CC BY
3ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY
ISSN: 1694-7452 e-ISSN: 1694-8610
№1/2024, 76-95
ИСТОРИЯ
УДК: 904
DOI: 10.52754/16948610 2024 1 8
1933-ЖЫЛДАГЫ ЧЫГЫШ TYPKCTAHAArbl АЗАТТЫК СОГУШТА
КЫРГЫЗДАРДЫН РОЛУ
РОЛЬ КЫРГЫЗОВ В ВОЙНЕ ЗА НЕЗАВИСИМОСТЬ ВОСТОЧНОГО ТУРКЕСТАНА В
1933 ГОДА
THE ROLE OF THE KYRGYZ' S IN THE 1933 WAR OF iNDEPENDENCE IN EAST
TURKESTAN
Дастанбек Разак уулу
Дастанбек Разак уулу Dastanbek Razak Uulu
PhD, Докуз Ейлул университети
PhD, Университет Докуз Эйлюль PhD, Dokuz Eylul University dastanrazakuulu@gmail.com ORCID: 0000-0002-5326-2931
1933-ЖЫЛДАГЫ ЧЫГЫШ ТYРКСТАНДАГЫ АЗАТТЫК СОГУШТА
КЫРГЫЗДАРДЫН РОЛУ
Аннотация
Кытайдын бYГYнкY Шинжац Уйгур Автономдуу Аймагы же тарыхый аты Чыгыш ТYркстан деп аталган жер байыртадан кыргыздардын байырлаган журту болуп эсептелет. Челкемде болуп еткен баардык саясий, тарыхый орунтууу окуяларда кыргыздар дайыма аралашып келген. Ошондой эле кыргыздар аймактагы 1930-жылдардагы кез карансыздык YЧYн болгон кYрешке активдYY катышышкан. 1933-жылы ноябрь айында жарыяланган Чыгыш ТYркстан Ислам Республикасынын курулушуна чоц салым кошушкан. Бирок 1930-жылдардагы Чыгыш ТYркстандагы кез карансыздык YЧYн болгон кYреш, аларга кыргыздардын катышкандыгы тууралуу кыргыз тарых наамасында айтыла бербейт. Бул макалада 1932-34-жылдардагы Чыгыш ТYркстандагы азаттык YЧYн болгон кYреште кыргыздардын ролу, кыргыз лидерлеринин жасаган эрдиктери, ар тYрдYY окуяларга катышкандыгы тууралуу баяндалат. Эмгек кебYнче чет элдик булактардан пайдаланылды.
Ачкыч свздвр: Чыгыш ТYркстан, Кашгар, кыргыздар, азаттык кYрешY, кыргыздардын эрдиктери.
РОЛЬ КЫРГЫЗОВ В ВОЙНЕ ЗА НЕЗАВИСИМОСТЬ ВОСТОЧНОГО ТУРКЕСТАНА В1933 ГОДА
Аннотация
Синьцзян-Уйгурский автономный район Китая, или историческое название Восточный Туркестан, считается родиной кыргызов. Кыргызы там всегда сыграли роль во все политические и истоические событиях. Также активно участвовали в борьбе за независимость региона в 1930-е годы. Они внесли большой вклад в создание Восточно Туркестанской Исламской Республики, о которой было объявлео в ноябре 1933 года. Однако борьба за независимость в Синьцзяне в 1930-е годы и участие в ней кыргызов в кыргызской историграфии не упоминаются. В данной статье описывается роль кыргызов в борьбе за свободу Восточного Туркестана в 1932-34 годах, храбрость кыргызских лидеров, их участие в различных событиях. Статья в основном использовалось из иностранных источников.
THE ROLE OF THE KYRGYZ'S IN THE 1933 WAR OF iNDEPENDENCE IN EAST TURKESTAN
Abstract
The Xinjiang Uyghur Autonomous Region of China, or hisorically known as East Turkestan, is considered the homeland of the Kyrgyz people. The Kyrgyz have always played a role in all political and historical events there. They also actively participated in the struggle for independence of the region in the 1930s. They made a great contribution to the creation of the East Turkestan islamic Republic, which was announced in November 1933. However, the struggle for independence in Xinjiang in the 1930s and the participation of the Kyrgyz in it are not mentioned in Kyrgyz historigraphy. This article describes the role of the Kyrgyz people in the struggle for freedom of East Turkestan in 1932-346 the courage of the Kyrgyz leaders, and their participation in various events. The article was mainly used from foreign sources.
Ключевые слова: Восточный Туркестан, Кашгар, кыргызы, освободителбная борьба, храбрость кыргызов.
Keywords: East Turkestan, Kashgar, Kyrgyz people, freedom struggle, bravery of Kyrgyz people.
Киришуу
БYткYл Кытайды бийлеген 300 жылдык Цин империясы 1911-жылы кулап, ордуна Кытай Республикасы тYЗYлгeн. Кытайдагы ички саясий кырдаалдан пайдаланып, 150 жылдан бери Цин карамагында келген моцголдлор дароо кез карансыздыгын жарыялашкан. Ал эми Чыгыш ТYркстандагы уйгур, кыргыз, казактар бул кырдаалдан пайдалана алышкан эмес. Кытай Республикасы тYЗYлeрY менен мурдагыдан да кеп ыйгарым укуктар менен жацы кытай губернатору Чыгыш ТYркстанга келген. Жацы губернатор Цин империясынан бери келе жаткан колониялык саясатты уланткан (Типа, 2012, s. 58). 1930-жылга чейин Кытайдын колониялык эзYYCY челкемдегу калктын кыжырын кайнатып, азаттык YЧYн кYрeшкe чыгуусуна тYрткY болгон. 1930-жылга чейин Кытайдын вассалы болуп келген Кумул (Хами) хандыгынын жоюлушу Чыгыш ТYркстандагы саясий абалды курчутуп жиберген. 1931 -жылы Кумулда Хожа Нияз, Жолборс хан (Йулбарс) тарабынан башталган кeтeрYЛYш акырындап бYTYндeй челкемге жайылган (11ки1, 1997, s. 40). 1932-жылы декабрь айында Турпанда -Мусул, Максут жана Махмут Мухти, Карашаарда - Хафыз бек, 1933-жылы январь айында Кучарда - Темир бек, февраль-март айларында Хотанда - Мехмед Эмин Бугра, Сабит Дамбылла, апрель айында Кашкагрда - Осмонаалы (кыргыз), Алтайда - Шериф Хан Тере, Тарбагатайда - Ма Хи Йан (дунган) лидерлигинде кeтeрYЛYштeр башталган (А^ект, 1975, s. 160).
Чыгыш ТYркстанда анын ичинде Кашгарда мурунтан кыргыздардын таасири болуп келген. Ал жактагы кыргыздар пассивдYY боло тYшсe Фергана, Алай, Нарын тараптан барган кыргыздар ал жакта таасир этип турушкан. Ферганадагы "басмачылык кыймыл" жецилип калгандан кийин аттуу-баштуу корбашылар советтик чек арадан сырткары жер которуп кетишкен. Эзгече кырыз тектYY корбашылар Алай аркылуу Кашгар тарапка барышкан. Чыгыш ТYркстандагы жергиликтYY лидерлер менен Ферганадан барган корбашылар биригишип чeлкeмдY куткарууда ийгиликтерге жетишкен (Авазов, 2021; 2023; Алымбеков ж-а Кангелдиев, 2021; Шейшеканов, 2023).
1933-жылдагы окуялар Хотандык Мехмед Эмин Бугранын (ал 1933-жылы хотан эмирлер eкмeтYндe куралдуу кYчтeрдY жетектеген) уйгур тилинде жазып, 1940-жылы Кабулда басып чыгарган Шарки ТYркстан Тарихи (Чыгыш ТYркстан Тарыхы) деген эмгегинде; 1920-30-жылдары Гоминдан Кытай eкмeтYндe иштеп, 1940-жылдары челкемде активдYY роль ойногон кийин ТYркияга барып баш калкалаган Иса Йусуф Алптекин атту уйгур лидеринин тYрк тилиндеги Эсир Догу ТYркстан Ичин мYжаделе хатыралары (Туткун Чыгыш ТYркстан YЧYн кYрeш эскерYYлeрY); 1932-33-жылдардагы Кашгар, Тумшук, Ак-Суудагы окуяларга активдYY катышкан ЭзгeндYк кыргыз Парпи корбашы, кийин ТYркияга барып жазган ТYркстандан ТYркияга аттуу тYркчe эмгегинде; аймактагы окуяларга катышкан, тарыхчы кийин ТYркияга барып уйгур тилинде жазып, тYркчeгe которулган Полат Кадирин Yлке Тарихи, Батурлар (Элке тарыхы, Баатырлар) эмгегинде; атактуу башкыр тектYY саясий ишмер, тарыхчы, чыгыш таануучу, Зеки Велиди Тогандын 1929-1940-жылдардагы ТYрктсан абалы деген тYркчe эмгегинде; Германияда жашап, eмYрн еткерген езбек тарыхчы Баймирза Хаит Кытай жана Орусия арасында ТYркстан деген тYркчe эмгегинде, Эндрю Форбстын Англиянын Кашгар консулдугундагы архивдик материалдарга таянып жазган Чыгыш ТYркстандагы абал боюнча эмгегинде кецири баяндалат. Макалабыз негизинен бул эмгектерден пайдаланылды. ЧeлкeмдeгY окуялар боюнча кийинки учурда кыргыз жана КМШ eлкeлeрYHYн тарыхчылары да изилдеп жатышат.
