահունչ լինի եվրոպական չափորոշիչներին բազմադավան թուրքական հասարակության ակնկալիքները բավարարելու համար» (բանաձևի 36-րդ կետ)1։
Ինչպես նշում են Թուրքիայի ազգային փոքրամասնությունների պաշտպանության հարցով զբաղվող փորձագետները, թուրքական սահմանադրության դրույթների և արտաքին քաղաքականության համադրումն ի հայտ է բերում դրանց սերտ հարաբերակցությունը փոքրամասնությունների հանդեպ վարվող քաղաքականության հետ, և այդ քաղաքականությունը երկակի նպատակ է հետապնդում։ Մի կողմից այն երաշխավորում է, որ Թուրքիայի գործողությունները համահունչ են Լոզանի պայմանագրի նորմերին, քանի որ այդ գործողությունները չեն տանում դեպի հայկական, հունական և հրեական փոքրամասնությունների ակնհայտ սահմանադրական կարգավիճակի տրամադրում։ Մյուս կողմից այդ քաղաքականությունը կանխում է Լոզանի պայմանագրում ամրագրված փոքրամասնությունների իրավունքների ընդլայնումն ու խորացումը։ Այլ խոսքերով այս քաղաքականության էությունն այն է, որ ոչ մի փոքրամասնություն չպետք է ստանա փոքրամասնության օրենսդրորեն ամրագրված կարգավիճակ և, միևնույն ժամանակ, բոլոր երեք պաշտոնապես ճանաչված ոչ մահմեդական փոքրամասնությունները պետք է բավարարվեն այն իրավունքներով, որոնք նրանց արդեն տրամադրվել են [13]։
Թուրքիայի արևելյան շրջանները սոցիալական բոլոր ցուցանիշներով զարգացման ամենացածր մակարդակում են։ Ինչպես նշում են փորձագետները, մի կողմից բնակչության տարիքային կազմը Թուրքիայի համար զգալի մրցակցային առավելություն է ապահովում. Թուրքիայի Հանրապետությունում բարձր է երիտասարդների տեսակարար կշիռը։ Մյուս կողմից
European Parliament resolution on Turkey’s progress towards accession, (2006/2118(INI)), 27 September 2006.
100
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
Մ Աղաջաեյաե
շատ կարևոր է աշխատանքային ռեսուրսների հանրակրթական և մասնագիտական պատրաստվածության մակարդակը։ Այս ոլորտում Թուրքիան դեռ պետք է թռիչք կատարի, որը թույլ կտա վերացնել հետամնացությունը եվրոպական երկրներից և ԵՄ գծով գործընկերներին առաջարկել ոչ միայն երիտասարդ, այլև արդի պահանջներին համապատասխանող որակյալ աշխատուժ: 1997թ. երկրի սահմանադրության 42-րդ հոդվածը փոփոխության ենթարկվեց. մինչև 15 տարեկան դեռահասների համար պետք է ապահովվեր պարտադիր 8-ամյա կրթություն: Պարտադիր միջնակարգ 8-ամյա անվճար կրթության մասին թիվ 4306 օրենքը Թուրքիայում ընդունվեց 1997թ. օգոստոսի 18-ին: Օրենքը հրապարակվեց այն ժամանակ, երբ պարզվեց, որ երկրի չափահաս բնակչության մի մեծ բազմություն 9 մլն մարդ, փաստորեն կրթություն չունի: Թուրքիայում հաշվվում էին 6,5 մլն անգրագետ, 2,5 մլն մարդ ամբողջական տարրական կրթություն չուներ: Ուսուցիչների պակասի պատճառով 17,1 հազար տարրական դպրոցներում կային դասարաններ, որոնցում միացվում էին ուսուցման տարբեր մակարդակները, քաղաքային դպրոցների 40 և գյուղական դպրոցների 14%-ում դասարաններում աշակերտների թիվը կրկնակի շատ էր: Ընտրովի դիտարկումները ցույց են տվել, որ «ուսուցիչ-աշակերտ» հարաբերակցությունը երկրի տարբեր շրջաններում բավական տարբեր է: Այսպես, Արևմտյան Անատոլիայում, ներառյալ Էգեյան և Մարմարա ծովերի մերձափնյա շրջանները, այդ հարաբերակցությունը կազմել է 1:27,4 - 1:24,8, Միջերկրածովյան մերձափնյա շրջաններում 1:29,6, Ներքին Անատոլիայի շրջաններում 1:45,8, գյուղական դպրոցներում միջինը 1:23,9: 1997թ. առաջին աստիճանի միջնակարգ հանրակրթական դպրոցների թիվը 8,4 հազար էր, դրանցում սովորում էին 2,3 մլն աշակերտներ: Միջնակարգ դպրոցներն առավել մեծ թիվ էին կազմում Մարմարա ծովի մերձափնյա շրջաններում 2,2 հազար և Սևծովյան մերձափնյա շրջաններում 1,5 հազար, Արևելյան Անատոլիայում դրանք ամենաքիչն են 0,9 հազար: Այստեղ էլ «ուսուցիչ-աշակերտ» հարաբերակցության ցուցանիշն ամենաբարձրն է 1:48,5 [14]:
