CC BY
47
ФІЛАЛОГІЯ
153
УДК 811.161.3 ’373
М. В. Мацюшэнка
УТВАРЭННЕ І СЕМАНТЫКА АД’ЕКТЫЎНЫХ НАВАТВОРАЎ У МОВЕ БЕЛАРУСКАЙ ПУБЛІЦЫСТЫКІ ХХІ ст.
Артыкул прысвечаны аналізу структуры і семантыкі ад’ектыўных наватвораў у мове сучаснай беларускай публіцыстыкі. Крыніцай для збору фактычнага матэрыялу паслужылі перыядычныя выданні Беларусі пачатку ХХІ ст. Вылучаюцца прадуктыўныя спосабы ўтварэння прыметнікаў, падаецца іх тлумачэнне. Выдзяляюцца лексічныя пласты, якія найбольш актыўна абагачаюцца за кошт наватвораў: музычная, спартыўная, медыцынская, эканамічная і бытавая сферы.
Уводзіны
Апошнім часам сістэма словаўтварэння беларускай мовы вызначаецца актывізацыяй словаўтваральных працэсаў, якія знаходзяць адлюстраванне ў мове сучаснай публіцыстыкі. У выніку гэтых працэсаў лексіка ўзбагачаецца неалагізмамі, у тым ліку ад’ектыўнымі.
Даследаванне новых слоў беларускай мовы ў структурна-семантычным аспекце заўсёды прыцягвала ўвагу навукоўцаў. Развіццё лексікі беларускай літаратурнай мовы ў савецкі перыяд вывучалі А. Баханькоў, Л. Гадуйка, В. Гнеўка, Л. Шакун і інш. У той час беларуская мова актыўна ўзбагачаецца саветызмамі, якія запазычваюцца з рускай мовы [1, 268]. Прадуктыўным спосабам утварэння ад’ектыўных неалагізмаў была суфіксацыя. І. Казейка адзначае, што ў 60-80-х гадах пры ўтварэнні прыметнікаў часцей ужываліся суфіксы -аст-, -іст-, -ыст- і інш., якія абагачалі лексіку навукова-тэхнічнай і грамадска-палітычнай сферы [2, 11]. У беларускай мове ХХ ст. для ўтварэння ад’ектываў, як сведчыць М. Прыгодзіч, шырока выкарыстоўвалася складанне раўнапраўных асноў простых прыметнікаў. Найчасцей кампазіты ўзнікаюць у мове мастацкай літаратуры і вызначаюцца эмфатычным значэннем [3, 47].
У постсавецкі перыяд беларуская мова актыўна ўзбагачаецца новымі ад’ектывамі. Найбольш прадуктыўнымі спосабамі ўтварэння прыметнікаў у канцы мінулага стагоддзя, паводле слоў В. Уласевіч, з’яўляюцца суфіксацыя і прэфіксацыя [4, 5-9]. Павялічваецца словаўтваральная актыўнасць запазычанняў з заходнееўрапейскіх моў, што садзейнічае замацаванню іншамоўных слоў у лексічнай сістэме беларускай мовы [4, 16].
На мяжы ХХ-ХХІ стагоддзяў асновы іншамоўных адзінак шырока ўжываюцца ў якасці матывавальных баз пры ўтварэнні суфіксальных прыметнікаў, аб чым сведчаць даследаванні Н. Даўгулевіч і Л. Кавалёвай [5], [6].
Нягледзячы на праведзеныя лінгвістычныя даследаванні, ад’ектыўныя наватворы пачатку ХХІ ст. яшчэ не былі аб’ектам навуковага аналізу. Таму мэтай нашага артыкула з’яўляецца структурна-семантычны аналіз ад’ектыўных наватвораў у мове сучаснай беларускай публіцыстыкі.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
Пры ўтварэнні прыметнікаў у мове беларускай публіцыстыкі ХХІ ст. прадуктыўнасцю вызначаюцца суфіксальны, прыставачны, прыставачна-суфіксальны спосабы словаўтварэння.