Квтврулуштун башаты
Kaшгap шaapы 1930-жылдapдa тYpк тeктYY улутчул жaнa иcлaмчыл кYчтepдYн оpдоcyнa aйлaнгaн. Фepгaнaдa Cовeттик бийликке кapшы кYpeштe жецилип кaлгaн кыргыз, eзбeк, тYpктepдeн тypгaн бacмaчылap Чыгыш TYpкcтaнгa eтYШYп, Kaшгap жaнa aнын aйлaнacынa чогyлa бaштaшкaн. Алapдын бири бacмaчы лидерлеринин эц aтaктyycy Жaныбeк кaзы. Эзген, Kapa-Kyлжaдa кeп жыл бою советтик бийлик менен caлгылaшкaн Жaныбeк кaзы, 1929-жылы eзYHYн жигиттери менен Чыгыш TYpкcтaнгa eтYп, aл жaктa Cepxaт Жойyлгaн деген жерге жaйгaшкaн. Ал жaктa отypyктaшып кaлбacтaн Cовeттик чек apaгa кирип-чыгып тypгaн. Kaзы acкepлepи менен Cовeттик чек apaгa кол caлып, caлыглaшып тypгaн. Жaныбeк кaзынын жигиттери бир caлгылaштa оpycтapдын колутан кeп жоготyyгa yчypaгaн. Ошондон кийин 1931-жылы 15-16-мaй кYндepY Ат-Бaшынын Ceeк aшyycy apкылyy Kытaй чек apacынa биротоло eтYп кеткен (Абдыpaxмaнов ж-a Абдaлиeвa, 2016, б. 244). Ал жaктa acкepcиз кaлгaн Жaныбeк кaзы Kaшгap aкиминe советтик бийлик колyндaгы болгон бaйлыгын, мaл-мYлкYн тapтып aлгaнын, eзYн Kытaй бyкapaлaгынa aлyyнy cypaнып кaт жaзгaн (Mыpзaбaeвa, 2016, б. 68). Kытaйлap кaзыны колго тYШYPYп Kaшгapгa aлып бapгaн. Cовeт бийлиги Kbn^ eкмeтYн кыcымгa aлып, ami eткepYп бepYYHY тaлaп кылгaн. Бирок Kbn^ eкмeтY кол aлдындa иштешкен aйpым yйгypлapдын кецеши менен оpycтapдын тaлaбын оpyндaтпaй, Cовeттик консулдук жок тYштYктeгY Хотaн шaapынa жиберип, YЙ кaмaгындa кapмaгaн (Özgen, 1960, s. 15; Àlptekin, 1985, s. 97).
Жaныбeк кaзыдaн кийин Эзгeн, Ош, Алaй тapaптa советтик бийлик менен caлгылaшкaн коpбaшылap чapacыз кaлгaндa 1930-32-жылдapы Kaшгap тapaпкa ооп бapышкaн. Алapдын aйpымдapы: Ади коpбaшы, Пapпи коpбaшы, Айтмерек коpбaшы, Боcтaнкyл, Kоpгонбaй, Mypaтбeк, Kacaп, Гиди, Taшбaй, Kошмaт, Чытак кaзы, Жycyпжaн, Kaйып mrçcaT ж.б. Дaл ушул жылдapы Cовeттик eкмeттYн бaштaгaн жер-суу peфоpмacы, кyлaкa тapтyy, коллeктивтeштиpYY caяcaттapынaн yлaм жYЗдeгeн жapaндap бaшкa жaкa кeчYп кeтYYгe мaжбyp болyшкaн. Tapыxчы Зyypa Алтымышовa (2015, б. 1-11) apxивдик мaтepиaлдapгa тaянып 1930-32-жылдap apacындa Kыpгызcтaн тapaптaн бир нече кыргыз ap TYPДYY себептер менен Чыгыш TYpкcтaнгa кaчып eткeнYн белгилейт. Анын YCTYнe Чыгыш Teциp-Tоо, Kaшкap, Kызыл-Cyy aймaгы бaйыpтaн бери кыpгыздap мекендеп келген, тapыxый aTa-журту дa болуп caнaлaт. Чыгыш TYpкcтaндaгы кыpгыздap CCCPдeн ооп келген кыргыз боордошторута ap кaндaй жapдaмдapды беришкен.
1931-жылы Kyмyлдa бaштaлгaн кeтepYЛYш тездик менен бYTYндeй чeлкeмгe тapaгaн. Бири-бири менен бaйлaнышы болбосо дa жер-жерлерде yйгypлap, кыpгыздap, кaзaктap, дyнгaндap ^ггай бийлигине кapшы кeтepYЛYшкe чыгa бaштaшкaн. Kытaйгa eтYп чек apaдa, советтик acкepлep менен caлгылaшып жaткaн кыpгыздap Kытaй бийлигине дa кapшы турган. Анткени кытaйлap aйpым лидерлерди кapмaп, кaмaп caлгaн жaнa советтик кYчтepгe acкepдик жapдaмдapды дa кepгeзe бaштaгaн. Cовeт жaнa кытaй acкepлepи кыpгыздapды жецмек TYГYЛ бир кытaй офицери жaнa 37 орус acкepи кыpгыздap тapaбынaн eлтYPYЛгeн (Forbes, 1990, s. 128). Буга aчyyлaнгaн Kытaй eкмeтYHYн Kaшгap aкими (гyбepнaтоp) Ma Шaовy дyнгaндapдaн тYЗYЛгeн Йaн Tyaнжaнг жетекчилигинде 800 acкepди Чыгыш Teциp-Tоодогy кыpгыздapгa кapшы жиберген (Абдyллaeв, 2009, с. 321). 1932-жылы Kытaй apмияcы совет acкepлepи менен бирге Айд Mиpaб (Айд Mиpaб, Айт Mypaт, Айт Mapип, Айтмерек) жетекчилигинде кeтepYЛYш чыгарган кыpгыздapгa кapшы cогyшкaн. Эки тapaптaн кыcылгaн кыpгыздap кытaйлapдaн жецилген. Kытaйлap кыpгыздapды eкмeтYнe бaш ийдиpYY YЧYн 70 кишини колго тYШYPYп,
туткун катары кыргыздар жашаган аймактан алыс: Хотан, Керийа жана Чарчан аймактарына алып кеткен (Forbes, 1990, s. 128). Кытайлар муну менен кыргыздарга оор жаза жана дагы кeтeрYЛYш чыгарса калгандардын да акыбети ушундай болот деп эскертYY бергиси келсе керек.
1933-жылдын башында Алтай, Текес, Кулжа, Yч-Турпан, Куча, Ак-Суу, Тумшук аймактарында кeтeрYЛYштeр башталган. Уйгур тектYY Темир аскерлери менен Кулжа, Y4-Турпан, Кучар шаарларын алган. Бул кeтeрYЛYшкe Yч-Турпандык кыргыз Кулубек Абдуллах Кулучин eзYHYн 400 кыргыз аскери менен активдYY катышкан (Ozgen, 1966, s. 46). Эзген, Алай тарапта советтик бийлике каршы турган басмачы лидерлеринен бири eзгeндYк Парпи корбашы 1932-жылы Кашгар, андан ары Ак-Сууга Абатга барып туруп калган. Парпи 1933-жылдын башында Абат шаарында жYргeндe жергиликтYY лидерлер аны Ак-Суу акими (губернатор, вали) менен жолуктурушкан. (сыягы бул аким Ак-Сууга Кытай бийлиги тарабынан дайындалган уйгур же дунган болушу мYмкYн, кырдаалга жараша кeтeрYЛYшчYлeрдYн колдоосун алуу максатында ал да Кытай бийлигине каршы чыга баштаган). Ак-Суу акими Парпи корбашыга Кытай eкмeтYнe каршы согушуну сунуштаган. Парпи корбашы ага макул болуп Ак-Суудагы дунган кYчтeрYHYн лидери Мазухага кошулган. Анын eзYHYн аты Ма Чин Цай, Ма Чан Цан деп булактарда эскерилет. Орус булактары Ма Шинцзинь деп жазат. Зеки Валиди Тогандын (1940, s. 23) айтуусу боюнча "зу-хой" "зуха" деген сeз армиянын башчысы, командир дегенди тYШYндYрeт. Ошондуктан Парпи корбашы эскерYYлeрYндe Мазуха деп берген. Биз да ушул атты колдондук. Ак-Сууда уйгур башчы Темир, кыргыздардан: Кулубек Абдуллах, Парпи корбашы, дунгандардан Мазухалар менен биригип, шаардан кытайларды кууп чыгышып, андан ары Тумшукту алуу YЧYн жeнeшкeн.
Кашкар акими Ма Шаову Йан 1933-жылы 6-февралда бул кYчтeргe каршы Йан Туанжанг кол башчылыгында 700 аскерин жиберген. Йан Кашгардан келген аскерлери жана Тумшук гарнизонундогу аскерлер менен биригип кeтeрYЛYшчYлeргe каршы коргонууга eraeH.
Ак-Суудагы кыргыз, уйгур, дунган кYчтeрY баары биригип Тумшука келип Кытай гарнизонуна кол салышкан. Тумшук YЧYн 30 ^н айгышыкан кармаш жYPYп, эки тараптан тец кeптeгeн аскерлер eлгeн. Болгон кYчтeрYн жумшаган кeтeрYЛYшчYлeр акыры шаарга киришкен. Кытайлардын адп аскери eлYп, Тумшуктун командири баш болгон бир нече аскер колго тYшкeн. Тумшук гарнизону кыргыз, уйгур, дунгандардын колуна eraeH. Бул согушта кыргыз Абдуллах Кулубек eзYHYн 400 аскери менен чоц роль ойногон. Бул арада Шинжац eкмeтY YрYмчYдeн Кашгарга аскердик жардам жeнeткeн (Kadiri, 2009, s. 53). Тумшукту алган кeтeрYЛYшчYлeр Кашгар жана тYштYк тарапка кеткен жолду кeзeмeлгe алган. Бул жерде да кыргыздардын активдYYЛYГYн кeрYYгe болот. Мисалы Парпи корбашы аскерлери менен YрYмчYдeн келе жаткан кытай аскерлерине кол салып, 7 кытай аскерин жок кылышкан. Жецилип бара жаткан кытайлар келишимге барууну сунушташкан. Парпи корбашы eзYHYн бир аскерин эки кытай офицерине кошуп бул кабарды Мазухуга билдирYY YЧYн жиберген. Кытайлардын сунушуна кeнбeгeн дунган Мазуха жана уйгур Темир аларды багынып берYYгe мажбурлашкан. Парпи кeзeмeл кылган жерге келген эки лидер Парпи корбашынын ийгилиги менен куттукташкан. Мазуха кытайларды толугу менен багынп берYY талабыг койуп, тацга чейин убакыт берген. Эгер багынышпаса тацга жуук кол салышарын айтып, 12 аскерин Парпи корбашынын жанына таштап кеткен. Кытайлар багынбагандыктан парпи баштаган кYчтeр эрте менен чабуулга eтYШYп, 400 кытай аскерин, 100 тee жана 80 арабаны колго тYШYPYшкeн. Ошол эле ^hy кечиренде 200 кытайды дагы колго тYШYPYшкeн (Ozgen, 1960, s. 47).