3. Տնտեսական բլոկ
Թուրքիայի արևելյան շրջանները տնտեսական առումով երկրի առավել հետամնաց շրջաններն են: Երկրի այլ շրջանների համեմատ ավելի հետամնաց ու պակաս զարգացած լինելով դրանցում անհրաժեշտ տնտեսական հիմք չի ստեղծվում բնակչության արդյունավետ զարգացման համար: Պատճառները պետք է որոնել ոչ այնքան բնական-աշխարհագրական, որքան այդ շրջանները զարգացնելու ցանկության բացակայության կամ, հնարավոր է, միտումնավոր արգելակման հարթությունում: Թուրքական կա-
101
Մ Աղաջաեյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
ռավարությունն առաջնահերթ նշանակություն է տալիս Եվրոպային հարող իր արևմտյան շրջանների տնտեսական զարգացմանը, ինչպես նաև ծրագրում է լայնածավալ տնտեսական նախագծեր իրականացնել երկրի հարավարևելյան մասում։ Վերջինն առաջին հերթին կապված է քուրդ փոքրամասնության կենսամակարդակը բարձրացնելու ցանկության հետ, ինչը երկու հիմնական նպատակ է հետապնդում. ազգային-ազատագրական պայքարից քրդերին շեղել դեպի ինտեգրում թուրքական հասարակությանը և ԵՄ պահանջների կատարում շրջաններում տնտեսական ցուցանիշների հավասարեցման կտրվածքով։
Այսպիսով, շրջաններում թուրքական տնտեսական քաղաքականությունն ունի վերակաեգեողակաե-ճգեաժամայիե բնույթ, ինչը ենթադրում է նախաձեռնել հարկադրական քայլեր հարավարևելյան անջատողական շրջանների հնարավոր կորստի սպառնալիքից դրդված։
Իշխող Արդարություն և զարգացում կուսակցության (ԱԶԿ) տնտեսական քաղաքականությունն ընդհանուր առմամբ զբաղվում է այն խնդիրների լուծմամբ, որոնք սերտորեն կապված են պետության ազգային անվտանգության և ԵՄ անդամ դառնալ պատրաստվող երկրի նպաստավոր իմիջի ապահովման հետ։
Երկրում իշխող քաղաքական կուսակցության դերն ստանձնելուց անմիջապես հետո ԱԶԿ-ն ստիպված էր անսալ իր տնտեսական վերնախավի ձայնին և բռնել եվրաինտեգրման ճանապարհը. «2002թ. նոյեմբերի 4-ին Ստամբուլում հրապարակված Թուրքիայի Արդյունաբերողների և ձեռներեցների միության հայտարարությունում ընդգծվում էր, որ խորհրդարանում ձայների բացարձակ մեծամասնություն ստացած կուսակցությունը պետք է արիություն ունենա ընդունելու արդեն հասունացած դժվարին որոշումներ և հարկ չկա ընկնել պոպուլիզմի մեջ։ Թուրք արդյունաբերողներն ու ձեռներեցները կոչ արեցին ապագա կառավարությանը շարունակել Արժույթի միջազգային հիմնադրամի հետ համաձայնեցված բարեփոխումների ծրագրի իրականացումը։ Հակառակ պարագայում երկիրը չի կարողանա դուրս գալ տնտեսական ճգնաժամից։ Այս հայտարարության հետ գրեթե միաժամանակ ԱԶԿ առաջնորդ Ռ.Թ.Էրդողանը իր ելույթներից մեկում հաստատել է, որ նոր կառավարությունն ակտիվորեն կաջակցի Թուրքիայի Եվրամիություն մտնելուն և նրա ինտեգրմանը համաշխարհային տնտեսությանը, կհամագործակցի ԱՄՆ-ի հետ հաշվի առնելով ազգային շահերը։ Նրա խոսքերով Թուրքիան այժմ, «ինչպես երբեք, բաց կլինի օտարերկրյա ներդրողների համար» [15]։
ԱԶԿ իշխանության տարիները ցույց տվեցին թուրքական ղեկավարության անտարբերությունը երկրի արևելքի տնտեսական հիմնախնդիր-
102
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
Մ Աղաջաեյաե
