CC BY
0У.ХАМДАМНЫЦ «ЭКЕ» РОМАНЫНДАГЫ НОНСЕНС ЭЛЕМЕНТТЕР1
НАЖИЕВА МАФТУНА МАЪМУРЖАНОВНА
6В01707 «^азак тiлi мен эдебиетЬ» БББ-ныц 4курс студентi
Б0КЕН ГСЛНАЗ САЙЛАУБАЩЫЗЫ
PhD., кауымдастырылган профессор «Ш.Уэлиханов атындагы Кекшетау университет!» КеАК
Ацдатпа: Бул мацалада эдебиеттану гылымындагы нонсенс мэселеЫне шолу жасалады. Нонсенс идеясыныц бастаулары мен цалыптасу тарихы сараланып, квркем прозада кейткердщ болмысы пен iс-эрекеттер1 призмасында зерделенед1. Бул орайда зерттеу нысаны ретiнде взбектщ белгш жазушысы У.Хамдамныц «Эке» романы негiзге алынады. Аталган романныц сюжеттт-композициялыц негiзi царастырыла келе, автордыц образ жасау мен кейткерлер арасындагы iс-эрекеттерi мен диалогца тYсудегi нонсенс элементтерiне баса назар аударылып, нацтыроманныц фрагменттерi арцылы айцындалады.
Клт свздер: постмодернизм, нонсенс, абсурд, образ, эке, диалог
Постмодернизм- ХХ гасырдыц екiншi жартысында когамдык диалогка енген философиялык, мэдени жэне эдеби агым. Ол философияны, эдебиетп, енерд^ сэулет пен мэдениетп коса алганда, бшмнщ эртYрлi салаларын камтитын алуан тYрлi жэне кеп децгейлi багытты бiлдiредi. Бул термин кезкарастардыц кец тобын сипаттаганымен, жалпы постмодернизм абсолюттi акикат пен объективт шындык идеяларын жокка шыгарады. Ол бiздiц керiнетiн шындыктарды сезбен сипаттау аркылы, эсiресе тiл аркылы калай курастыратынымызга баса назар аударады. Постмодерндiк теорияныц мацызды аспектiсi -кейбiр гуманитарлык пэндермен, прозамен тыгыз байланыста.
Американдык философ Джон Серл бiрде Мишель Фукодан оныц жазгандарыныц неге соншалыкты тYсiнiксiз болганын сурайды. Француз философы Фуко постмодерндiк белпш жокка шыгарса да, ол бшм билiк операциялары аркылы жасалады деп сендь Осы ойды ерекше атап ету Yшiн, 1996 жылы Алан Сокал есiмдi Нью-Йорк университетшщ физип жэне математигi магынасыз макала жазды. Постмодерндiк фразалар мен гылыми жаргондармен араласкан деконструкционистiк троптарга толы Сокал оны сэндi постмодернистер жиi келетш екi жетекшi басылымныц бiрi - Social Text атты гылыми журналга жiбередi. Макала жариялауга кабылданды жэне шыгарылганнан кейiн Сокал муныц бэрi етiрiк екенiн жеткiздi жэне муны Social Text-тщ басты бэсекелесi Dissent постмодерндш журналнда жазды. Сокал муны нонсенс пародия деп атады, бiрак постмодернизм Yшiн ететiн нэрселердщ кепшшп магынасыз жэне пародиядан айырмашылыгы жок болгандыктан, Social Text редакторлары айырмашылыкты айта алмады!
Постмодернизмнщ негiзi эдеби шектен шыккан, акылга конымсыз келемеждейтш эцпмелер айтумен кызыкты, бiрак мунда терец купия бар. «ТYсiнбейтiн мэтшдерге экелетiн гылыми кезкарастыц соншалыкты тартымдылыгы неде? Нелiктен тутас гылыми субмэдениет тYсiнiксiз прозаны жазуды жэне окуды калайды? Олар одан не алып жатыр?» - ешбiр карапайым адам жауап бере алмайды.Непзшде постмодернистiк жазбалардыц барлыгы немесе 100% сезбе-сез магынасыз емес. Бул сала бастапкыда накты нускауларыныц жоктыгы Yшiн кептеген адамдар тарапынан сынга ушыраганымен, ол казiргi замангы философияга, мэдениетке жэне енерге айтарлыктай эсер етудi жалгастыруда. Сондыктан гылымда абсурд жэне нонсенс угымдары пайда болды.Зерттеушi Е.Шабалдинаныц«Образ сумасшедшего дома в романе М.А.Булгакова «Мастер и Маргарита» :к вопросу о реализации мотива безумия» [1] макаласында бул ею терминдi кей галымдар бiр деп карастыратыны айтылган. Эдебиеттегi абсурд-адам болмысыныц магынасыздыгы мен оныц емiрiндегi хаосын зерттейтiн такырып немесе стиль ретшде карастырылады. Эдебиеттегi бул тенденция абсурдтык ситуациялар,
магынасыз диалогтар, ^тпеген сюжетпк бурмалаулар аркылы жэне кебшесе юмор ce3iMi аркылы керiнедi. Абсурдтьщ e3iHe тэн белгiлерi бар. Мэселен, карама-кайшылыктар мен тосын жайттар: абсурдты кeрсететiн мэтiндерде логикалык тYсiндiрмесi жок карама-кайшылыкты жагдайлар мен кешпкерлердщ мшез-кулкы болуы мYмкiн.