Бул жецишке Maзyxa aбдaн CYЙYHYп, Пapпи коpбaшыгa ыpaaзычылыгын aйтып, олжонун кeпчYЛYГYн кыpгыздapгa берген. Ал жерден чыгып Mapaл-Бaшы шaapынa жeнeшкeн. Шaap мypдa эле aлынгaндыктaн Maзyxy бYTYн кaлaaдaгы aял-эpкeкти кыpгыздapды тосуп aлyy YЧYн кeчeгe чыгарган. 600 acкep, 100 Tee жaнa 80 apaбa менен шaapгa кирген aзaттык кYpeшчYлepYн, эл шaц-шeeкeт менен, жaшacын yлyтчyлдap, дyшмaндapгa кapгыш, бap болсун кыргыз бaaтыpлapы, жapaткaн жaлгacын деп кыйкырып тосуп aлышкaн (Özgen, 1960, s. 48). Mapaл-Бaшыдa 3 кун эс aлышкaндaн кийин, ^рпи коpбaшы acкepлepин Maзyxyгa eткepYп берген. Mapaл-Бaшы Kaшгapгa тYндYк тapaптaн келе жaткaндaгы эц жaкын шaap эле. Oшого aлap бул жерде дaяpдык кepe бaштaшкaн.
YpYмчYдeн келе жaткaн acкepлepдин жецилиши, кeтepYЛYшчYлepдYн Kaшгapгa жaкындaп келе жaтышы aким Ma Шaовyнy тынчcыздaндыpгaн. Kaшгapды кaйтapгaн кытaй apмияcынын caны aзaйып кеткендиктен Cовeттик чек apa (Эpкeчтaм, Tоpyгapт) бекеттериндеги acкepлepди Kaшгapды коргоо YЧYн чaкыpылгaн, (Forbes, 1990, s. 136) бирок aл acкepлep дa aздык кылгaндыктaн, жepгиликтYY кыpгыздapдaн (Ак-Tоо, Ак-Чий, Артуш, Улу-Чaт, Kызыл-Oй, Kaшкapдaгы кыpгыздap) acкep aлып бaштaгaн. Негизинен кытaй e^eTy 1925-жылдaн бaштaп жepгиликтYY кыpгыздapдaн acкep aлa бaштaгaн эле. ^ш^р aкими Ma Шaовy кeтepлYшчYлepгe гаршы чогyлткaн кыргыз acкepлepинин бaшынa Kызыл-Oйлyк тaacиpдYY Ocмон aTTyy кыргызды дaйындaгaн. Ocмон aйpым бyлaктapдa Ocмон, Ocмон Али, Ocмонaaлы, Ocмонбaй, Ocмон пaшa деген aттap менен aтaлып жYpeт (Paзaк уулу, 2022, б. 78). Ocмон Kaшгapгa келип кaмaкa тYШYп кaлгaн Kошмaт aTTyy бacмaчыны бошотуп aлгaн эле. Аны eзYHYн жaкын жapдaмчыcы кылып aлгaн.
Бул apaдa Teмиp Mapaл-Бaшынaн Typдy Ажы деген кишисин Kaшгapдaгы aбaлды билип кeлYY YЧYн жeнeткeн. Kaшгapгa бapып 12 кYндeн кийин кaйкaн Typдy Ажы ^шгар aкими кыpгыздapдaн 800 acкep aлып, кeтepYЛYшчYлepгe кapшы жeнeткeнYн arnbrn келет. Пapпи коpбaшы (1966, s. 48) aлapдын 800 эмес 600 acкepи болгонун жaзaт. MyHy ук^н Teмиp Kaшгapды aлыш оор болоорун сезип, бaшкa жол издей бaштaгaн. Ocмон жaнa Kошмaт Kaшгapдaгы кьггай aкими тapaбынaн кыргыз acкepлepинин комaндиpи болуп дaйындaлып, Tyмшyктaгы кeтepYЛYшкe гаршы жeнeтYЛгeн. Аскер бaшчылapынын apacындa тaccиpдYY жepгиликтYY Opоз aTTyy кыргыз кол бaшчы дa бap эле. Kытaйлapдын эки бир тyyгaн элди, aл гaнa эмес, ичинде кыpгыздap дa болгон кeтepYЛYшчYлepгe кapшы согуштуруп жaткaндыгын билген Ocмон, Teмиpгe кaт жaзып эки кыргыз acкepин элчи кaтapы жиберген. Ocмондyн Teмиpгe жaзгaн кaтындa кытaйлapгa кapшы Opоз, Kошмaт бaштaгaн 800 кырыз acкepи менен биригууге дaяpбыз деп жaзылгaн эле. Буга кyбaнып, мaкyл болгон Teмиp, ыpaaзычылык кaт жaзып, кыргыз элчилери менен бирге Абдулгадир Maxcyм arryy aдaмын Ocмонго жиберген (Kadiri, 2009, s. 54).
Maxcyмдyн кaтын aлгaн Ocмон Kaшгap aкиминe бapып, "кeтepYЛYшчYлep жaкындaп келе жaтaт, кypaл-жapaктapды эртеээк берициз, мен aкcepлepгe согуш тaктикacын YЙpeтYп, cогyшкa дaяpдaйын" дейт. Аким Ma Шaовy Ocмонго 800 мылтык жaнa ок-дapы берген. Kытaйлapдaн aлгaн кypaл-жapaктap менен Ocмон acкepлepинe кaйpылып, бул кытaйлap тyyгaн элди бири-бири менен cогyштypмaкчы, бyгa чейинки жacaгaн зулумдукгары YЧYн мен Ma Шaовyгa гаршы cогyшaмын дегенде, 6ytyh acкepлepи ami ээрчиген. Ocмон, aкимгe элчи жиберип шaapды бошот болбосо cогyшкa дaяp бол деп тaлaп койгон. ^шгар aкими Ocмонго кapшы aнглиялык бир aœep aдaмды жaнa Жycyпжaнды ^ршы койгон. Бирок aлap Ocмондyн кYчтepYнeн жецилишкен. Kaшкapдa болсо кepгeзгeн эр жYpeктYYЛYГYнeн Ocмон жaлпы
кYчтeрдYн башкы кол башчысы Кошмат да экинчи кол башчы болуп жарыяланышкан. Алар Кашгар шаарыннын айланасына жайгашышкан (Ozgen, 1960, s. 48). Бул окуяларды ез кeзY менен керген Махсум Темирге баарын айтып барган. Темир аскерлерине Осмондун эрдиктерин баяндап аларга дем ^ч берген. Осмон Кашгарды алуу YЧYн кYрeшYп жатканда Темир, Парпи, Кулубек, Махуза баштаган уйгур, кыргыз, дунгандар Кашгарга жол тартышкан. Жолдорунда тоскоол болгон бYт кытай аскерлерин жецишип, Кашгар шаарына жакын Файзабад деген жерге келип конушташкан.
Кытайдын Кашгар акими Ма Шаову улуту дунган болгон. Ал eзYHYн улутташы дунган кeтeрYЛYшчYлeрYHYн кол башчысы Мазуха менен келишимге баруу аракетин баштаган. Бирок Мазуха eзYHYн атынан гана CYЙлeй алып, уйгур жана кыргыздарга жооп бере алган эмес. Анын YCTYнe 1932-жылы Айт Мираб кол башчылыгында башталган кeтeрYЛYштY басууда Мазуха кыргыздардын ачуусуна тийген. Бул арада Кашгарда уйгурлар тарабынан Жаш Кашкар Партиясы курулган эле. Алар Кытай бийлигине каршы кeтeрYЛYшкe чыккан дунган кол башчысы Мазуханын Кашгар акими менен биригип кетет деген ойдо Файзабаддагы Мазуха менен Темирге жети eкYЛYн жиберишкен.
1933-жылы 5-апрелде Сухун Караул гарнизонунда кытай армиясына алынган кыргыз аскерлери кeтeрYЛYшкe чыгышкан. Кыргыздардын бир колу Артушка чейин келип, Кашгарга коркунуч туудура башташкан. Кыргыздардын башка бир отряды Кызыл-Ой, Улу-Чат гарнизондоруна кол салып, Сары-Колдогу Булун-^л Кытай чек ара бекетин жок кылышкан. Натыйжада Кашгар батыштан да коргонуусуз калган (Foerbes, 1990, s. 143).
Темир, Мазуха, Парпи жана башка кол башчылар аскерлери менен Файзабадга келгенин уккан кыргыздардан Осмон, Кошмат, анжияндык eзбек Сатыпалдыжан биргеликте тосуп алуу YЧYн барат. Осмон менен Темир кучакташып учурашкан. Бул убакта жогоруда айткандай Жаш Кашгар партиясынын eкYЛдeрY да Файзабадга келет. Баары чогулуп кецешме eткeрYЛгeн. Кашгар акими Ма Шаову багынбастыгын, тескерисинче бYTYн кытайларды куралдандырып жатканын уккан Мазуха менен Темир, Осмондун Кашгар эскишаарга кол салуусун колдошкан.
Сурет 1. Алдындагы уйгур генерал Темир жана Чыгыш ТYркстандагы кYрeшкe катышкан кыргыз лидерлери. Мехмед Эмин Бугранын китебинен.
Кашгардын кыргыздар тарабынан багындырылышы
Кашгар эскишаардын сепили коргонууга ьщгайлуу, дубалдарынын yctyhoh ат араба ете тургандай кевдикте болгон. Осмон кыргыз аскерлери менен 1933-жылдын 7-апрелинде tyh ичинде чептин алдынан тешип жол ачып кытайларга кокустан кол салып, Кашгар шаарын езYне каратып алган. Бул баатырлыгынан кийин "паша" чинин алууга татыган (Ozgen, 1960, s. 48; Монуев, 2006, б.15). Ал эми Полат Кадири Кашгардын алынышын минтип жазат: Файзабадда Темирден макулдук алган Осмон буйрук алып, Кашгарга кол салды. Кыргыздар Кашгардын бYTYн дарбазаларын курчап, Булакбашы дарбазасынан талкалап шаарга киришти. Башка аскерлери Тошук дарбазасынан киришти. Артуштан Абдуллах Ахун деген адам аскерлери менен Осмонго жардамга келген. Шаар ичиндеги калк да кытайларга каршы кетерYЛYп, Жарбак эшигин ачып беришти. Ма Шаовунун Осмонго каршы дайындаган Жусупжан да Осмон тарапка етYп кетти. Ошентип Осмон 8-апрелде Кашгар шаарын бYт езYне каратып, бийлигин орнотту (Kadiri, 2009, s. 57).
Ал эми Форбестин эмгегинде Кашкар шаарынын алынышын апрель эмес майда деп кергезYлген.
"1933-жылы 2-майда Осмонаалы кол башчылыгындагы кыргыз бирдиктери Артуш тараптан Кашкарга жылып, ТYмен дарыясын еткенден кийин Кашгар эскишаарга чабуул коюшкан. Бул согушка ^бе болгон Англиянын консулу темендегYче жазган: Кыргыздар шаардын 4 дарбазасынын тец алдына чабуул койууга жайгашышыты жана ошол жердеги уйгурларды да кетерYЛYшке чыгуу YЧYн кабар женетYштY. Заматта таяк-токмоктор куралданып жетип келген мицден ашуун уйгурлар кыргыздарга келип кошулду. Салгылаш тYштен кийин саат экиге чейин уланды. Натыйжада кыргыздар шаарга Тушук дарбазасынан киришти."