եերի հանդեպ: Հայաստանի շրջափակումը և սահմանների փակ լինելը եաև Թուրքիայի արևելյան շրջանների շրջափակումն է: Երկիրը մեկուսացվա-ծության մեջ է պահում սեփական շրջանները, ինչը խանգարում է դրանց հետամնացության հաղթահարմանը: Շրջափակումը շարունակելուն ուղղված փաստարկներն անբնական են և հիմնազուրկ: Սահմանը բացելու հարցը դիտարկվում է «ադրբեջանական» և մի շարք այլ պայմանների շեշ-տադրմամբ1:
Թուրքիայի ղեկավարության նման քաղաքականության անքակտելի բաղադրիչն է այն, որ սահմանի բացումը և Հայաստանի ու Թուրքիայի արևելյան շրջանների միջև միջտարածքային կապերի հաստատումը կարող է հանգեցնել նրան, որ «կլղոզվի» վերջիններիս պետական պատկանելության հարցը թեկուզ այն պատճառով, որ այնտեղ դեռ ապրում են ցեղասպանության ենթարկվածների սերունդները: Իսկ գլխավորն այն է, որ այդ շրջանների տնտեսական աշխուժացումն ուղղակիորեն կկապվի Հայաստանի հետ առևտրի և հաղորդակցության հաստատմանը: Միևնույն ժամանակ, հնարավոր է, որ Թուրքիայի ներկա ղեկավարության արևելյան նահանգների տնտեսական զարգացման հանդեպ անտարբերության գլխավոր գործոններից մեկը շատ սովորական բացատրություն ունի դրանք զարգացնելու ռազմավարության բացակայությունը կապված նույնիսկ միջանկյալ («մարտավարական») ծրագրերի և նախագծերի իրականացման համար անհրաժեշտ բավարար ֆինանսական ռեսուրսներ չլինելու հետ:
Թուրքիայի արևելյան շրջանները շրջափակված են ոչ միայն առև-տուր-հաղորդակցություն գծով, այլև էներգետիկ ներդրումների ուղղությամբ: 2006թ. մարտին Թուրքիայի էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարար Հիլմի Գյուլերը հայտարարել է, որ նախատեսվում է կառուցել 3 ատոմակայան և նշել է դրանց կառուցման տեղը Սինոպ, Մերսին-Աքքույու և Մուխլա (երեքն էլ գտնվում են Թուրքիայի արևմտյան շրջաններում)1 2:
1 «Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանը կարող են բացվել միայն երեք պայմանի դեպքում: Թուրքիայի նախագահը, վարչապետը և խորհրդարանի ղեկավարը բազմիցս խոսել են այդ մասին: Սահմանը բացելու համար Հայաստանը պետք է հրաժարվի գոյություն չունեցող ցեղասպանությունը պնդելուց, Թուրքիայի նկատմամբ տարածքային հավակնություններից և ազատի Ադրբեջանի զավթված տարածքները»,- հայտարարել է Կարսում Ադրբեջանի գլխավոր հյուպատոս Հասան Զեյնալովը: Խոսելով Կարսի քաղաքապետ Նաիֆ Ալիբեյօղլու սահմանը բացելու կարևորության վերաբերյալ հայտարարության մասին Հ.Զեյնալովը նշել է, որ Թուրքիայում կան ուժեր, որոնք շահագրգռված են սահմանի բացմամբ. «Ես հավաստիացնում եմ նման ուժերի առկայության մասին, նրանք իրենց անձնական շահերն ունեն սահմանի բացման մեջ: Սակայն ես մեկ անգամ ևս նշում եմ, որ սահմանի բացումը ոչ քաղաքապետի, ոչ էլ այլ շահագրգիռ անձանց իրավասության մեջ չի մտնում» (Ադրբեջանի գլխավոր հյուպատոսը Կար-սում (Генконсул Азербайджана в Карсе: «Турецко-армянская граница может быть открыта только при трех условиях», http://www.regnum.ru/news/682517.html.,01.08.2006).
2 Ինչպես նշում են իրենք թուրք փորձագետները, ատոմակայանների կառուցումը չի լուծի Թուրքիայի էներգետիկ հիմնախնդիրները. «Թուրքիան ամեն տարի կորցնում է $10 մլրդ սեփական հիդրոռեսուրսների անարդյունավետ օգտագործման պատճառով. վերջինների ընդհանուր պոտենցիալը համարժեք է 16 ԱԷԿ-ի հզորությանը, կարծում է երկրի էներգետիկ շուկաների կարգավորման կոմիտեի ղեկավար Յուսուֆ Գյունայը: «Ատոմակայանների շինարարությունը չի լուծի Թուրքիայի էներգետիկ հիմնա-խնդիրները: Երկրի իշխանությունները պետք է անցկացնեն սեփական բնական ռեսուրսների օգտագործման վրա հիմնված էներգետիկ քաղաքականություն»,- ասել է նա» (РИА «Новости», 4.05.2006).