Магынаныц болмауы немесе оныц бурмалануы: абсурдтык шыгармалардыц авторлары адам болмысыныц магынасыздыгына, сондай-ак болып жаткан окиганыц тYсiндiрмесiн таба алмауына назар аударуы мYмкiн.
Кешпкерлердщ иррационалды эрекеттерi: абсурдтык эдебиеттеп кейiпкерлер кeбiнесе таза кисынсыз себептермен эрекет е^ немесе абсурд немесе магынасыз болып кершетш эрекеттердi орындауы мYмкiн.
Эзiл мен иронияныц колданылуы: эзiл мен ирония абсурдтык шыгармаларда eмiр мен окигалардыц магынасыздыгын керсету тэсiлi ретiнде жиi кездеседi. Абсурдтык эдебиеттщ мысалдарына Франсуа Рабленщ «Гаргантюа мен Пантагрюэль», Евгений Ионесконыц «МYЙiзтумсык», Альберт Камюдщ «Оба», «Бейтаныс» сиякты шыгармалары жатады.
Кейбiр галымдар мен сыншылар нонсонс пен абсурдты эр тYрлi эдеби угымдар деп санайды. Нонсенс эдетте мэтiндегi логиканыц немесе магынаныц жоктыгын бiлдiредi, ал абсурдтык идеялардыц кец аукымын, оныц шшде адам болмысыныц жэне жалпы элемнщ магынасыздыгын камтуы мYмкiн. Синоним сездер ретшде карастыратын галымдар нонсенс пен абсурдтык уксас угымдар жэне оларды бiр-бiрiнiц орнына колдануга болады деп санайды. Ею термин де логика мен утымдылыктыц эдеттегi нормаларын бузатын мэтiндерге немесе жагдайларга катысты терминдер.Эдебиеттеп нонсенс - окырманда тацданыс, ^лю немесе жецiлiс сезiмiн ояту Yшiн мэтiнде магынасыз немесе бiр -бiрiмен байланыссыз элементтердi пайдалану. Бул сез тиркестерш, кYлкiлi ассоциацияларды, логикага келмейтш сюжеттер мен кYтпеген окигаларды камтиды.Эдебиеттеп нонсенске Эдвард Лирдiц eлецдерi, Льюис Кэрроллдыц «Алиса гажайыптар елiнде» жэне Алексей Толстойдыц «Буратиноныц бастан кешкен окигалары» шыгармаларын келтiруге болады. Ягни бастапкыда кeбiрек балалар мен жасeспiрiмдерге арналган туындыларда танымалдыкка ие болган бул багыт, казiр ересектердiц арасында да ете танмал.
Эдебиеттегi сандырак пен абсурдты зерттеген бiрнеше кернект галымдар бар:Джером Х.Мейер - эдебиеттеп сандырактардыц эртYрлi аспектiлерiн, соныц шшде оныц балалар эдебиетiндегi рeлi мен мэдени мэнш зерттеген американдык эдебиет сыншысы. Джон Томпсон (John R. Thompson) - казiргi эдебиеттегi абсурдты жэне оныц философиялык жэне эстетикалык агымдармен байланысын зерттеген американдык эдебиет сыншысы.Мартин Эсслин - австриялык-британдык эдебиет сыншысы, абсурд театры, соныц шшде Сэмюэл Бекетт пен Евгений Ионеско пьесаларымен танымал.Элисон Х.Грисволд - американдык эдебиеттанушы галым, балалар эдебиетiндегi сандырак пен абсурдтыц колданылуын жэне оныц эстетикалык мэнш зерттеген.Уильям Иван Фарнелл (William Ivan Farnell) - казiргi эдебиет пен философияга, соныц шшде сандырак пен абсурдка арналган шыгармаларга маманданган американдык эдебиеттанушы жэне галым.Бул галымдар эдебиеттегi сандырак пен абсурдты зерттеуге, олардыц эдеби-мэдени контексттегi рeлi мен мацызы туралы тYсiнiктерiмiздi кецейтуге елеуш Yлес косты.Дегенмен, казак, езбек эдебиетшде шыгармаларында нонсенс пен абсурдтык элементтердi байкауга болады. Оган ежелден келе жаткан ертеп кейiпкерлерiнен бастап, шаманизмнщ немесе, халык арасында кещнен таралган кейбiр ырымдарды жаткызуга болады. Мысалы, казiргi казак эдебиетiнде Акжан Машанидiц «Жер астына саяхат», Абдулхамит Мархабаевтыц «Гарыштагы кымыз», Телен Эбдштщ танымал «Оц колын» т.б авторларды атауга болады. Эзбек эдебиетiнде Худойберди Тухтабоев «Сарик девни миниб», Тахир Маликтщ «Шайтанат», «Сунги ук», Улугбек Хамдам «Муозанат» т.б авторлар болуы мYмкiн.