Шаардагы гарнизондо кытай эмес аскерлердин баары кетерYЛYшчYлер тарапка етYп кеткен. Шаарда екмет YЙYнен башка баардык жер кыргыздардын колуна еткен. Кашгар акими аскерлери менен екмет YЙYнде каршылык кергезYYHY уланткан. Бул арада кыргыз лидери Осмонаалы Англия башконсулдугуна кетерYЛYштYн себебин тYШYндYPYп, Кашгарда кытай жана дунган башкаруусуна каршы экендигин, кез карансыздык YЧYн грешке жардам берYYCYн YMYт арткан кат женеткен (Forbes, 1990, s. 146). Ал эми Мехмед Эмин Бугра (1940, s. 410) Кашгар акими тарабынан Тумшуктагы кетерYЛYшчYлерге карышы женетYЛген Осмонаалы жана Мухаммед (Кошмат, Хош Мухаммед) мицдей аскери менен кайра Кашгарды кездей жYPYшкенYн, бир жума салгылашуудан кийин Ма Дотай жецилип, Кашгар алынганын белгилейт.
Кыргыздар Кашгар эскишаарды караткандан кийин, уйгурларга шаарды тонотпостон ез айылдарына кайтып кетYYCYн буйруган. Кыргыздар эртеси 3-май кYHY шаардагы 100 ге жакын кытай жана алардын тYрк аялдарын, токолдорун елтYPYшкен. Кыргыздар кытайлардан алынган бYTYн байлыктарды ез ара белYШYп алышкан. Ошол эле кYHY тYштен кийин Темир кол башчылыгында 300дей уйгур кетерYЛYшчY Кашкарга келген. Кашгардын башчысы катары Осмон Темирди тосуп алган. Осмон башка кыргыздардын макулдугу менен Темирди Кашгардык бай киши Махмудхандын ергесYне (эскишаарга) жайгаштырган.
Дунган лидери Мазуха да кыргыз жана уйгурлар менен биригYYге сез берип Кашгар жацышаардын эшигине барып, кытайлар менен кыска CYЙлешYп, шаар ичине алынган.
Кытайлар кыргыздар тарабынан eлтYЛYргeндeн кере дунгандарга багынып 6epYYHY туура кeрYшкeн.
Кашгар алынгандан 4 кYндeн кийин 7-майда Темир баштаган уйгурлар, Осмон баштаган кыргыздар, Жаш Кашгар Партиясынын eкYлдeрY менен биригишкен. Алар Темирди Кашгардагы мусулмандардын кол башчысы кылып шайлашкан. Бул арада Кашкар жацышаарга ээ болушкан дунгандар ал жерди eздeрYHYн менчиги сыяктуу бийлей башташкан эле. Кыргыздар да кытай акими жашынып жаткан сарайга кол салышкан эмес эле. Ал дагы эле Кашгар эскишаардагы eкмeт YЙYндe расмий ишин улантып жаткан. Мазуха жацышаарга киргенден кийин Кашгар акими Ма Шаову менен eнeктeштYк тYЗYYHY ойлой баштаган. Англия консулдугунун ортомчулугу менен Мазуха жана Машаову макулдашууга барышкан (Forbes, 1990, s. 147). Ошентип кeтeрYЛYшчYлeрдYн бир канаты дароо эле кытайлар тарапка eтYп кеткен. ТYрктeр (кыргыз, уйгур, тYрк, eзбек) шаарды толугу менен каратып алышса, баарыбир дунгандарды батырбайт деп ойлошсо керек.
1W3 Кл5длгМ')Г| AyakEanm* Lidortcnridcn Kitign Gsman Batur
Сурет 2. Кызыл-ойлук кыргыз генерал Осмон паша. СYрeт Полат Кадири китебинен.
8-май кYHY Мазуха, Машаову жана башка кытай башкаруучулары eз орундарында кала берерин тYШYндYргeн билдирYY тараткан. Буга каршы кыргыздар дунгандарга эскертуу берип койуш YЧYн эскишаардын бYTYн дубалдарына аскер жайгаштырган. Абал оорлошуп баратканын сезген куу дипломат Ма Шаову акимдик кызматын дароо тапшырып, ордуна Мазуханы койгон. Бирок Мазуха акимдик кызматка отурбаганы менен Кашгар жацышаарды жана eкмeт сарайын (эскишаарда) eз кeзeмeлYнe алган. Ал Ма Шаовуну коргоо жоопкерчилигин мойнуна алып, eздeрYнe каршы тYрк eнeктeштYГYHYн курулушуна жол бербee YЧYн кыргыздардын лидери Осмон менен уйгурлардын лидери Темирдин арасын ачууга аракет кыла баштаган. Мазуха кытай жана дунгандарды шаарда каалабаган Жаш Кашгар Партиясынын кYЧYн жок кылууга аракеттенип, партиянын эц активдYY лидери Абдурахман Байбаччаны карматкан. Абдурахман Байбачча дунгандарга 1000 даана аскердик форма берип кутулган. 17-май кYHY дунгандар Темирди кечки тамакка алдап чакырып аны да кармап алышкан. Бирок аны жацышаардагы аскер гарнизонуна жайгаштырбастан эскишаардагы eкмeт YЙYндe тутушкан. Мазуханын планы эскишаарды да бYTYндeй
кeзeмeлYнe алуу эле. Муну билип калган кыргыздар менен уйгурлар сарайдын дубалдарынан ашып eTYn, 18-май кYHY Темирди куткарышкан. Мазуха менен Ма Шаову эскишаардагы екмет сарайында дунган замбрикечилеринин коргоосунда болгондуктан бул жолу да кыргыздар сарайга тийишкен жок. Бирок шаардын ичинде кармаган 6yt кытай жана дунгандарды eлтYPYшкeн. 2-майда алгачкы шаарды алгандан да жаман абалда Кашгарды талап тоношкон (Forbes, 1990, s. 149).
Кыргыздардын чабуулунан жецилген дунган лидери Мазуха Кашгар бийлигин Темир менен Осмонго eткeрYп берYYгe макул болгон. 19-май кYHY жетишилген макулдашууга ылайык Темир аскер гаризонун эскишаарга кура турган болгон жана башкы кол башчы болуп дайындалган. Осмонго кыргыз бирдиктеринин командири катары "генерал" чини берилген (Forbes, 1990, s. 149; Абдуллаев, 2009, с. 329). Мазухага расмий бир макам берилген эмес, бирок ал дунган бирдиктеринин кол башчылыгында калган. Бирок тарыхый булактарда эскерилгендей Темир, да генерал деген наам алган. Мисалы Мехмед Эмин Бугра (1940, s. 416) ошол кYHY ал eзYн Сыжан (генерал) деп жарыялаганын белгилейт. Ошол мезгилдеги булактар, да генерал Темир деп эскерет. Жетишилген келишимге ылайык Кашгар акимдигине уйгур Жунусбек менен Мазуханын дунган аскери Сучиншоу дайындалган. Кашгардын казына башчысы катары кыргыз Чыпак казы отурган (Монуев, 2006, б. 15). Кашгар жацышаар, казына жана курал-жарак сакталган кампаны дунгандар кeзeмeлдeсe, кыргыздар менен уйгурлар Кашкар эскишаарды, eкмeт сарайын eз кeзeмeлYнe алышкан. Тарыхый Кашгар шаары ал убакта эскишаар деп аталып калганы менен, базар, мечит, медресе, иш-каналар бар кенен шаар эле. Ошондуктан Осмон менен Темир тарыхый тYрк шаарына ээ болушса керек. Ал эми жацышаар болсо кытайлар курган чеп, аскер гарнизон, аскерлердин жашаган жери, курал-жарак сакталган чакан чеп болгон.
Хотан жана Жаркенттеги окуялар
Бул арада Тарым бассейинин тYштYк тарабында Хотан уйгурлары саясий аренага чыгышкан. 1933-жылы 20-февралда Мухаммед Эмин Бугра, туугандары, достору, санаалаштары, окуучулары биригип "Улуттук Ыцкылап Комитетин" курушкан. Кулжа шаарынын эски казысы Абдулбакы Сабит Дамбылла Хотанга келип бул комитетке кошулган (§im§ir, 2018, s. 240). Ал кeп eлкeнY кыдырган, кeп жактан тааныштары бар, саясий адз карашы да кенен инсан болгон. Алар Жаш Кашкар Партиясы сыяктуу уйгур улутчулдары болгон. Христиан, коммунист, кытай жана дунгандарга каршы болушкан. Комитеттин лидерлери келечекте Чыгыш ТYркстанда Ислам Республикасын курууну кeздeшкeн. Чыгыш ТYркстанда тYндYк-чыгыш тарапта Кумулда кeтeрYЛYш 1931-жылы эле башталган болчу. Ал эми тYштYктe Хотан тарапта 1932-жылы алтын кенде иштеген жумушчулар кeтeрYЛYштY биринчи башташкан.
Макаланын башында белгилеп кеткендей Жаныбек казы Совет eкмeтYHYн кысымы менен 1931-жылы Кашгар акими тарабынан кармалып, Хотанга CYргYнгe айдалган. Ал Хотан шаарынын сыртындагы бир жерде кытай eкмeтYHYн кeзeмeлYндe YЙ камагында эле. Жаныбек казы Хотандагы эц таасирдYY адам, Каракаш муфтийи Мухаммед Нияз Алем менен жакын достук кура алган. Нияз Алем Жаныбек казыга тез тез зыярат кылып, маселелерди чогуу талкулап, ага моралдык кYч берип турган. Жаныбек казы жашаган YЙДYн алдында дайыма кытай милициясы кайтарып тургандыктан бул кeрYHYш Жаныбек казыга жаккан эмес. Муну
сезген Нияз Алем Хотандагы кытай акимине кайрылып, аны Хотан эскишаарга алып кетYYCYн билдирген кат жeнeткeн. Нияз Алемдин Хотандагы таасирин билген кытай акими ал жакта да YЙ камагында калуу шарты менен Жаныбек казыны Хотан эскишаарга барып жашашына макул болгон (Bademci, 2017, s. 352). Хотанда да жергиликтYY лидерлер Жаныбек казы кармалган YЙгe келип-кетип турушкан. 1932-жылы Нияз Алем жээни Абдуллах Ахун менен Жаныбек казыга келип, Кумулда Кожо Нияз кeтeрYЛYш баштап, ийгилике жетип бара жатканын, жакында алар да кeз карансыздык YЧYн кYрeштY баштай тургандыгын айтып кетишкен.