103
Մ Աղաջաեյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
Թուրքիայի արևելյան շրջանների տնտեսական հետամնացությունը հաղթահարելուն և, մասնավորապես, միջազգային էներգետիկական ծրագրերում դրանց ներգրավմանը կարող է նպաստել հայ-թուրքական կապերի հաստատումը ռուսական կողմի շահագրգիռ մասնակցությամբ1։
Թուրքիայի արևելյան շրջանները հիմնականում գյուղատնտեսությամբ են զբաղվում (անասնաբուծություն, բանջարաբուծություն) և խիստ ցածր է արդյունաբերական հզորությունների զարգացման աստիճանը։ Այս մասին խոսվում է Եվրահանձնաժողովի (գյուղատնտեսության տնօրինություն) 2003թ. զեկույցում1 2։
Թուրքական կողմի համար հատկանշական է արևելյան շրջանների բնակչության հնարավորությունների իրավաքաղաքական անհավասարության համահարթեցման փաստը էթնիկական համատեքստում (առաջին հերթին հարավարևելյան մասում, քրդեր-թուրքեր ուղղությամբ)։ Հատկանշական է նաև առկա խտրական մոտեցումների բացատրությունը երկրի վարչական տարածքների շրջանային-տնտեսական զարգացման անհավասարության դիրքերից։ Ընդ որում հաճախ բերվում է Իտալիայի «Հյուսիս-Հարավ» շրջանային-տնտեսական անհամաչափության փորձը3։
Ընդգծենք, որ Թուրքիայի տարածքային տնտեսական քաղաքականությունը չի կարող անվերջ հանդուրժել սեփական արևելյան շրջանների շրջափակումը և մեկուսացումը և, վաղ թե ուշ, կհանգի դրա վերանայման անհրաժեշտությանը։
Թուրքիայի կողմից սահմանամերձ շրջանների համագործակցության գծով պարտականությունները չկատարելը, ինչպես նաև սահմանի փակումը սահմանամերձ շրջանների ամբողջ երկայնքով իրավական բնույթի խախտում է, ինչը չի կարող արդարացվել երրորդ երկրների (Ադրբեջանի) հետ փոխհարաբերությունների քաղաքական նրբերանգներով։ 1980թ. Եվրոպական շրջանակային կոնվենցիայի 1-ին հոդվածում կա իրավաբանական բնույթի պարտադիր նորմ. «Յուրաքանչյուր պայմանավորվող կողմ պարտավորվում է(ընդգծ. հեղ.) խրախուսել սահմանամերձ համագործակ-
1 2006թ. մարտի 29-ին Ռուսաստանի Դաշնության արտգործնախարար Ս.Լավրովը և РАО «ЕЭС России» ԲԲԸ վարչության նախագահ Ա.Չուբայսը ստորագրեցին համաձայնագիր Ռուսաստանի ԱԳՆ-ի և РАО «ЕЭС России» ԲԲԸ-ի համագործակցության մասին։ Համաձայնագրում տրված են կողմերի միջև համագործակցության սկզբունքները, ուղղությունները և ձևերը։ Այն, մասնավորապես, նախատեսում է արտաքին քաղաքական աջակցություն ցուցաբերել РАО «ЕЭС России» ԲԲԸ-ի միջազգային գործունեությանը, կարգավորել տեղեկատվության փոխանակումը, իրականացնել էլեկտրաէներգետիկայի ոլորտում միջազգային պայմանագրերի և համաձայնագրերի նախագծերի փորձաքննություն (http://www.rao-ees.ru/ru/news/news/pr/show.cgi?pr290306mi.htm).
2 European Commission (Directorate-General for Agriculture), Agricultural Situation in the Candidate Countrie, Country Report Turkey, November 2003.
3 Տես, օրինակ, Թուրքիայի ներկայացուցիչ Սունգարի ելույթը Երեխաների իրավունքների կոմիտեում (Committee on the Rights of the Child (United Nations), Twenty-seventh session, Summary Record of the 702nd Meeting: Turkey (CRC/C/SR.702.), 11.02.2002, http://www.unhchr.ch.