Суфіксальным спосабам утвараюцца прыметнікі пры дапамозе суфіксаў -н-, -ск-, -ав-, -аўск- (-еўск-), -ыўн-. Утваральнымі часта выступаюць асновы запазычаных назоўнікаў, у тым ліку ўласных. Утвораныя прыметнікі адносяцца да лексікі:
а) спартыўнай сферы: пейнтбольны ‘які адносіцца да пейнтбола’ ^ пейнтбол + -н(ы): Удзельнікамі пейнтбольнай гульні могуць стацьусе жадаючыя... («Звязда». - 2005. - 22 ліп. - С. 4); страйкбольны ‘які адносіцца да страйкбола’ ^ страйкбол + -н(ы): ...чалавек недасведчаны, апынуўшыся выпадкова ў страйкбольнай зоне, можа легка паверыць у пачатак трэцяй сусветнай («Звязда». - 2005. - 09 верас. - С. 5); трыяльны ‘які адносіцца да трыяла’ ^ трыял + -н(ы): Некаторыя трыяльныя рамы наогул не дазваляюць устанавіць сядло («Звязда». - 2005. -12 жн. - С. 4); байкерскі ‘які мае адносіны да байкераў’ ^ байкер + -ск(і): Найбольш цікавым будзе традыцыйны байкерскі конкурс на лепшае майстэрства кіравання матацыклам («Звязда». -2004. - 30 чэрв. - С. 4); бэкхемаўскі ‘які ўласцівы Бэкхему’ ^ Бэкхем (вядомы футбаліст) + -аўск(і): Узялі сабе за звычку нашы вялікія зоркі вяселлі па бэкхемаўскаму прынцыпу («Звязда». -
154
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
2004. - 26 чэрв. - С. 3); кіберспартыўны ‘які адносіцца да кіберспорта’ ^ кіберспорт + -ыўн(ы): ...нашы геймеры будуць удзельнічаць у самым прэстыжным у свеце кіберспартыўным чэмпіянаце... («Звязда». - 2005. - 22 ліп. - С. 4);
б) сферы інфармацыйных тэхналогій: банерны ‘які адносіцца да банера’ ^ банер + -н(ы): ...аперацыйная сістэма мадыфікуецца такім чынам, што карыстальнік... не зможа загружаць даныя з банерных сетак («Звязда». - 2004. - 31 студз. - С. 3); онлайнавы ‘які знаходзіцца ў рэжыме непасрэднай сувязі з сістэмай камп’ютэра’ ^ онлайн + -ав(ы): Уважліва чытайце онлайнавыя аб’явы («Купі лепшае! Тавары, паслугі, цэны». - 2007. - 10 студз. - С. 1);
в) эканамічнай сферы: рыэлтарскі ‘які мае дачыненне да аперацый па продажу нерухомасці’ ^ рыэлтар + -ск(і): Пры гэтым, як вынікае з даных апытання, якасцю паслуг рыэлтарскіх арганізацый былі цалкам задаволены 49,3 працэнта кліентаў... («Звязда». - 2002. -14 лют. - С. 2); кансалцінгавы ‘які адносіцца да кансультавання ў спецыялістаў’ ^ кансалцінг + -ав(ы): ...мы зараз працуем з некаторымі замежнымі кансалцінгавымі агенцтвамі... («Звязда». -2002. - 19 сак. - С. 1);
г) музычнай сферы: драйвавы ‘энергічны’ ^ драйв + -ав(ы): Рокавыя выканаўцы - гэта цудоўны павеў, музыка такая драйвавая («Звязда». - 2008. - 19 лют. - С. 1); піараўскі ‘які мае адносіны да піару’ ^ піар + -аўск(і): ...«піараўскую» кампазіцыю Анжэліка Агурбаш выканаеў хуткім часе пасля заканчэння «Еўрабачання-2005» («Звязда». - 2005. - 15 крас. - С. 4); ды-джэйскі ‘які належыць дыджэю’ ^ дыджэй + -ск(і): Перад вачаміў вас - ды-джэйскі пульт... («Звязда». -
2005. - 15 ліп. - С. 4); харлеўскі ‘які ўласцівы музычнаму гурту Харлі ^ Харл(і) + -еўск(і): ...харлеўскі гумар такі ж фірмовы і якасны, як і іхмузыка («Звязда». - 2005. - 9 верас. - С. 4);
д) прамысловай сферы: сантаўскі ‘які належыць прадпрыемству Санта-Брэмар’ ^ Сант(а) + -аўск(і): ...у вёсцы Лядзец Столінскагараёна... прадавалі толькі «сантаўскае» марожанае, бо іншага там не было («Звязда». - 2004. - 26 лют. - С. 2); суфіксальны прыметнік макдональдскі ‘які адносіцца да сеткі кафэ хуткага харчавання Макдональдс; тут: які ўключае ежу, прыгатаваную ў Макдональдсе’ ўтварыўся шляхам далучэння суфікса -ск- да асновы ўласнага субстантыва Макдональдс, дзе адбылося накладанне каранёвага і суфіксальнага с: ...гледачы звычайна прыязджаюць ужо з «макдональдскімі» пакецікамі («Культура». - 2004. - № 38-39. - 18-24 верас. - С. 5).