Сонымен катар, постмодерндiк эстетиканыц да мацызды. Энер мен эдебиетте постмодернизм эклектикалык стильмен, жогары жэне темен енердщ арасындагы накты шекаралардыц болмауымен, жанрлар мен формалардыц аткаратын рeлiмен ерекшеленедi.
Мысалы «Автордьщ eлiмi» концепциясыда постмодернизм оныц шыгармаларындагы бiрден-6ip магына Ke3i ретiнде автор керсеткен акикатты жокка шыгаруды алга тартады. Мацыздылыгы - автор салган магына гана емес, сонымен катар окырман немесе керермен шыгармадан кабылдайтын акикатты актайды. Осыныц негiзiнде эдебиеттеп нонсенс термиш калыптасты. Ол сез ойыны, сандырак сюжеттер, ретсiз жагдайлар аркылы назар аударатын кубылыс. Бул логиканы келемеждейтiн жэне кейде ^нделшт eмiрге хаос экелетш, окырмандарга шыгармашылык пен киялдыц жаца кырларын ашатын стиль. Ец алгашкы туындылардан казiргi замангы жауhарларFа дейiн сандырак автордыц киялын жэне кYлкiлi талантын танытудыц танымал куралы болып отыр. Нонсенс латынныц «non» - жок жэне «sensus» - маFына деген сездершен шыккан. МаFынасы жок немесе сэйкес келмейтш, маFынасыз сипатка ие ернек тYрi. Эдебиетте абсурдтык сюжеттер, маFынасыз диалогтар, сез тiркестерi жэне окшалардыц кYтпеген бурылыстары колданылатын жанр немесе стиль. Бос сез кебшесе эзшмен жэне тшмен экспериментпен байланысты. Нонсенске мысал ретiнде Льюис Кэрролдыц ец танымал «Алиса Fажайыптар елiнде» жэне «Алисаныц эйнектен еткен окиFалары» сиякты шыFармаларын келтiруге болады, онда басты кейiпкер абсурдтык жаFдайларFа тап болып, OFаш кейiпкерлермен кездеседi. Сондай-ак, Эдвард Лирдщ поэзиясы, Эдвард Гор мен Сью Кэтлиннщ шыFармалары жатады. Эдеби нонсенсп алFаш рет Х1Х Fасырдыц басында балаларFа арнап жазFан шы^армаларысен Эдвард Лир, содан кейiн Льюис Кэрролл танымал етп.
Нонсенстi элеуметпк нормалар мен кундылыктарды сынау Yшiн де, болмыстыц маFынасыздыFын бiлдiру Yшiн де колдануFа болады. Кейбiр жаFдайларда бос сез окырмандарFа тiл мен шындыктыц табиFатына кYмэн келтiруi мYмкiн.Бул макалада бiз эдебиеттеп нонсенстiц эволюциясын, оныц негiзгi эдiстерi мен тэсшдерш карастырамыз, сонымен катар оныц каз1рп эдеби сахнаFа эсерiн зерттеймiз. БYгiнде бул стиль пiшiндерi мен сансыз шыFармашылык тэсiлдерiн ескере отырып, дYние жYзiндегi окырмандар мен жазушылар Yшiн кызыкты жэне саркылмас шабыт кeзi болып отыр.Эдебиеттеп нонсенс деген такырыпта талай макалалар жазылды. Оларды академиялык журналдардан, эдебиеттерге шолулардан, блогтардан жэне баска онлайн ресурстардан табуFа болады. Дегенмен тYркi элемiндегi жэне заманауи эдебиетте карастырып жYрген авторлар ете аз.Эдеби нонсенс элемш зерттеу Льюис Кэрроллдан Эдвард Лирдщ ецбектш зерттеуден бастау алды. Бiртiн келе дамып, казiргi мэдени жэне эдеби контексттерге бейiмделiп келедi. ЖоFарыда айтканымыздай, абсурд эдебиетте - логиканы, шартты шартты жэне маFынаны терiске шыFарумен сипаттап, дYниедегi адам болмысыныц дэрменсiздiгiн бiлдiредi. Бул кeбiнесе кYлкiлi элементтермен жэне тш мен пiшiнмен эксперименттермен бiрге жYредi.Абсурд эдебиетiнiц ец танымал екшдершщ бiрi - француз жазушысы жэне драматург Евгений Ионеско. Оныц «Кресло», «Лысая певица», «Носорог» сиякты пьесалары адам мiнез-кулкындаFы жэне жалпы коFамдаFы абсурдты ашады. Ионеско абсурд театрын болмыстыц маFынасыздыFын жэне адам eмiрiнiц кYлкiлi жактарын керсету Yшiн пайдаланды.