1933-жылдын башында Кашгар, Ак-Суу, Турпан, Кулжа, Кучар тарапта саясий окуялар жYPYп жатканда Хотандагы Улуттук Ыцкылап Комитети Каракашта чогулуп 20-февралда убактылуу eкмeт тYЗгeнYн жарыялашкан. Анын тeрагалыгына Мухаммед Нияз Алемди, орун басарылыгына кулжалык Сабит Дамбылланы шайлашкан. Куралдуу кYчтeрдYн башкы кол башчылыгына Мухаммед Эмин Бугра дайындалып, "Амир аль-Ислам" наамын, бир туугандары Абдуллах-хан жана Нурахмед "эмир" наамын алышкан (Bugra, 1940, б. 410). Абдуллах хан атын Шахмансур деп eзгeрткeн. Кийинчерээк бул убактылуу e^erae "Хотан Ислам 0кмeтY" деген ат берилген. Ошол кездеги булактарда "Хотан Эмирлери 0кмeтY" деген да аттар менен кездешет (Forbes, 1990, s. 152).
J3. Reiimr НЫеп Emirleri vc bir grup HeHenli ulcniii (T&tmbcn Emir Muttammed Ermn Bu$ra Side olu«B siwh gilbbcii fciiidir
Сурет 3. Хотан Эмирлери ЭкмeтYн тYЗгeн лидерлер. Эндрю Форбстын китебинен
Хотандыктар Каракашты караткандан кийин 28-февралда Жаныбек казы жашап жаткан Хотан эшкишаарды каратышып, казыны толук кытайлардын YЙ камагынан куткарышкан. Эскишаарды алдырган кытайлардын баары жацышаарга топтолушкан. Хотан жацышаары абдан бекем курулган чеп эле. Хотан Эмирлери eкмeтY кeп eткпeй жацышаар чебин курчоого алышкан. Шаарды алуу YЧYн Мухаммед Эмин Бугра Жаныбек казыны жанына алып, анын пикир, тактикалары менен пландарды тYЗYшкeн (Bademci, 2017, s. 352). Хотандагы Эмирлер eкмeтY Жаныбек казынын бир убактагы Ферганадагы аскердик тажырыйбалары жана абройун эске алышып, аны Хотан армиясынын кол башчысы кылышкан (Forbes, 1990, s. 153; Абдуллаев, 2009, с. 330). Муну атактуу башкыр тектYY мамлекеттик ишмер, тарыхчы, окмуштуу Зеки Валиди Тоган (1940, s. 42); "Жаныбек казы менен Сабит Дамбылланын биригиши Батыш ТYркстан (Орто Азия) менен Чыгыш ТYркстан (Шинжац) биримдигинин
(союз) TYЗYЛYШY" катары жазат. Ал эми бир убакта ТYркстан автономиясынын eкYЛY, басмачылык кыймылга катышып, кийинчерээк ТYркияга кеткен Режеп Абдуллах Байсун (1945, s. 47) Жаныбек казы камактан чыкса да атайын даярдыктагы (машыккан) мицдей аскери менен хотандыктарга кошулду деп эскерет.
Хотанда бириккен кYчтeр бир канча ^н жасалган чабуулдардан улам 1933 -жылы 16-мартта Хотан жацышаарды багындырышып, 260'тан ашуун кытайды мажбурлап мусулманчылыкка eткeрYшкeн. Кeптeгeн индиялык CYткорлорду eлтYPYШYп, Швециялык миссионерлерди eлкeнY таштап кетYYCYн талап клышкан. Ээ болгон аймактарга шарият мыйзамдарын киригизе башташкан. Хотан жацышаардын алынышында Жаныбек казы чоц роль ойногон.
Хотанды толук eздeрYнe каратышкандан кийин Жаныбек казы жана Шахмансур баштаган армия 11-апрелге чейин Гума, Каргалык, Посгам шаарларын жана Жаркент эскишаарды каратышкан. Апрель аягында Жаркент жацышаарда эки мицдей кытай жана дунган аскерлерин курчоого алышып, эгер кытайлар исламды кабыл алышып, куралдарын таштап, багынып беришсе алар eлтYPYлбeй тургандыгын билдиришкен. Аларга 12-майга чейин мeeнeт берген. Мындан мурдараак Кашгарды жецип алган уйгур, кыргыз аскер бирдиктери да Жаркентке келе башташкан эле. Осмондун Кашгарда кубаттуу кучад айланганын уккан Жаныбек казы андан аскердик жардам сураган. Осмон жYЗдeн ашуун аскерин Мазхунун 400 дунган аскерине Кошматты командир кылып Жаркентке Жаныбек казыга жиберген. Бул арада уйгур генерал Темир да eзYHYн Хафыз аттуу кол башчысына уйгур аскерлерин кошуп Жаркентке жиберген. Осмон жиберген дунган аскерлери Жаныбек казы жана Кошматка кыянатчылык кылып кытайлар тарапка eтYп кетишкен. Кашгардан келген дунган аскерлери кытай жана дунган аскерлери камалып турган Жацышаардын ичине киришкен (Forbes, 1990, s. 155). Жаныбек казы мындан кийин кытайлардын тынчытк келишимине каршы болуп, алар менен согушууга бел байлаган. Жацышаарда дунган аскерлеринин саны кeбeЙYп, кытайлар да коргонуу кYЧY бекемделип калган. 18-майда дунгандар жацышаардан сыртка чыгып, Жаркент эскишаарынын алтын жана ханках дарбазаларын кыска убакытка каратып алышкан жана кайтардан мурда айланадагы YЙлeрдY eрттeп кетишкен. Жаныбек казы кытай жана дунгандарга каршы тынбай чабуул койгон.
22-майга чейин тарапсыз калган Хафыз, Кашгарда тYрк жана дунгандардын ортосу бузулгандыгын угуп, Хотандык уйгурлар менен биригип, кыргыздардын да кYЧY менен 26-майда Жаркент жацышаарды алышкан. Бул салыглашууда 80 кыргыз, 400 кытай, дунган аскери eлгeн. Жецишке жеткен кыргыздар менен уйгурлар 450гe жакын мылтык жана башка курал-жарак олжо алышкан. Дунгандар дароо кыргыздар менен макулдашууга барышып, кетирген катачылыктары YЧYн бYт кытайларды Жаркенттен чыгарып, Кашгарга CYPYп салуу боюнча Жаныбек казыга сeз беришкен. 10 кытайды колго тYШYPYшкeн. Бирок кыргыздардын кысымынан дунгандар кытайлар менен миц кишилик эки топ тYЗYшкeн. Кыргыздар менен уйгурлар булардын Жаркенттен чгып Кашгарга кетYYCYнe уруксат беришкен (Ozgen, 1960, s. 49).
Кашкарга жeнeгeн дунган атчан аскерлери Кызыл деген жерге келгенде Осмон пашанын кыргыз аскерлери тарабынан жок кылынган. Командири арац Кашгарга качып кутулган. Кыргыздар андан кийин Жацы Гисарга (Йени Хисар) киришип, кытайлар менен дунгандарды eлтYPYшкeн. Муну уккан Кашгардын орток акими Сучиншоу кыргыздардын кылганына
протест кeргeзYп, Кашгар эскишаардагы eкмeт YЙYн таштап, Кашгар жацышаардагы Мазуха менен бириккен. Ошентип 1933-жылдын май айларынын аягында Чыгыш ТYркстандын TYШTYГY толугу менен кыргыз жана уйгурлардын колуна eткeн (Forbes, 1990, s. 157).
Чыгыш ТYркстандагы кYчтeр Жаныбек казынын сунушу менен Темир eзYHYн уруусуна башчы (Кашгардан Кулжага чейинки уйгурларга), Шахмансур Хотандын башкаруучусу, Осмон паша Чыгыш ТYркстандагы бYTYн кыргыздардын башчысы болуп дайындалышкан. Булардын баары кумулдагы Кожо Ниязга баш ийерин Жаныбек казыга сeз беришкен (Ozgen, 1960, s. 49). Сыягы Жаныбек казы Кожо Нияз тууралуу Сабит Дамбылла, Нияз Алем сыяктуу лидерлерден адп уккан жана келечектеги аймактын башчысы катары ^PCe керек.
Бирок Жаркент уйгур жана кыргыздардын колуна eткeндeн кийин шаар YЧYн хотандыктар менен кашкарлыктар арасында тирешYY башталган. Шаарды алууда кыргыздардын орду чоц болсо да эмнегедир алар шаар YЧYн таасир талашкан эмес. Алардын негизги максаты Кашгар болсо керек. Алдыда кeрe турганыбыздай кыргыздар Кашгарга бет алышат.
Кашгардагы окуялар
Бул арада Чыгыш ТYркстанда жацы бир кYч пайда болгон. Атактуу Алай басмачы лидерлеринин бири Ади корбашы (Ади Кожоев) Советтик тYрмeдeн качып чыгып, Алайдагы YЙ-бYлeeсYн алып Кашгарга барган (Монуев, 2006, б. 27). Анын Кашкарга келиши менен айланасына кeптeгeн адамдар чогулган. Осмон паша жана эски досу Парпи корбашы аскердик жана курал-жарак жактан Ади корбашыга жардамдарын беришкен (Ozgen, 1960, s. 50).
Жаркент шаарын кытайлардан алышкандан кийин 4-июнда Кашгарга Хотан Ислам G^eTYHYH орун басары Сабит Дамбылла, Эмир Абдулллах хан 300дeн ашуун аскерлери менен келген. Ошондой эле eзYHYн инисин Жаркентке башчы кылып таштаган Шахмансур, eзY 2 миц аскери менен Кашгарга аттанган. 11-июнда Хотан армиясынын орток кол башчысы Жаныбек казы миц аскери менен Кашгарга келген (айрым булактарда, 250-400 деп берилет). Кыязы Кошмат да Жаныбек казы менен Кашгарга келген. Хотандыктарда жакшы курал-жарак жок болсо да, Жаныбек казынын Кашгарга келиши, СССРдин консулдугун чоочулаткан. Эски басмачы лидери, Советтик бийликтин душманы Жаныбек казынын Кашгарга жайгашуусу, чeлкeмдeгY ^з карансыздык YЧYн жYргYЗYЛгeн жециш совет душмандарына eтYп кетет деген кооптонуну жараткан.
