CC BY
0OLIY TA'LIM MUASSASALARIDA ASTRONOMIK BILIM VA TUSHUNCHALAR TABIIY-ILMIY FANLAR TIZIMINI SHAKLLANTIRUVCHI OMIL SIFATIDA
Sattarova Barno Djaxangirovna
A.I.Gersen nomidagi RDPU Toshkent filiali Gumanitar fanlar fakulteti dekani, p.f.n., dotsent
https://doi.org/10.5281/zenodo.10992805
Dunyoni anglashda, ilmiy bilimlarni tushunishda, koinot va tabiat xodisalarini tushunishda astronomiya ta'limi bir qator ta'lim, tarbiya va rivojlantiruvchi muammolarini hal qilishda katta o'rin tutadi, chunki boshqa tabiiy fanlarning aksariyati yer tabiatini o'rganish bilangina kifoyalanadi.
Astronomik tadqiqotlarning eng katta ahamiyati shundaki, u Yer va Koinot o'rtasidagi bog'liqlikni, Olamning tizimli tabiatini, uning fazodagi cheksizligini va zamonning cheksizligini isbotlaydi. Astronomiya dunyoning ilmiy manzarasini kengligini va cheksizligini tushuntiradi, binobarin, o'quvchilarda zamonaviy ilmiy dunyoqarash, tizimli fikrlash va zamonaviy tabiatshunoslikni chuqurroq anglashning shakllanishiga xizmat qiladi.
"Tabiatshunoslik" tushunchasining o'zi turli tadqiqotchilar tomonidan har xil ta'riflanadi: ba'zi olimlar tabiatshunoslik tabiat haqidagi fanlar tizimi deb hisoblashsa, boshqalari esa tabiat haqidagi yagona fan sifatida qaraladigan tabiiy fanni ifodalaydi. Tabiatshunoslik fanining tuzilishi ierarxik bo'lib, bir qancha fanlar yig'indisidan iboratdir. Ular o'z navbatida bilimlarning yanada serqirra tarmoqlaridan iboratligini anglashga imkon beradi. Tabiatshunoslikni har bir bosqichida o'ziga xos uslubiy apparat mavjud bo'lib, u bizga bunday bosqichlarning bilimlar tizimini yagona deb hisoblash imkonini beradi. Aslida olganda, tabiatshunoslik tabiat haqidagi fanlar tizimi bo'lib, ularning o'zaro aloqadorligida olinadi. Astronomiyani esa zamonaviy tabiatshunoslikda tizim hosil qiluvchi omil sifatida qarash mumkin.
Birinchidan, bu insonning koinotdagi o'rnini ko'rsatadigan astronomik savollarning mazmuni bilan izohlanadi, tabiat hodisalari va jarayonlari haqida tizimli tushunchaga ega bo'lishga yordam beradi, bu zamonaviy ilmiy dunyoqarashni shakllantirishga asos yaratadi.
Ikkinchidan, astronomiyaning o'rganish ob'yekti butun Olam bo'lib, uning qanday shakllanganligi va rivojlanayotganligini tushunish uchun barcha tabiiy fanlarni (fizika, kimyo, biologiya, geologiya, geografiya va boshqalar) birlashtirish zarur.
Uchinchidan, astronomiyani o'qitish jarayonida o'quvchilarga boshqa fanlar bo'yicha darslarda tez-tez uchrab turadigan samoviy jismlarning shunday xususiyatlarini o'rganishning kognitiv usullari tushuntiriladi.
To'rtinchidan, astronomiya Yerdagidan farqli, davlatlardagi moddalarni o'rganish uchun yaxshi tadqiqot laboratoriyasidir.
Beshinchidan, astronomiya ming yillar davomida ko'plab "zamonaviy" tabiiy fanlardan ajralmas bo'lgan eng qadimiy fanlardan biridir. Shuning uchun astronomiya boshqa tabiiy fanlarga qaraganda qaysidir ma'noda umumiyroq fandir, chunki tarixan boshqa ko'plab fanlarni ham o'z ichiga olgan.
Aynan astronomiyada qarama-qarshiliklar to'planib, koinot haqidagi zamonaviy g'oyalarning rivojlanishida turtki bo'lib xizmat qildi. Shu sababli, astronomiyaga qiziqish astronomlar, fiziklar, kimyogarlar va boshqalardan tortib, mutaxassis bo'lmaganlarning keng doirasini qamrab olgan bo'lsa, ajab emas, chunki Koinot haqidagi bilim nafaqat zarur, balki hamma uchun qiziqarli, u insoniyat madaniyatining ajralmas qismidir.