Сярод суфіксальных прыметнікаў-наватвораў вылучаюцца адзінкі з аднолькавым значэннем, якія маюць адну матывавальную аснову, але розныя словаўтваральныя суфіксы: інтэрнэтны / інтэрнэтаўскі ‘які адносіцца да інтэрнэта, належыць яму’ ^ інтэрнэт + -н-(ы) / інтэрнэт + -аўск(і): Я не інтэрнэтная істота («Звязда». - 2004. - 19 чэрв. - С. 6); ...кошт «фірмовых» апаратаўусё роўна большы за інтэрнэтаўскі («Звязда». - 2005. - 17 верас. - С. 15).
Меншую па колькасці групу складаюць наватворы, якія паходзяць ад асноў агульнаўжывальных назоўнікаў і адносяцца да лексікі медыцыны і інфармацыйных тэхналогій: антыгрыпінавы ‘здольны процідзейнічаць развіццю грыпу’ ^ антыгрыпін + -ав(ы): Але ж засцерагчыся ад каварнага віруса можна... пры дапамозе «антыгрыпінавых» прышчэпак («Звязда». - 2001. - 20 ліст. - С. 6); суперкамп’ютэрны ‘які мае адносіны да суперкамп’ютэра’ ^ суперкамп’ютэр + -н(ы): Даючы назву суперкамп’ютэрнай праграме Саюзнай дзяржавы, яе распрацоўшчыкі і не падазравалі, які двайны сэнс яна ў далейшым набудзе («Звязда». - 2003. -31 снеж.); фартунны ‘удачлівы, шчаслівы’ ^ фартун(а) + -н(ы): ...Такі, здавалася б, паспяховы, «фартунны» чалавек, улюбёнец лёсу... («Звязда». - 2004. - 16 крас. - С. 7).
У словатворчы працэс уключаюцца і складаныя назоўнікі. Ад іх асноў утвараюцца прыметнікі, якія абазначаюць паняцці музычнай і грамадска-палітычнай сферы: бэк-вакальны ‘які мае адносіны да бэк-вакалу’ ^ бэк-вакал + -н(ы): Ён (Пётр Елфімаў) ...сціпла падпеў хлопцам усе бэк-вакальныя партыі («Звязда». - 2005. - 09 снеж. - С. 4); электрашокавы ‘нечаканы, моцны’ ^ электрашок + -ав(ы): Асноўная ж мэта нечаканай адстаўкі Міхаіла Касьянава... зрабіць «электрашокавае» ўздзеянне на грамадскую думку («Звязда». - 2004. - 26 лют. - С. 1).