Жаш Кашгар Партиясынын лидерлери азаттык кYрeшYн толугу менен ийгиликке жеткирYY YЧYн Советтер Союзу менен кызматташа башташкан. Абал ушундай болуп турганда Жаныбек казы аскер гарнизонун, Жаш Кашгар Партиясынын абройлуу лидерлеринин бири Абдурахман Байбаччанын бакчасына курушу, Хотан Эмирлери менен Жаш Кашгар Партиясы eнeктeштYк тYЗYп жатат деген атмосфера жаралып, бул Совет бийлигин тынчсыздандырган (Forbes, 1990, s. 159).
Жаныбек казынын Кашгарга келиши кыргыз лидери Осмон пашаны да чоочулата баштаган. Анткени Осмондун байлык топтоп, саясий иштерге анча маани бербей башташы кыргыз аскерлерин ачуулантып, айрымдары Жаныбекти альтернатив лидер катары ^Pe башташкан эле (Forbes, 1990, s. 159).
Генерал Темир менен Осмон паша хотандыктардын Кашгарга келYYCYн жактырышпаса да аларды салтанаттуу тосуп алып, Кашгар жацышаар менен Кашгар эскишаар ортосундагы тилкеге жайгаштырган. Темир хотандыктарга кол салуу YЧYн ыцгайлуу учурду кYткeн. Бул арада Жаркентте Темирдин адамы Хафыз менен Хотан Эмирлеринен Нурахмеджан шаарды бeлYшe албай CYЙлeшYYлeрдY улантып, айрым учурда кагылышууга чейин барып жатышкан. Генерал Темир Хафыз аркылуу Жаркент эскишаар менен жацышаарды, Жаркент дарыясынын батыш тарабы Темирге тиешелYY экендигин жарыялаган. Буга каршы Нурахмеджан Кашгар жана Марал-Башы Хотан ЭкмeтYнe таандык деп жар салган. Жаркентте эки тарап кыска кагылшууларга чейин барышкан. Нурахмеджан бул окуялардан кийин кашгардык айрым тeбeлдeргe каршы аракетке eтYп, аларды кармап, башын кесип элге кeрсeткeн. Бул Нурахмеджандын Хафызга каршы ачык эле баш кeтeрYCY катары кабыл алынган. Бул кабар Кашгарга жеткенде Темир ачууланып, Хотандыктардын Кашгардагы бирдиктерине кол салууну пландаган (Bugra, 1940, s. 428). Темир алгач Жаныбек казынын Осмонго каршы бир коркунуч экендигин айтып, аны eз тарабына тарта алган.
Бир тараптан Жаныбек казы Кашгарга келгенден кийин Советтк чек арага (Кыргызстан) кол салат экен деген сeз тараган. Муну уккан Кашгардагы Совет консулу эгер Жаныбек казы Советтик чек арага кол салса, Советтик армия Чыгыш ТYркстанга кирип, натыйжада Кашгарды да алдырып койосуцар деп Осмон паша менен Ади корбашыны ага карата тукурган. 13-июнь кYHY тацга жуук Темир менен Осмон Абдурахман Байбаччанын багына 750 аскер жeнeтYп Жаныбек казыны карматкан. Аскерлерин куралсыздандырган. Жаныбек казыдан кийин Шахмансур менен Сабит Дамбулланы да кармашып, тYрмeгe камап салышкан (Forbes, 1990, s. 161).
Темир менен Осмон 13-июнь кечинде Кашгарда толук eз бийликтерин орнотушкандан кийин, Сабит Дамбылла менен Шахмансурду бошотуп, аскер гарнизондоруна жeнeткeн. Бирок Жаныбек казы камакта калган. Англиянын башконсулу Фитзмаурсегни Темирдин бул аракетин Советтер Союзунун консулдугу пландап, ал каржылаган деп билдирген. Советтердин башкы душманы Жаныбек казыны Кашгардагы Советтик консулдук ушундай жол менен саясий сахнадан тYШYPYYгe аракет кылган (Forbes, 1990, s. 162). Кийинчерээк июль айы аяктарында Кашгарда eткeрYЛгeн жыйынга Жаныбек казы менен дунган лидери Мазухадан башка 4 турк лидери (Темир, Осмон, Шахмансур, Сабит Дамбулла) катышкан. Алардын жетишилген келишимине ылайык Кашгар менен Хотандыктардын ортосунда чек аралар бeлYштYPYЛгeн. Мазуха бYTYн дунган аскерлерин Кашгар жацышаарга кeчYPYп кеткенден кийин Тарым бассейинин бYTYн батыш тарабы Осмон пашага карап калган.
Осмон паша бул жецишинен кийин eзYн Амир аль-муслимин жана гази деп жарыялаган. Ал жандушманы Мазухага каршы аракетке eтYYгe кызыктар эле. Бирок уйгур eнeктeшY Темир дунгандарга каршы согушууну каалаган эмес. Буга ачууланган Осмон паша Темирдин жалпы Кашгар мусулмандарынын кол башчылыгын кабыл албай Кошматты да жанына алып 1933-жылы 18-июлда аскерлери менен Кашгардан чыгып, кыргыздар жашаган eзYHYн кичи мекени Кызыл-Ойго кеткен (Kadiri, 2009, s. 85).
26-июлда YрYмчYдeн Кожо Нияз ажы 30 аскери менен Кашгарга келип, Темирдин Кашкар аскерлеринин кол башчысын кабылдаган кат жана мeeрдY тапшырган. Аны менен бирге Мазуханын жалпы кол башчылыгын тааныбай, Темирди Мазухага каршы чабуулга eтYYгe мажбурлаган. Темир дунгандарга жалгыз чабуулга eтYYгe батына албай Осмон пашаны
чакырган. Мазуха да генерал Темирден eч алуу YЧYн ыцгайлуу учурду KYTe баштаган. Августун башында Осмон паша Темирдин чакыруусу менен Кашгарга келген. Бирок Темирдин дагы эле дунгандарга каршы согушуу ниети жок экендигин тYШYнгeндeн кийин, 8-августа кайра Кашгардан чыгып кеткен (Forbes, 1990, s. 164). Мехмед Эмин Бугра (1940, s. 433) генерал Темир кыргыз аскерлерин Хотанга барууга буйрук берген, бирок Осмон паша ага макул болбой кайра тоого кеткен деп жазат. Темир аскерлерин Осмон пашанын артынан кубалатып, анын аскерлерин куралсыздандырууга жeнeткeн. Темир 6ytyh кыргыз, дунгандын куралдарын тартып алат экен деген сeз тараган. Бирок Темирдин адамдары Осмон пашанын тажырыйбалуу аскерлерин колго TYШYPYШY MYMYKYH эмес эле. Кыргыздарды кубалап кеткен аскерлеринин абалын билYY YЧYн Темир eзY да Кашгар эскишаардан жолго чыккан. Бул MYMKYHЧYЛYKTY качырбаган дунгандар 500 аскери менен Кашгар эскишаарды басып алышкан. Темир дунгандар менен толук келишимге келбей туруп, Осмон пашанын артынан TYШYШY чоц катачылык болгон. Темир артка кайтканда дунган аскер бирдиктерине кармалып, башы кесилип, аны Кашгар эскишаардагы бир мечиттин алдына асып салышкан (Forbes, 1990, s. 164; Ozgen, 1966, s. 52). Бул тууралуу 1933-жылы 23-августа Лондондо чыккан Дейли Хералд (Daily Herald) газетасы французча минтип жазат: Кытай мусулмандарынын (дунган) лидери Ма Чан Цанг Синьцзяндагы солкулдаган кытай бийлигин кулатып, союз курган тYрк жана кыргыздарды да талкалады. ТYрктeрдYн лидери Темир колго тYШYPYЛYп, элдин кeзYнчe башы кесилди. Башкаларды да коркутуп, эскертYY катары Темриднин башы найзага илинип, Кашгардагы базардын киришине илинди. Ма Чан Цанг (Махуза) Кашгардын эскишаарын да жацышаарын да ээлеп алды (Daily Herald, 25 aout 1933).
Темирдин eлYШY менен Кашгардагы уйгурлар лидерсиз калышкан. Жаныбек казы менен Шахмансур камактан чыгышкан, Шахмансур Мазухага кармалып калбашы YЧYн Жаркентке качкан. Кашгардан качкан Шахмансур Жаркенттке келип, эскишаарга кол салган. Темирдин eлгeнYн уккан Хафыз, Жаркенттен чегинип, жецилген жана аскерлерин куралсыздандырып, Кашгарга кайткан. Ошентип Жаркент, Жацы Гиссар, Каргалык бYTYндeй Хотан Эмирлери eкмeтY карамагына eтYп калган.
Камактан бошонуп чыккан Жаныбек казы Кашгарда эркин жYPYп калган. Эски аким Машаову да MYMKYHЧYЛYKTY пайдаланып кeзeмeлдe турган YЙдeн чыгып, жацышаарга келип Мазуха менен бириккен. Дунгандар эскишаарды басып алышкандан кийин 6yt курал-жарак, ок-дарыны жацышаарга ташып кетишип, эскишаарды тYрктeрдYн чабуулуна каршы аскерлерди жайгаштырган.
Генерал Темирдин eлгeнYн жана дунгандардын кылыгын уккан Осмон паша 1933-жылы 11-13-август кYндeрY Кашгарга кайткан. Ади пацсат Осмон пашанын иниси Gmyp (Ардерин) менен дунгандарга барып, Эскишаарда Осмон паша, Жацышаарды дунгандар башкара турган келишим тYЗYшкeн. Темирдин 700 аскери, eзбек лидер Сатыбалдыжандын да аскерлери Осмон менен Адиге баш ийип калган. Уйгурлар дунгандардан eч алуу YЧYн даярдык Kepe баштаган. Ади пацсат аларды eч алуунун убагы бар экенин айтып убактылуу токтоткон. Дунгандар Осмон жана Ади менен тYЗYЛгeн келишимге карабай эскишаарды бошотушкан эмес. Буга ачууланган генерал Осмон, Мазухага Темирден алган олжону бeлYШYYгe жана 9-августа кыргыз кол башчысы Yч-Турпандык Кулубек Абдуллах Кулучин менен чабышкан учурда тартып алган куралдардын баарын кайтарып берYYCYн талап калган кат жeнeткeн. Мазуха бул талапты четке каккан. Кыргыздар 16-августа чабуулга eтYшкeн, eч алууга даяр турган уйгурлар да кыргыздарга кошулуп дунгандарга каршы согуш башташкан.
Салгылашууда Осмондун бир тууган иниси 0мYP каза тапкан. Осмон паша, Ади пацсат, Кошмат жана Парпи корбашылар каттуу чабуул жасашып Кашгар эскишаарды каратып, дунгандарды жацышаарга CYPYп чыгышкан (Ozgen, 1966, s. 55). Андан кийин Кашгар жацышаарга чабуул жасалган. Бирок толук ала алган жок. Мындан кийин Осмон Кашкардагы тYрк элдеринин кол башчысы наамын алган (Forbes, 1990, s. 166).