Shunday qilib, astronomik bilimlar yig'indisi nafaqat bo'lajak professional astronomlar va boshqa tabiiy fanlar ixtisosliklari talabalari (fiziklar, kimyogarlar, biologlar, geologlar, geograflar va boshqalar), balki barcha tabiiy fanlar yo'nalishidagi Ijtimoiy va gumanitar sohalar (yuristlar,
iqtisodchilar, sotsiologlar, psixologlar va boshqalar), shuningdek, astronomiyaga qiziqqan o'rta maktab o'quvchilari va talabalarni ham zamonaviy tabiiy fanlar tayyorlashda tizim shakllantiruvchi omil sifatida qarash mumkin.
Bugungi kunda har bir o'qituvchi astronomik mazmundagi darslarni o'tkazish shakllarini tanlash uchun juda keng imkoniyatlarga ega. Bular kirish darslari, ma'ruzalar, seminarlar, amaliy mashg'ulotlar, testlar va laboratoriya ishlari, kollokviumlar va boshqalar bo'lishi mumkin.
Astronomik ta'limda individual va guruhli ishlar, sinfdan tashqari mashg'ulotlar, astronomik kuzatishlar, turli tadbirlar (kechalar, bahslar, musobaqalar, olimpiadalar), planetariylarda o'quv va ilmiy-ommabop ma'ruzalarda qatnashish, planetariylardagi astronomik to'garaklar va klublarda qatnashish, bolalar ijodiyoti markazlari, rasadxonaga, astronomik muzeylarga ekskursiyalar va boshqalar qamrab olinadi. Bularni tashkil etishda ilmiy-pedagogik adabiyotlar, ilmiy-uslubiy tadqiqotlar, astronomik ta'limning, xususan, tabiatshunoslik ta'limining holatini tahlil qilish orqali quyidagi qarama-qarshiliklaming mavjudligi ayon bo'lmoqda, bular:
- fundamental tabiiy fanlarni, xususan, astronomiyani chuqurroq o'zlashtirish zarurati, talabalar o'rtasida yaxlit tabiatshunoslik bilimlarini shakllantirish, uning asosida zamonaviy ilmiy dunyoqarashni rivojlantirish hamda astronomiyani o'qitishga qaratilgan mavjud an'anaviy yondashuvlar o'rtasidagi muammolarni hal qilish;
- oliy ta'lim muassasalarida tabiiy fanlar tizimida astronomiyaning o'rnining pasayganligi, astronomiyani o'qitish metodikasini tushuntirishda astrofizika sohasidagi zamonaviy tadqiqotlarning ulkan ilmiy salohiyatini, kosmologiya, kosmonavtika, kosmik geologiya va boshqalardagi yutuqlar xaqidagi bilimlarining aks ettirilmayotganligi, bu masalalarni kengroq yoritish zarurati va astronomiya soatlarini kengaytirish va tiklash zaruratining mavjudligi;
- astronomiya va boshqa tabiiy fanlar o'rtasidagi aloqadorlik rolini o'ynay oladiugan, tabiatshunoslikni tizimli o'rganish uchun asos bo'lishi mumkin bo'lgan, fanlararo bilimlarni shakllantirish zarurati bilan astronomiyani o'qitish usullarida fan bilimlarini shakllantirishga (astronomiya bo'yicha) haqiqiy koprik bola oladigan fan sifatida qarash;
- tabiatshunoslikni tizimli o'rganish uchun asos bo'lishi mumkin bo'lgan fanlararo bilimlarni shakllantirish, astronomiyani o'qitish usullarida bilimlarning umumiy elementlarini ajratib ko'rsatmasdan, fan bilimlarini shakllantirishga (astronomiya bo'yicha) astronomiya va boshqa tabiiy fanlar o'rtasidagi bog'liqlikni yoritish, va chuqurlashtirilgan bilimlarni berish zarurdir.
Oliy ta'lim muassasalari talabalari uchun astronomyani o'qitishning asosiy didaktik tamoyillari izchillik, ilmiy xarakterning birligi, fanlararo aloqalar va fanga oid faoliyat tamoyillari bo'lishi kerak.
Astronomyani o'qitishga tayyorgarlik jarayoni bosqichma-bosqich, tizimli yo'lga qo yilishi muhim hisoblanadi. Har bir qadam nafaqat oldingi va keyingi bosqichlarga, balki umuman yakuniy natijaga ham tegishli bo'lishi kerak. Bunda, nazariy fikr va amaliy faoliyatning harakatini ifodalovchi diagrammalar va algoritmlarsiz amalga oshirib bo'lmaydi, ular ham ma'ruza, ham laboratoriya va amaliy mashg'ulotlariga ham qaralishi kerak.