104
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
Մ Աղաջաեյաե
ցություեը տարածքային ընկերակցությունների և իշխանությունների միջև1, որոնք գտնվում են պայմանավորվող այլ կողմերի իրավասության ներքո։ Կոնվենցիայի յուրաքանչյուր մասնակից ջանքեր կգործադրի ցանկացած համաձայնագրի և պայմանավորվածության կնքմանն աջակցելու նպատակով, որոնք անհրաժեշտ կհամարվեն այդ նպատակի համար հաշվի առնելով կողմերից յուրաքանչյուրի սահմանադրական դրույթները»։ Կոնվենցիայի համաձայն սահմանամերձ համագործակցությունն իրականացվում է տարածքային ընկերակցությունների և իշխանությունների իրավասությունների սահմաններում, որոնք ընդունվում են կողմերից յուրաքանչյուրի ներքին օրենսդրությամբ։ 1980թ. կոնվենցիան ցանկալի է համարում սահմանամերձ տարածքային ընկերակցությունների միջև շրջանակային հա-մաձայնագրերի կնքումը, որոնք կկարգավորեն համագործակցության կոնկրետ ոլորտները։ Կոնվենցիայում խոսվում է նաև սահմանամերձ տարածքային ընկերակցություններին ազգային կենտրոնական իշխանությունների կողմից ամեն տեսակ աջակցության ցուցաբերման անհրաժեշտության մասին. «Այս կոնվենցիայի նպատակներին համապատասխան պայմանավորվող կողմերը... կխրախուսեն տարածքային ընկերակցությունների և իշխանությունների ցանկացած նախաձեռնություն հիմնված տարածքային ընկերակցությունների և իշխանությունների միջև Եվրոպայի խորհրդի պատրաստած շրջանակային պայմանավորվածությունների վրա։ Եթե անհրաժեշտ համարեն, նրանք կարող են կիրառել նաև Եվրոպայի խորհրդի տարածքային ընկերակցությունների և իշխանությունների համագործակցությանն աջակցելու նպատակով պատրաստած երկկողմ և բազմակողմ միջպետական տիպային համաձայնագրերը։ Կնքված պայմանագրերը և համաձայնագրերը կարող են հենվել այս կոնվենցիայի1 2 հավելված հանդիսացող տիպային և շրջանակային համաձայնագրերին, կանոնադրություններին և պայմանագրերին... բոլոր այն փոփոխություններով, որոնք կարող է պահանջել պայմանավորվող կողմերից յուրաքանչյուրը որոշակի պայմաններին համապատասխան»։
1 «Տարածքային ընկերակցություններ և իշխանություններ» եզրը նշանակում է ընկերակցություններ, իշխանական կառույցներ կամ դրանց մարմինները, որոնք ունեն իշխանական իրավասություններ տարածքային և տեղական մակարդակում և դիտարկվում են որպես այդպիսին յուրաքանչյուր պետության ներքին օրենսդրության համապատասխան։
2 Կոնվենցիայի նշված հավելվածի համաձայն տեղական իշխանությունների միջև շրջանակային հա-մաձայնագրերը, կանոնադրությունները և պայմանագրերը կարող են վերաբերվել, մասնավորապես, տեղական իշխանությունների միջև խորհրդատվական խմբերի ստեղծմանը, սահմանամերձ կոմունալ գործերի կառավարման կոորդինացմանը, ապրանքների մատակարարմանը և ծառայությունների տրա-մադրմանը սահմանամերձ տեղական իշխանությունների կողմից, տեղական իշխանությունների սահմանամերձ համագործակցության մարմինների ստեղծմանը, միջտարածաշրջանային և/կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջև համագործակցությանը տնտեսական և սոցիալական ոլորտներում, բնակչության պաշտպանության և արտակարգ իրավիճակներում փոխօգնության գծով սահմանամերձ համագործակցության զարգացմանը, վերազգային համագործակցությանը դպրոցների և տեղական ընկերակցությունների միջև, սահմանամերձ կամ միջտարածքային համագործակցությանը սահմանային գետերի երկայնքով հողերի օգտագործման ոլորտում։
105
Մ Աղաջաեյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
Թուրքիայի առաջընթացի մասին իր բանաձևում Եվրախորհրդարաեը հատկապես ընդգծել է, որ «Թուրքիան շարունակում է ջաեքեր գործադրել Հայաստանի չարդարացված շրջափակման ուղղությամբ: Այդ շրջափակումը սպառնում է տարածաշրջանային կայունությանը, խոչընդոտում է բարիդրացիական տարածաշրջանային հարաբերությունների զարգացմանը և խախտում է գործընկերության վերանայված պլանի (Accession Partnership), Շրջանակային բանակցությունների պահանջների (Negotiation Framework), ժողովրդավարության և օրենքի գերակայությունը» (բանաձևի «AC» կետ)1:
Հետևություններ