Дал ушул убактарда Кашкарга Сириялык Тевфик аттуу бир саякатчы келген. (Alptekin, 1973, s. 264). Ал бир убакта Сауд Арабия падышасы Сауд ибн Абдулазизге иштеген тажырыйбалуу аскер адамы эле. Сентябрда кайрадан Кожо Нияздын eкYЛдeрY Кашгарга келип, жалпы кYчтeр биригип дунгандарга каршы чабуулга Yндeгeн. Кожо Нияздын сунушу менен Кашгардагы уйгур бирдиктери Сириялык Тевфиктин кол башчылыгына eтYп, Осмон паша менен бирге дунгандарга каршы аракетке eтYшкeн. Алар ошондой эле Кашгарлыктар Хотандыктар менен да биригYYHY, дунгандарды такыр жок кылуу YЧYн YрYЧY кытай eкмeтY менен да макулдашууга барууну сунуштаган. Сабит Дамбылла да тYрк биримдиги eкмeтYн тYптeлYШY YЧYн кецешмеге Кашгарга чакырылган. Сабит Дамбылла Осмон паша менен жакшы мамиле куруп, Кашгарда "Хотан башкаруусу" деген уюм тYЗгeн (Bugra, 1940, s. 433). Кашгар жацышаарга дунгандарга каршы кыргыздар менен уйгурлардын жасаган чабуулу натыйжасыз аяктап турган. Буга каршы Хотан eкмeтY да аскерлерин, Хафыз 500 аскерин, Маргалацдык Сатыбалдыжан аттуу eзбек 300 аскерин, Ак-Суулук уйгур Идирис аттуу кол башчыны 300 аскерин жардамга жeнeткeн (Forbes, 1990, s. 168).
Тевфик Бей менен Осмон паша бул аскерлердин жардамы менен Мазухага каттуу сокку урушкан. Бирок жецишке жете алышкан эмес. Алардын шаар дубалдарына жардыргыч орнотуп, дубалдарды бузуп кирYY планы да ишке ашпай калган. Жардыргыч заттардын ордуна уйгур аскерлердин кум толтуруусу, шаарга жашыруун дунгандарга тамак-аш сатуусу, Осмон пашанын ачуусун келтирип, айрым уйгурларды оор жазалаган. Бул жазалоо уйгурлар менен кыргыздардын арасын ачкан. Бир убактагы Темирдин адамдары Хафыз, Ахмед Хан, Хемдем Бей жана башкалары Осмондон айрылып, Кожо Нияздын жанына кетип калышкан (Bugra, 1940, s. 433). Калктын да жацышаарды курчоого колдоосу азая баштаган. 26-сентябрда дунгандарга каршы жасалган чабуулда Тевфик Бей курсагынан жараланып, аскерлери менен курчоону таштап чегинишкен. Кыргыз аскерлери да жацышаарды курчоону токтотуп, айылдарына кайтууну кeздeй баштаган.
Бул кeрYHYш Осмондун да кYрeштY улантуусуна кeцYЛCYЗДYк жараткан. Бир жагынан Осмондун шарапка байлана башташы, анын саясий иштерде ийгиликсиздике алып келген. Анын бул кылыгын жардамчы кол башчы кыргыз Ороз, Чыпак казы, Абдулхалык ж.б. ачыктан сындап чыгышкан. Натыйжада октябрдын башында Осмон паша Кашгардагы тYрк кYчтeрY командирлигинен eз эрки менен кетип, ордуна башкы кол башчылыкты Адиге, экинчи кол башчылыкты Парпи корбашыга eткeрYп берип, Сатыбалдыжан жана башка лидерлердин коштоосунда Кашгардан чыгып, eз айылына кеткен. (Forbes, 1990, s. 170; Ozgen, 1966, s. 50). Осмон eзY кетсе да Кашгардагы бийлик кыргыздардын колунда болуп турушун кааласа керек.
Ади пацсат Кашгардагы бийликти толук колго алгандан кийин ал жердеги 60 лидерди бир жерге чогултуп, "бир кезде Ферганада Советтер Союзуна каршы согуштук эле, биримдик жок жецилип калганбыз. Мындан кийин баарыбыз бир бололу" деп куран карматып ант ичтирген. Адинин абройу eсYп баратканын байкаган Кашгардагы Совет eкYЛчYЛYГY ага карата жылуу мамиле жасап аны консулдукка чакырышкан. СССР Адинин Чыгыш ТYркстанга
мaмлeкeт курууга ypyкcaт берип, бaшчылыгынa дa eзYн колдоорун билдирген (Özgen, 1960, s. 58). Oшондой эле Ади ra^araa кypaл-жapaк бере бaштaгaн. Бул учун Ади Cовeттep Cоюзy менен достук мaмилeдe болушу керек болгон. ^гагы Caбит Дaмбылaa бaштaгaн xотaндыктapдын Англиядaн жapдaм aлa бaштaшы CCCPдин aлapгa кapшы Адини койсо керек.
Ади raHcanbiH Cовeт бийлиги менен жaкындaп, aбpойyнyн ecYп бaштaшы Жaныбeк кaзыгa жaккaн эмес. Ансыз дa дyшмaн болгон совттер, aз yбaкыт мypдa Ocмон экeeнY кaйpaштыpгaн эле. Kaзы оpycтap менен кошо Адини дa eзYнe дyшмaн тутуп бaштaгaн. Алap Адинин aйлaнacындaгы Пapпи коpбaшыдaн бaшкa бут жaкын aдaмдapын eздepY тapaпкa TapTa aлгaн. Kошмaтты дa Адиге тукурушуп, aны Ocмондyн Адиге берген acкepлepи менен ^выл-Oйго жeнeтYп жиберишкен. Адинин жaкын aдaмдapы Абдyлxaлык (фepгaнaлык турк, aйpым бyлaктapдa кыргыз) жaнa Жycyпжaн (кыргыз же eзбeк) caтып, Адини Ибpaxим Жaн arryy aдaмдын колу менен eлтYpтYшкeн (Bugra, 1940, s. 441; Özgen, 1966, s. 61). Адинин eлтYPYЛYШY менен Kaшгapдa ap кaйcы мaйдa кYчтep бaш кeтepe бaштaгaн. Адинин ордута Абдyлxaлык, Caтыбaлдынын оpдyнa Жycyпжaн отypгaн. Пapпини дa кaмaп, Kызыл-ойдогy Ocмон менен Kошмaтты дa кapмaп келип Kaшгapдa кaмaшкaн. Kошмaттын жигиттери Абдyлxaлыккa, Ocмондyн acкepлepи кыргыз Opоздо кaлгaн. Ocмондон жaнa Адиден ^лган бaйлыккa мaapыгaн Абдyлxaлык жyбaйын aлып Жapкeнткe кaйын жypyтyнa бapгaн. Ал жaкa бapыштын бaшкa мaкcaты Шaxмaнcyp менен союз тузуш керек болгон. Бирок тескерисинче Шaxмaнcyp Абдyлxaлыккa кол caлып, acкep-кypaлдapын тapтып aлып, eзYн Хотaнгa CYpгYнгe aйдaды. Keп eтпeй Kaшгapдa кaмaктaгы Ocмон менен Kошмaт дa Хотaнгa aлып бapып кaмaшкaн (Özgen, 1960, s. 63).
Бул apaдa дyнгaндap кaйpaдaн Жaцышaapдaн чыгып Эcкишaapгa кол caлышкaн. YpYмчYдe ^жо Нияз Гacилин бaштaгaн дyнгaндap менен согушуп, жецилип Kaшгapгa кaчкaн. ^силин Kожо Нияз бaштaгaн yйгypлapды apraHaH тушуп Mapaл-Бaшынa келип кaлгaн. Хотaнгa кaчып кеткен Шaxмaнcyp кaйpaдaн Kaшгapгa келген. Жaныбeк кaзы тaacиpи менен ^Œax MaHcyp, Kожо Нияз жaнa бaшкa лидерлер иш aлып бapa бaштaшкaн. Жaныбeк кaзы Mapaл-Бaшынa ^лубек Абдyллax Kyлyчин деген кыргызды жeнeтYп, дyнгaндapдын кол бaшчыcы Гacилин менен тынчтык келишимин тYЗДYpгeн. Бирок ara кapaбaй Шaxмaнcyp дyнгaндap менен согушууну yлaнткaн. Шaxмaнcyp жецилип, Kaшгapгa гач^н. Гacилин Kaшгap жaцышaapra келип, aл жердеги дyнгaндap менен биригип уйгур лидерлери ^жо Нияз, Шaxмaнcyp, Жycyпжaнды Kaшкapды тaштaп чыгып кeтYYгe apra^n кылгaн. Бирок Kожо Нияз жaнa Шaxмaнcyp кaйpa acкep топтоп келип дyнгaндap менен согушту yлaнткaн. Бул cогyштa Шaxмaнcyp жецилип, дyнгaндap тapaбынaн бaшы кесилген (Özgen, 1960, s. 66). ^жо Нияз дa Хотaнгa кaчкaн. Жaныбeк кaзы дa ^шгарды тaштaп Жapкeнткe кетип кaлгaн. Ал жaктa бир кaнчa мезгил cогyштaн aлыcтaп, кийинчерээк Индиягa (Пaкиcтaн) eтYп кеткен. Ocмон пaшa Хотaндaн YpYмчYгe aлып бapышып кeзYн тaзaлaшкaн. YpYмчY eкмeтYнeн жaнa оpycтapдaн жapдaм aлгaн Kожо Нияз Kaшгapдaгы дyнгaндapгa жaцы куч топтоп жиберген. Дyнгaндap шaapды тaштaп кетишкен.
Kaшкapдa пaйдa болгон бийлик боштугун Хотaн Иcлaм G^eTyHyH орун бacapы шeйxYлиcлaм Caбит Дaмбyллa толтypгaн. Kaшгap жaцышaapдaн бaшкa бaapдык жер Хотaн Эмирлеринин кeзeмeлYнe eraeH. MyHy тapыxчы Бaймиpзa Хaйит: "^ш^р ЭкмeтY жaздaн кYЗгe чейин 4 жолу aлмaшты. Гeнepaл Темирдин бийлиги гeнepaл Maзyxa тapaбынaн, Maзyxaнын бийлиги гeнepaл Ocмон тapaбынaн, Ocмондyн бийлиги Caбит Дaмyллa тapaбынaн тeцкepYЛДY" деп жaзaт (Hayit, 1975, s. 311).