У лексіцы сучаснай публіцыстыкі шырока ўжываюцца прэфіксальныя ад’ектыўныя наватворы, якія абагачаюць медыцынскую, эканамічную і агульнаўжывальную лексіку. Прадуктыўнымі выступаюць прыстаўкі:
1) анты-, якая надае прыметніку супрацьлеглую або супрацьпастаўленую прымету, названую ўтваральным словам: антыгерпесны ‘які прызначаны для лячэння і прафілактыкі герпеса’: Беларускі антыгерпесны прэпарат атрымаў у Маскве «золата» («Звязда». - 2005. -23 лют. - С. 3); антыдэмпінгавы ‘накіраваны на барацьбу супраць дэмпінгу’: Гэтымі днямі Дзяржаўнае бюро па абароне ўнутранага рынку пачало антыдэмпінгвавую праверку літоўскага малака, якое прадаецца на тэрыторыі Латвіі («Звязда». - 2002. - 20 крас. - С. 7); антырэкламны
ФІЛАЛОГІЯ
155
‘накіраваны на барацьбу супраць рэкламы’: ...цярпенне ўладальніка аўто лопнула і ён наладзіў антырэкламную акцыю («Звязда». - 2004. - 25 верас. - С. 5); антыстрэсавы ‘які папярэджвае стрэс’: Антыстрэсавы бальзам («Звязда». - 2004. - 10 ліп. - С. 3);
2) псеўда-, якая ўказвае на ілжывасць, несапраўднасць прыметы, што названа ўтваральным словам: псеўдапаношаны ‘быццам паношаны’: Псеўдапаношаныя рэчы ствараюць ілюзію эксклюзіўнасці і добра дапасуюцца да мужчыны, які жадае вылучыцца з натоўпу («Звязда». -2004. - 30 крас. - С. 8); псеўдаразумны ‘на самай справе неразумны’: «Рацыяналізацыя» -гэта псеўдаразумнае тлумачэнне сваіх учынкаў і жаданняў («Звязда». - 2004. - 20 сак. - С. 3); псеўдарэлігійны ‘які падобны на рэлігійны’: Цяпер у Ігара ўсё нармальна, ён больш не хоча купацца ў любові да ўсяго і ўсіх. Раней хацеў. «Раней» - гэта тады, калі ён быў адэптам адной з сучасных псеўдарэлігійных плыняў («Звязда». - 2004. - 14 лют. - С. 6) і інш.;
3) супер-, якая сведчыць аб высокай ступені праяўлення прыкметы: супермагутны ‘празмерна магутны’: Калі ў інструкцыі напісана 3000 Вт, не варта купляцца на рэкламны трук супермагутнага прыбора («Звязда». - 2004. - 01 кастр. - С. 8); суперпавышаны ‘павышаны на вялікі ўзровень’: - З чаго б вы пачалі адраджаць наш футбол? - ...з суперпавышанай увагі да дзіцяча-юнацкага футбола («Звязда». - 2002. - 20 сак. - С. 1); суперпрафесіянальны ‘прафесіянальны ў вышэй меры’: ...туфлі на абцасах, суперпрафесіянальныя прычоска і макіяж наўрад ці дазволяць зачараваць навакольных... («Звязда». - 2004. - 09 крас. - С. 4); суперпрэстыжны ‘вельмі прэстыжны’, суперскладаны ‘найбольш складаны’: ...медыцынскія ВНУ ва ўсе часы лічыліся суперпрэстыжнымі, і паступіць у іх было суперскладанай задачай («Звязда». - 2004. - 18 чэрв. - С. 3).
Радзей фіксуюцца новыя прыметнікі з прэфіксамі да-, звыш-, гіпер-, контр-, пост-: давіртуальны ‘які адбываўся да паяўлення віртуальнай рэальнасці’: ...у той «давіртуальны» час і была закладзена база беларускага сектара Інтэрнэта... («Звязда». - 2004. - 03 снеж. - С. 11); звышашчадны ‘вельмі ашчадны’ ...на працягу першых трох-чатырох тысяч кіламетраў аўтамабіль павінен эксплуатавацца ў «звышашчадным» рэжыме («Звязда». - 2004. -13 сак. - С. 5); гіперскладаны ‘вельмі складаны’: Мне вельмі спадабаліся заданні часткі В:
3 аднаго боку, яны былі цікавыя, а з другога - іх нельга назваць гіперскладанымі («Звязда». - 2004. -
04 чэрв. - С. 3); контрпрадукцыйны ‘накіраваны супраць прадукцыі’: Ізаляцыя контрпрадукцыйная і, як паказала практыка, не выгадная нікому («Звязда». - 2001. - 20 ліст. - С. 1); постдрукавальны ‘які датычыцца часу пасля друку’: ...далейшым накірункам працы выдавецтва стане забеспячэнне постдрукавальнага працэсу («Звязда». - 2004. - 24 чэрв. - С. 3) і інш.