1. Թուրքիայի արևելյան շրջանների հայերը բավական ամորֆ են ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանության ուղղությամբ նրանց հետ աշխատանքներ տանելու առումով: Դա բացատրվում է հետևյալ խնդիրներով. 1. ցածր է հայ ինքնության գիտակցումը, 2. չկան աշխատանքի ինստիտուցիոնալ մեխանիզմներ, ներկա պահին չկան նախադրյալներ Թուրքիայի արևելյան շրջանների հայերի կողմից իրենց ազգային-մշակու-թային, սոցիալ-տնտեսական իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության ինստիտուցիոնալացման համար, 3. Թուրքիայի ներքաղաքական ուժերը (գրեթե բոլոր քաղաքական ուժերը աջեր, ձախեր, կենտրոն) համառորեն դիմակայում են, 4. չկան իրավաքաղաքական, տնտեսական և մշակութային ծրագրեր Հայաստանի Հանրապետության որպես իրենց բնօրրանից արտաքսված հայրենակիցների պատմական հայրենիքի, կողմից:
Այս տարածքներում հայ փոքրամասնության իրավունքների կազմակերպված պաշտպանության հեռանկարային ուղղություններից մեկը կարող է դառնալ ինստիտուցիոնալ մեխանիզմների (հասարակական կազմակերպությունների) ստեղծումը, որոնք կհամախմբեին տեղի հայերին օրինական շահերի շուրջ (մշակութային ինքնության պաշտպանություն, աշխատատեղերի ստեղծում, սոցիալական ապահովում և բարեգործություն):
2. Չնայած վերջին ժամանակներս Թուրքիան հարկադրված ներդնում է ԵՄ պահանջները իր պետական մեխանիզմից զինվորական բաղադրիչը դուրս մղելու ուղղությամբ, այնուամենայնիվ, գործընթացը դանդաղ է և որ գլխավորն է ուղեկցվում է զինվորական դասի բացահայտ դժգոհությամբ: Ինչպես ցույց է տալիս թուրքական իրականության նախորդ փորձը, ներկա դրությունը կարող է հանգեցնել թուրքական հասարակության «համախմբման» փորձերի ներքին մեխանիզմների օգնությամբ, այն է գտնել «ներքին թշնամու», ինչը մեխանիկորեն կհանգեցնի ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների զանգվածային խախտումների:
Թուրքիայի արևելյան շրջանների քաղաքական կայունությունն ընդ-
European Parliament resolution on Turkey’s progress towards accession, (2006/2118(INI)), 27 September 2006.
106
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
Մ Աղաջաեյաե
հանուր առմամբ ապահովվում է ռազմավարչակաե մարմինների կոշտ քայլերի միջոցով, ինչը նշանակում է այդտեղ ապրող բնակչության իրավունքների ամբողջ համախմբի զգալի սահմանափակումներ։ Եթե երկրի հարավ-արևելքում ապրող քրդերն այս կամ այն չափով դարձել են ինչպես Թուրքիայի ներքաղաքական, այնպես էլ շահագրգիռ երկրների արտաքին քաղաքական ուժերի ուշադրության առարկան, ինչի արդյունքում համեմատաբար բարելավվել է քրդական փոքրամասնության իրավունքների պաշտպանությունը, ապա հայերի պարագայում լիակատար լռություն է ներքաղաքական ուժերի կողմից, իսկ արտաքին ուժերը հարցին արժանի ուշադրություն չեն հատկացնում։ Թե առաջինների, թե երկրորդների ուշադրությունը կարելի է գրավել այդ շրջանների հենց հայ բնակչության ակտիվ գործողություններով։ Այդ գործողություններն ընդհանուր գծերով պետք է հիմնվեն այն պահանջների առաջադրման վրա, ըստ որոնց վերջ պետք է տրվի խտրական քաղաքականությանը և Հայաստանում իրենց հայրենակիցների հետ օրինական կապեր հաստատելու հնարավորություն ընձեռվի։
3. Թուրքիայի արևելյան շրջանները սոցիալապես և տնտեսապես մեկուսացված են։ Մարդկային զարգացման ցուցանիշներն (կրթություն, առողջապահություն, զբաղվածություն և այլն) այս տարածքներում, երկրի այլ շրջանների համեմատ, ամենացածրն են։ Արևելյան շրջաններն ընդհանրապես չեն ընդգրկվում լայնածավալ բիզնես-ծրագրերում։ Թուրքական ղեկավարության թշնամանքը այն ամենի հանդեպ, ինչ հայկական է, հատկապես նրանց պատմական բնակավայրերում, հանգեցնում է սեփական քաղաքացիների (որոնք վախենում են ցույց տալ իրենց էթնիկական ծագումն ու պատկանելությունը) զարգանալու օրինական իրավունքների ոտնահարմանը։ Այս իրավիճակի արդյունքը կարող է լինել կամ այս տարածքների հայերի լրիվ ուծացումը, կամ նրանց դուրսմղումը։
4. Թուրքիայի արևելքում մարդու իրավունքների հետ կապված ընդհանուր անբարենպաստ իրավիճակը և տնտեսական մեկուսացվածու-թյունը պահանջում են շահագրգիռ պետությունների ակտիվ ջանքերի գործադրում։ Դրանց շարքում հատուկ տեղ պետք է գրավի Հայաստանը։ Թուրքիայի արևելքում տիրող իրավիճակի նկատմամբ արտաքին ուժերի սևեռուն ուշադրությունը գրավելու արտաքին համակարգային գործոններ ներկա դրությամբ չկան։
Թուրքիայի արևելքում ընթացող գործընթացները, որոնցում հայ բնակչությունը կարող է հատուկ տեղ գրավել, պետք է խթանվեն հենց տեղական մակարդակով։ Դա ենթադրում է մեծածավալ աշխատանք տեղի «հայկական բնույթի» միտումները, հետաքրքրությունները բացահայտելու և դրանք կառուցողական, իրավապես հիմնավորված հունով տանելու ուղղությամբ։
107
Հոկտեմբեր, 2006թ.