Саясий башкарууну уйгурлар колуна алганы менен аскердик KY4 баары бир кыргыздарда эле. Осмон Кашкардан кеткени менен шаарда калган бYTYн аскерлердин башында Ороз туруп калган. Сабит Дамбылла менен Ороз биригип Хотан башкаруу уюмун жоюшуп, Кашгар eкмeтYн курушкан. Саясий иштерди Сабит Дамбылла, аскердик иштерди Ороз жYргYзe баштаган. Кашгарда Ороздон сырткары: Мамасали казы, Молдо Шермат, Бегимкул, Молдо Ахмет деген кыргыз кол башчылары бир нече аскерлери менен бар эле (Özgen, 1960, s. 64).
Кашгар eкмeтY менен Кумулдук Кожо Нияз ажы биригишип 1933-жылы 12-ноябрда борбору Кашгар шаары болгон Чыгыш ТYркстан Ислам Республикасын жарыялашкан (Ama9, 1981, s. 11). Республиканын президенти Кожо Нияз ажы, Сабит премьер-министри Дамбулла Абдубакы дайындалып, бир катар министрлер кабинетин тYЗYшкeн. Республиканын коргоо министри болуп кыргыз Ороз шайланган. Ороздун аскердик жетишкендиктеринен ага да паша жана полковник деген наамы берилген сыягы. Себеби ТYркияда чыккан Чыгыш ТYркстан журналына бир уйгурдун жазган макаласында Кашгар шаарынын алынышы албай (полковник) Ороздун чоц салымы бар деп жазат (Dogu Türkistan Dergisi, 1983, s. 15). Айрым булактар аны Ороз паша деп эскерет. Башка кыргыздар да eкмeттYн администрациясында, жергиликтYY аймактарды жана айрым шаарларды башкарууга катышкан. Мисалы кыргыз Чыпак казы республиканын вице премьер-министри кызматына отурган. Хотан Эмирлеринин eнeктeшY, жакын досу Жаныбек казы бул арада Жаркентке кетип калса да анын жигиттери: Ариф Кожо, Жусупжан корбашы, Абдурахман жана Керимжанга жацы курулган республиканын армиясында маанилYY кызматтар берилген (Bademci, 2017, s. 353).
Чыгыш ТYркстандагы болуп жаткан окуялардан ТYркия да кабардар болуп турганы архивдик материалдар тастыктап турат (Di§i§leri Bakanligi Türk Diplomatik Ar§ivi. 543-44743215553-1-2). Ошондой эле республиканын жарыяланышында eзгeчe ТYркиядан келген Мустафа Кентли, Али Бей, Ахмет Шефик, Махмут Недим сыяктуу eкYлдeр да активдYY катышкан, алар тышкы иштер министрлигинде кызмат алышып, республиканы чет eлкeлeргe таанытууга аракет кылышкан (Razak Uulu, 2023, s. 141). СССР чeлкeмгe ТYркиянын жардамы болуп жатканын, бул келечекте советтик чек арага коркунуч деп кYнeлeгeн билдирYY тараткан. ТYркия тышкы иштер министрлиги буга каршы; «Чыгыш ТYркстанга ТYркиянын эч бир мамлекеттик адамы барбаганын, бирок тили, теги окшош аймактагы элдин боштондук кYрeшYн кубануу менен кабыл алабыз» деген жооп кайтарган (Di§i§leri Bakanligi Türk Diplomatik Ar§ivi, 571-35962-141907-4).
Корутунду
Жыйынтыктап айтканда чeлкeмдeгY бYткYл этностордун: уйгур, кыргыз, казак, дунгандардын биргеликте кeтeрYЛYШY, сырттан келген кыргыз, eзбек, ферганалык жана тYркиялык тYрктeрдYн да кeтeрYЛYшкe кошулушу менен дYЙнeлYк тарыхта биринчи жолу ислам аты колдонулган республиканы курушкан. БYГYнкY кYндeгY Пакситан Ислам Республикасы, Иран Ислам Республикасы Чыгыш ТYркстан Ислам Республикасынан алда канча кеч тYЗYЛгeн. Мындай тарыхый окуяга жергиликтуу жана сырттан барган кыргыздар активдуу катышкан. Тилекке карышы бул республика кeп eтпeй Советтер Союзу жана Кытайдын кысымы, башкаруучулардын eз ара тYШYHYшпeстYктeрYнeн 1934-жылы жайга чукул кулаган. Ошого карабастан Чыгыш ТYркстандагы жергиликтуу кыргыздар, башка элдер сыяктуу эгемендик YЧYн согушту уланта беришкен.
Аймaктaгы окyялapды жaнa кыpгыздapдын ролун дaгы дa терец изилдеш учун ошол мезгилде чыкган уйгур тилиндеги «Эркин», «Эгемендик», «Чыгыш ТYpкcтaн xaяты» ж.б. мезгилдуу бacылмaлapды, Kытaй, Англия, Opycия apxивдepин, уйгур тилиндеги эмгектерди кapaп чыгууну тaлaп кылaт. 2023-жылы Cтaмбyл шaapындa «ДYЙнe Уйгур Kypyлтaйы» тapaбынaн Чыгыш Турксган Иcлaм Pecпyбликacынын курулушунун 90 жылдыгыта, Туркия Pecпyбликacынын курулушунун 100 жылдыгыта кapaтa «Шapки ТYpкcтaн Иcлaм Жyмxypияты 1933-1934-жылдap» aTTyy yйгypчa 570 беттик мaкaлaлap жыйнaгы китеп болуп чыкты. Бул эмгек дa кыpгыздapдын ролун aчyyдa кошyмчa бyлaк болуп бере aлaт.
Адабияттар
1. Абдyллaeв K.Н. (2009). Ot Cинцзянa до Хоpacaнa. Из истории cpeднeaзиaтcкой эмигpaции XX вега, Дyшaмбe, Ирфон.
2. Абдыpaxмaнов Т., Абдaлиeвa Г. (2016). Эркиндик, тецдик, эгемендуулук кYpeштepY жaнa «YpкYндep», Бишкек, ЖИ "Capыбaeв Т.Т.
3. Авaзов Э.А. (2021 ). XIX к. aягы ХХ к. бaшындaгы Opycra империясынын ТYpкcтaндaгы билим беруу caяcaтындaгы aтaaндaштык жaнa aнын жыйынтыктapы (Фергата epeeHYHyH миcaлындa). Вестник Ошского государственного университета, Vol. 2, No. 3, сс. 133-142. DOI: 10.52754/16947452_2021_2_3_133. EDN: TRVWUZ.
4. Авaзов Э. (2023). Улyттyк-aзaттык кыймылдapдын тapыxнaaмacынын aйpым методологиялык мaceлeлepи (Анжиян кeтepYЛYШYHYн миcaлындa). Вестник Ошского государственного университета. История, 2(3), 7-13. DOI: https://doi.org/10.52754/1694867X 2023 2(3) 2. EDN: UXLPWR.
5. Алтымышовa, З. (2015). 1930-жж. Kыpгызcтaндaн ^тайга Эмигpaциялык Kыймылдap, Manas Journal of Social Studies. Том 4. 1-11 бб.
6. Алымбеков KA., ^нгелдиев Б.C. (2021). Улут лидери - Жусуп Абдpaxмaнов // Вестник Ошского государственного университета, Vol. 3, No. 3, сс. 24-32. EDN: CSUIEQ.
7. Mонyeв Абдyвaxaб, (2006). Гeнepaл blcaróe^ Бишкек, Бийиктик.
8. Mыpзaбaeвa, Н. (2016). Kыpгызcтaндaгы Cовeт Бийлигинин И^^мта KapaTa Диний Caяcaты, (кaндидaттык диccepтaция). Бишкек.
9. Paзaк уулу Д. (2023). ^шгарды бийлеген тунгуч кыргыз гeнepaлы Ocмон пaшa, Бишкек, Жaш Турклогдор Ceмпозиyмy/KТMУ жыйнaк.
10. Шейшеганов Т. (2023). Kыpгызcтaндaгы XIX к. экинчи жapымы-XX к. бaшындaгы элдик кыймылдapдын жaнa кeтepYЛYштepдYн тapыxын изилдeeдeгY негизги методологиялык принциптер. Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Тарых, 2(3), 101-108. DOI: https://doi.org/10.52754/1694867X 2023 2(3) 14. EDN: EHKKFM.
11. Alptekin, i. Y. (1975). Dogu Türkistan davasi, istanbul, Otag Yayinlari
12. Alptekin, i. Y. (1985). Esir Dogu Türkistan için, istanbul, Dogu Türkistan Yayinevi
13. Amaç, K. (1981). Dogu Türkistan Çin Müstemlekesi. istanbul: Dogu Türkistan Dergisi Yayinlari
14. Bademci Ali. (2019). Basmacilar (Korbaçilar), istanbul, Kamer yayinlari
15. Baysun. R.A., (1945). Türkistan Milli Harekati, istanbul, Zaman Kitapevi
16. Bugra Mehmet Emin, (1940). Dogu Türkistan Tarihi, Kabul
17. Daily Herald, Un chef rebelle remporté une victoire secrete, London, Le Daily Herald du 25 aout1933.
18. Di§i§leri Bakanligi Türk Diplomatik Ar§ivi, 543-44743-215553-1-2.
19. Di§i§leri Bakanligi Türk Diplomatik Ar§ivi, 571-35962-141907-4.
20. Dogu Türkistan dergisi, istanbul, 1983, Temmuz, Sayi 34-37.
21. Forbes, Andrew. D.W. (1990). Dogu Türkistan'daki Harp Beyleri, Münih.
22. Hayit, Baymirza. (1975). Türkistan Rusya ile £in arasinda, istanbul, Otag matbaasi,
23. ilkul, Ahmet Kemal (1999). £in-Türkistan Hatiralari, istanbul, Ötüken Ne§iryati.
24. Kadiri, Polat (2009). (Ülke Tarihi) Baturlar, £ev. Ömer Kul, Ankara, Berikan Yayinevi
25. Özgen, Tahir (1960). Haci Parpi Özgenin Hatiralari, Türkistan'dan Türkiye'ye, Konya, Yeni Kitap Basimevi
26. Razak Uulu D. (2023). XX. Yüzyilda Türkiye-Kirgizistan ili§kileri, (Doktora tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, izmir.
27. §im§ir, S. (2018). Türk Dünyasi Tarihi, istanbul, Post Yayinlari
28. Togan. Z.V. (1940). 1929-1940. Yillari Arasinda Türkistan Vaziyeti. Ankara. Birlik Matbaasi.
29. Tuna, A. (2012). Dogu Türkistan'da asimilasyon ve ayrimcilik, istanbul: iHH Yayinlari