Адзінкавыя ад’ектыўныя неалагізмы ўтвараюцца прыставачна-суфіксальным спосабам: беспарольны ‘даступны без паролю (ў дачыненні да Інтэрнэта)’ ^ бес- + пароль + -н(ы): ...магчымасць беспарольнага доступу ў сетку Інтэрнет маюць 90 працэнтаў абанентаў Беларусі... («Звязда». - 2002. - 2 сак.).
Складанне з’яўляецца адным з прадуктыўных спосабаў утварэння прыметнікаў медыцынскай, эканамічнай, прамысловай і бытавой сфер. Ад’ектывы-неалагізмы ўяўляюць сабой кампазіты з падпарадкавальнымі адносінамі асноў, дзе першая аснова канкрэтызуе змест апорнага кампанента.
У якасці апорных кампанентаў часцей выступаюць дзеепрыметнікі і прыметнікі. Першым кампанентам іх з’яўляюцца:
а) асновы запазычаных назоўнікаў: інтэрнэт-залежны ‘які залежыць ад інтэрнэта’. Паводле слоў ваенных, інтэрнэт-залежных маладых людзей адпраўляюць дадому на тры гады -для лячэння («Звязда». - 2004. - 05 жн. - С. 1);
б) звязаныя кампаненты: геапатагенны ‘які змяняе магнітнае поле Зямлі’:
...геапатагенныя зоны ўтвараюцца ў межах геалагічных разломаў («Звязда». - 2004. -29 чэрв. - С. 4); тэлемедыцынскі ‘які накіраваны на абследаванне стану здароўя і яго ўмацаванне пры дапамозе апаратаў электра- і радыёсувязі’: Аб тым, якія перспектывы адкрываюць перад медыкамі сучасныя інфармацыйныя і тэлемедыцынскія тэхналогіі, можна меркаваць па тэматыцы дакладаў: тэледыягностыка, тэлемедыцынская анкалогія... («Звязда». - 2005. -09 ліст. - С. 4);
в) скарочаныя асновы назоўнікаў: біфіданасычаны ‘які насычаны біфідабактэрыямі’: ...мы можам падтрымаць кішэчнік... Гэтаму паспрыяюць біфіданасычаныя прадукты... («Звязда». - 2004. - 12 лют. - С. 4).
Фіксуюцца таксама ад’ектыўныя складана-суфіксальныя наватворы, у якіх апорным кампанентам з’яўляецца аснова дзеяслова або назоўніка. Першым кампанентам такіх кампазітаў з’яўляюцца:
156
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
а) асновы назоўнікаў: імпартазамяшчальны ‘які замяшчае імпарт’ ^ імпарт + -а- + замяшча(ць) + -льн(ы): ...прававы рэжым... распаўсюджваецца... на рэалізацыю імпартазамяшчальнай прадукцыі... («Звязда». - 2002. - 02 лют. - С. 1); файлаабменны ‘які прызначаны для абмену файлаў ^ файл + -а- + абмен + -н(ы): ...калі ў файлаабменных сістэмах выкарыстоўваецца складаная сістэма шыфравання, ПЗ ад Palisade можа ...адключыць праграмы ад глабальнай сеткі («Звязда». - 2004. - 30 крас. - С. 6);
б) асновы прыметнікаў: фабрычназорны ‘які мае адносіны да фабрычных зорак (маецца на ўвазе рэаліці-шоу «Фабрыка зорак»)’ ^ фабрычн(ы) + -а- + зор(ка) + -н(ы): Вакал спявачкі (А. Агурбаш) ставіць яшчэ адзін «фабрычназорны» выкладчык Уладзімір Карабко... («Звязда». - 2005. - 15 крас. - С. 4); натуральнамалочны ‘які зроблены з натуральнага малака’ ^ натуральн(ы) + -а- + малак(о) + -н(ы): Спажыванне натуральнамалочнай прадукцыі і маслаўзрасло на 0,8 працэнта і 1,2 працэнта адпаведна («Звязда». - 2003. - 24 снеж. - С. 1);
в) скарочаныя асновы: біфідазмяшчальны ‘які змяшчае біфідабактэрыі’ ^
біфіда(бактэрыі) + змяшча(ць) + -льн(ы): Аднавіць біфідафлору магчыма, ужываючы біфідазмяшчальныя прадукты («Звязда». - 2004. - 08 мая. - С. 3);
г) звязаныя асновы: кардыяабаронны ‘які прызначаны для прафілактыкі кардыялагічных захворванняў’ ^ кардыя + абарон(а) + -н(ы): Выяўлены кардыяабаронны элемент у бураках можа стаць простым і натуральным спосабам змяншэння ўзроўню сардэчных захворванняў... («Звязда». - 2008. - 16 лют. - С. 5).