Ilmiylik va ochiqlikning birligi printsipi talabalarning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda, astronomiya yutuqlarini talabalarning astronomik tayyorgarligi mazmuniga muvofiqligini nazarda tutgan holda qollanilishini nazarda tutadi. Astronomik tayyorgarlik talabaning rivojlanish darajasini hisobga olishi va shu bilan birga uning takomillashishiga yordam berishi kerak.
Fanlararo aloqalar printsipi astronomiyani o'qitish mazmuni va metodlarida fanlararo aloqalarni, birinchi navbatda, tabiiy fanlar (fizika, kimyo, geografiya, biologiya va boshqalar) bilan aks ettirishni nazarda tutadi.
Subyekt faoliyati tamoyili astronomik tayyorgarlik jarayonining amaliy mohiyatini ifodalaydi. Bilim o'quv faoliyatining eng muhim tarkibiy qismi, mahorat esa shakllangan faoliyatdir. Har qanday bilim ob'ektivdir. U "tadqiqot" faoliyati bilan tanlab topilgan ob'ektning ma'lum xususiyatlarini, aloqalarini, o'zaro ta'sirini ifodalaydi. Astronomik tayyorgarlik qanday bilimlarni olish kerakligini belgilaydi. Shunga ko'ra, mashg'ulotlarni tashkil etish va o'tkazish dasturi (algoritmi) tuziladi. Muayyan mashg'ulotning muayyan ob'ektning xususiyatlarini o'rganish va uning xususiyatlarini aniqlashga qaratilganligi faoliyat mazmunini tashkil qiladi.
Kosmik davrning kelishi bilan bir-biriga bog'liq ikkita tendentsiya paydo bo'ladi, bular -yer yuzidagi faoliyatning kosmik tadqiqotlar va koinotning ozlashtirilishidir. Inson olamni o'zini o'rab turgan tabiatning bir qismi deb hisoblab, unga ko'proq mas'uliyat bilan munosabatda bo'la boshlaydi va bu mafkuraviy va ekologik muammolarni tushunishga olib kelishi kerak. Shubhasiz, Yerdagi ekologik muammolarni hal qilish uchun fazodan foydalanishning ahamiyati, shuningdek, "kosmik ekologiya" muammolari ortib boradi.
Astronomik ta'lim jarayonida ob'ektlar bilan harakat qilish vositalari va usullari tizimi (ularni bilish maqsadida, "tadqiqot") "Algoritm" shaklida taqdim etiladi, bu tartibni tavsiflovchi aniq ko'rsatmalar va talabaning ma'lum bir muammoni cheklangan vaqt ichida hal qilish harakatlari yig indisidir. Bu kognitiv faoliyatni tashkil etish va o'quv ma'lumotlarini taqdim etishda boshlang'ich nuqta algoritmdir.
Algoritm astronomik ta'limni "loyihalovchi" o'quv jarayonining mantiqini ifodalaydi. "loyihalash" ob'ektdagi tadqiqot mavzusini va uni tahlil qilish usulini ajratib ko'rsatadigan "tadqiqot" faoliyati shaklida sodir bo'ladi. Algoritm tadqiqotning umumiy strategiyasini, batafsil tahlil rejasini va uning asosiy tadqiqot tartiblarini belgilaydi. O'qituvchi va talaba uchun algoritm umumiy qo'llanma bo'lib, ularning birgalikdagi faoliyatini tashkil qiladi. Algoritm talaba va o'qituvchining tezkor o'zaro ta'sirini ta'minlaydi, o'qituvchining faoliyatini boshqaruvdan maslahat va nazoratga o'zgartirishga yordam beradi, talabalarning faol mustaqil faoliyati uchun ko'proq imkoniyatlar yaratadi.
Astronomiyani o'rganishga tayyorgarlik ko'rish jarayonida talabalarning faol mustaqil faoliyatini tashkil etishning didaktik vositalari nafaqat nazariy materialni mustaqil o'rganish va qayta ishlash, balki laboratoriya va amaliy ishlarni, shu jumladan "tadqiqot" faoliyati bilan bog'liq vazifalarni mustaqil bajarish imkoniyatini beradi.
Demak, o'qituvchi mashg'ulotlarda astronomik suratlar, gistogrammalar, diagrammalar, chizmalar, spektrogrammalar, grafik materiallar va boshqalardan foydalanib, ma'lum bir masalani yechar ekan, ko'zlangan algoritmga muvofiq, agar u belgilangan tartibga qat'iy rioya qilsa, u nafaqat astronomik hodisalar, balki tabiiy hodisalar va jarayonlarni, turli darajadagi murakkablikdagi masalalarni yechishda, laboratoriya va amaliy ishlarni bajarishda izchillikka, ilmiylikka, tizimlilikka va natijadorlikka erishadi. Shuningdek fanlar aro aloqadorlikni korsata oladi va mavzuni kopqirrali yondoshgan holda ochib bera oladi.