Մ Աղաջաեյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
Աղբյուրներ և գրականություն
1. Карен Ханларян, Армянский этнорелигиозный элемент в Западной Армении // «21 Век», № 2, 2005, с. 68-69.
2. Поцхверия Б.М., Внешняя политика Турции после второй мировой войны, М., 1976, с. 264.
3. irfan C.Acar, Di§ Politika, Ankara, 1993, c. 34.
4. Рубен Сафрастян, Турция и кипрская проблема: эпизоды «большой игры» // «21 Век», № 2, 2005, с. 55.
5. Рауф Денкташ, Интересы турок-киприотов превыше даже членства Турции в ЕС: http://www.regnum.ru/news/665885.html., 30.06.2006.
6. Тэпс Дени Саид, Проблемы защиты прав национальных меньшинств, http:// www.narodru.ru/smi2982.html., 14.07.2005.
7. Бюлент Араз, Хавва Каракаш-Келеш, Армяно-турецкие отношения: критический анализ, http://www.ca-c.org/journal/rus-04-2002/13.
8. United Nations Treaty Collection Web Site: http://untreaty.un.org/humanrights-convs/Chapt_IV_4/reservations/Turkey.pdf#search.
9. Юсуф Халачоглу, Армянские переселения и реальности (1914-1918гг.) // Издание Института турецкой истории, Анкара, 2001, с. 70.
10. Закон о переселении и его исполнение (официальный сайт министерства
культуры Турции): http://www.kultur.gov.tr/RU/BelgeGoster.aspx?
1C04EA51480895DAAAF6AA849816B2EF563BC337E5066206.
11. Халмухамедов А.М., Армянская диаспора как социокультурный и политический феномен // «Социологические исследования», 1999, № 2, с. 55.
12. Tessa Hofmann, Armenians in Turkey Today: A Critical Assessment of the Situation of the Armenian Minority in the Turkish Republic, October 2002, со ссылкой на William Dalrymple, From the Holy Mountain: A Journey in the Shadow of Byzantium, London, 1997, p. 81 f.
13. Dilek Kurban, Confronting Equality: The Need for Constitutional Protection of Minorities on Turkey’s Path to the European Union, 2003, p. 178, http:// www.rightsagenda.org/dosyalar/dokuman/dilekkurban-columbiaarticle.doc.
14. Ли ЮА., Проблема повышения качества человеческого капитала в современной Турции // Сборник статей «Ближний Восток и современность», Выпуск 17, М., 2003, с. 340.
15. Гурьев А., Партия справедливости и развития Турции: три года у власти, http:// www.iimes.ru, 30.11.2005.
108
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
Մ Աղաջաեյաե
ДИСКРИМИНАЦИОННАЯ НАЦИОНАЛЬНАЯ ПОЛИТИКА ТУРЦИИ
Михаил Агаджанян
Резюме
Армянский народ претерпел страшные лишения на территориях своей исторической Родины, которые ныне находятся под государственным суверенитетом Турции. Современность свидетельствует о том, что хотя несколько десятков лет назад армянское население являлось этническим большинством на территориях некоторых восточных провинций Османской Анатолии и представляло собой относительно целостную этническую группу с единым национальным самосознанием, в настоящее время приходится говорить скорее о рассеянном этно-религиозном элементе армянского происхождения, который представлен в лице граждан Турции, знающих или догадывающихся о своих армянских корнях. В отношении сохранившегося армянства в восточных регионах Турции налицо «информационный голод», не позволяющий представить адекватную картину как степени их национальной самоидентификации, так и реальных проявлений дискриминации по отношению к ним. То, что дискриминация присутствует, не вызывает особых вопросов со стороны международных наблюдателей правительственного и неправительственного свойства. Вопрос в том, как долго может продолжаться такая дискриминационная политика турецкого руководства, которое абсолютно индифферентно к вопросу вымирающего коренного этноса на территориях своих восточных регионов. Ассимиляция армянства сопровождается и имеет своими последствиями политическую и экономическую изоляцию, социальную маргинализацию и утрату национально-культурной самобытности коренного народа на данных территориях. Необходима разносторонняя поддержка армянства восточных регионов Турции, концентрирующаяся вокруг защиты его прав национального меньшинства и преследующая цель сохранения и поступательного развития коренного народа на данных территориях.