Зафіксаваны адзінкавыя прыметнікі, утвораныя шляхам зрашчэння, дзе ў якасці апорнага кампанента выступае прыметнік, а першы кампанент з’яўляецца прыслоўем: высокапатагенны ‘вельмі патагенны’: ...у пяці раёнах спецыялістамі быў выяўлены высокапатагенны вірус птушынага грыпу... («Звязда». - 2007. - 20 лют. - С. 1).
Вывады
Такім чынам, мова сучаснай беларускай публіцыстыкі ўзбагачаецца ад’ектыўнымі неалагізмамі розных сфер ужывання, г. зн. музычнай, спартыўнай, медыцынскай, эканамічнай і агульнай тэматыкі.
Найбольш прадуктыўнымі выступаюць суфіксальны, прыставачны і складаны спосабы словаўтварэння. Часцей за ўсё наватворы паводле паходжання з’яўляюцца адсубстантыўнымі. Матывавальнымі асновамі афіксальных прыметнікаў звычайна выступаюць запазычаныя лексічныя адзінкі: адны з іх зафіксаваны ў слоўніках беларускай мовы, іншыя ўяўляюць сабой неалагізмы-запазычанні. Гэта сведчыць аб аб’ектыўным характары працэса запазычвання і аб засваенні іншамоўных адзінак у мове-рэцыпіенце. Новыя складаныя і складана-афіксальныя ад’ектывы ўтвараюцца на базе лексічных сродкаў беларускай мовы і іншамоўных адзінак.
Літаратура
1. Шакун, Л. М. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы : вучэб. дапам. для філал. фак-таў вну / Л. М. Шакун. - 2-е выд., перапрац. - Мінск : Універсітэцкае, 1984. - 319 с.
2. Козейко, И. П. Словообразовательные неологизмы в современном белорусском языке (на материале 60-80-х годов ХХ века) : автореф. дис. ... канд. филол. наук : 10.02.02 / И. П. Козейко ; Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа АН БССР. - Мінск, 1989. - 17 с.
3. Прыгодзіч, М. Р. Словаскладанне ў беларускай мове / М. Р. Прыгодзіч. - Мінск : БДУ, 2000. - 227 с.
4. Уласевіч, В. І. Лексічныя працэсы ў беларускай мове 90-х гадоў XX ст. : дыс. ... канд. філал. навук : 10.02.02 / В. І. Уласевіч. - Мінск, 2002. - 107 с.
5. Даўгулевіч, Н. М. Фанетычная адаптацыя запазычанняў з англійскай мовы ў сучаснай беларускай мове : аўтарэф. дыс. ... канд. філал. навук : 10.02.01 / Н. М. Даўгулевіч ; Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі. - Мінск, 2003. - 20 с.
6. Кавалёва, Л. Я. Англіцызмы ў тэрміналогіі сучаснай беларускай літаратурнай мовы : манагр. / Л. Я. Кавалёва ; навук. рэд. праф. П. У. Сцяцко. - Гродна : ГрДУ, 2007. - 186 с.
Summary
The article deals with structural and semantic analysis of new adjectives in the language of social and political journalism in ХХІ century. Modern Belarusian periodicals have been used to gather research materials. In the article the author gives the meaning of new adjectives and defines productive ways of word-building. It has been found out that there are several lexical fields enriched by new-built adjectives. They are musical, sport, medical, economic and everyday life’s spheres.
Паступіў у рэдакцыю 02.02.09.