109
Մ Աղաջաեյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
Հավելված (վիճակագրական ավալներ}
1. Կենտրոնական Անաաոլիայի երեք նահանգների (Կայսերի, Սվազ, Յոզղաթ) և հյուսիսարևելյան Անատոլիայի չորս նահանգների (Աղրը,Կարս, Իգդիր, Արդահան) տարածքային և ժողովրդագրական ցուցանիշները
Տարածքը (կմ2)
Կայսերի 17109 Աղրը 11498
Սվազ 28567 Կարս 10139
Յոզղաթ 14074 Իգդիր 3587
Արդահան 4967
Բնակչության թիվը, 2000թ.
Կայսերի 1060432 Աղրը 528744
Սվազ 755091 Կարս 325016
Յոզղաթ 682919 Իգդիր 168634
Արդահան 133756
Բնակչության թվի աճը, 1990-2000թթ. ( %)
Կայսերի 11,62 Աղրը 19,03
Սվազ -1,54 Կարս -9,05
Յոզղաթ 16,55 Իգդիր 16,76
Արդահան -20,22
Բնակչության միգրացիան, 2000թ. (բնակչության աճի և նվազման տարբերությունը, %) 1
Կայսերի - 3,46 Աղրը -56,45
Սվազ - 51,02 Կարս - 61,15
Յոզղաթ - 41,88 Իգդիր - 9,30
Արդահան - 106,72
1 Turkish Statistical Institute (Թուրքիայի կառավարությանն առընթեր վիճակագրության ինստիտուտ), Turkey’s Statistical Yearbook 2005, Ankara, May 2006, http://www.tuik.gov.tr.
110
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
Մ Աղաջաեյաե
2. Կենտրոնական Անատոլիայի երեք նահանգների (Կայսերի, Սվազ, Յոզղաթ) և հյուսիսարևելյան Անատոլիայի չորս նահանգների (Աղրը, Կարս, Իգդիր, Արդահան) սոցիալական և տնտեսական ցուցանիշները
Բժշկական հաստատությունների թիվը/հիվանդատԽլ (համապատասխանաբար), 2004թ.
ա) Առողջապահության նախարարության հիվանդանոցներ
Կայսերի 13 / 1380 Աղրը 7/280
Սվազ 12 / 1380 Կարս 4 / 355
Յոզղաթ 11 / 980 Իգդիր 2/130
Արդահան 3 / 155
բ) Մասնավոր հիվանդանոցներ
Կայսերի 5 / 103 Աղրը - / -
Սվազ - / - Կարս - / -
Յոզղաթ - / - Իգդիր - /-
Արդահան - / -
Դպրոցների, աշակերտների, ուսուցիչների թիվը (համապատասխանաբար), 2004-2005 ուստարի 1
ա) Տարրական կրթություն
Կայսերի 1744 / 359923 / 15135 Աղրը 1461 / 223528 / 6862
Սվազ տ/չ1 Կարս տ/չ
Յոզղաթ տ/չ Իգդիր տ/չ
Արդահան տ/չ
բ) Միջնակարգ կրթություն
Կայսերի 281 / 109287 / 6351 Աղրը 91 / 33013 / 1475
Սվազ տ/չ Կարս տ/չ
Յոզղաթ տ/չ Իգդիր տ/չ
Արդահան տ/չ
Էլեկտրաէներգիայի սպառում, 2004թ. (մվտ/ժ)
Կայսերի 1788784 Աղրը 281807
Սվազ 554694 Կարս 190444
Յոզղաթ 429504 Իգդիր 58137
Արդահան 50232
1 Տվյալներ չկան։
111
Մ Աղաջաեյաե
21 ֊րդ ԴԱՐ», թիվ 3 (17), 2007թ.
Արտահանում֊ ներմուծում, 2003/2004/2005թթ. համապատասխանաբար ($ մլև)
ա) Արտահանում
Կայսերի 376 / 454 / 470 Աղրը 32 / 55 / 72
Սվազ ֊ / ֊ / 3 Կարս ֊ / ֊ / ֊
Յոզղաթ ֊ / ֊ / ֊ Իգդիր 17 / 23 / 22
Արդահան ֊ / ֊ / ֊
բ) Ներմուծում
Կայսերի 258 / 424 / 524 Աղրը 4 / 10 / 32
Սվազ ֊ / ֊ / 4 Կարս ֊ / ֊ / ֊
Յոզղաթ ֊ / ֊ / ֊ Իգդիր 3/4/4
Արդահան ֊ / ֊ / ֊
Բաժինը երկրի ՀՆԱ-ում 2001թ. (%)
Կայսերի 1,3 Աղրը 0,2
Սվազ 0,7 Կարս 0,2
Յոզղաթ 0,4 Իգդիր 0,1
Արդահան 0,1
112