АлдымыздаFы дэуiрлерде абсурд пен нонсенстщ кeпшiлiгi балалар Yшiн жазылFанымен,бYгiнгi тацда эдеби нонсенс ересектер мен балалардыц ортак аудиториясын камтып отыр. Ендеше жоFарыда аталFан авторлардыц iшiнен У.Хамдамныц «Эке» романындаFы нонсенс пен абсурдтыц белгiлерiн карастырайык. Кiтаптыц бiрiншi бeлiмiнiц «Осуда осмон остида» («Тыныштык аспаныныц астында») тарауында басты кейiпкердiц анасы Ойчечак ханым он бес жылдан берi бала CYЙе алмай келе жаткан улын «куф -суф», яFни бiздiц тiлмен айтканда, балгерге апарамын деп эбден тырысады. Мэселен, шы^армада: « «Маъбуд»нинг олдида бир аёл утирар, афтидан, таниш-билиш килиб навбатсиз сукилиб кирган эди.
- Нима дардиз бор? - «маъбуд» х,али-х,ануз кузини экрандан узмай сурарди.
- Эримни иши юришмай колди.
- ^ани узлари?
- Вой, ишдалар. Мана расмлари!
- ^ани, хуш. Беринг бакка. Энди кетвуринг. Х,амма кетгач, бемалол вахтимда укиб куяман. Пулини колдириб кетвуринг.
- ^анча булади? - катмонини чукулади жувон.
- Х,ар бир дам солиш бир кило гушши пули, етти кун дам соламан, х,исоблен узиз» [2,14]. (аудармасы: «Балгердщ» алдында 6ip келтшек отырушы edi, mYpine царасац, таныс-бшс арцылы кезекЫз Kipin кеткеш кврiнeдi.
- Не цайгыцыз бар? - деп сурады «балгер» элi де квзт экраннан алмай сурады.
-КYйeуiмнiц жумысы ЖYpмeй цалды.
- 03iцайда?
- Ой, e3i жумыста гой. Mim суретИ
- Канекей, сонымен. Маган берщз. Ендi кете берщз. Барлыгы кеткеннен соц, жайбарацат кeзiмдe оцып цоямын. Ацшаны цалдырып бара берщз.
- Канша болады? - цалтасын тiткiлeдi эйел.
- Эр дем салу бip кeлi еттщ ацшасы, мен жeтi ^н дем саламын, взщз есептещз. )Бул жерде бадгердщ YЙiнде болган окигадан Y3^i келтсршдь Бiр эйелдщ балгердщ y™^ ^йеушщ жумыстары журюпей жатканын айтуы, ал балгер ^йеушщ кайда екенш сураганда, оныц жумыста екенш айтуы ете абсурдты жагадаят. Акылга конымсыздыгыда осы Yзiндiлерде, Шындыгында балгер деп отыргандары кезбояушы, алаяк екенiн ешкайсысы бiлiмсiз, надандьщтарыныц кесiрiнен кермейдiF сезбейдi. Соцында каншама ай бойы жасаган ецбегi ез жемiсiн берiп, отбасымен бiрге астананыц Чиланзар деген жерiне жетш барады. Мунда жазушыныц каламына тэн нонанстар балгер сикырлы демiн салса адамдардыц бэрi ауруынан айыгып, мэселелерiнiц шешшп кетуi, тiптi кезектiц e3i агыл-тегш болып, жYЗдеген немесе екiжYЗдеген адамдар есшнщ алдында тацыды-тацга улап кутет1н едi деуi мYлде акылга конымсыз. Келушiлердiц арасындагы сездерге кулак тYрген Полат, бiреудiц Yш кызы бар екешш оларга тезiрiек куда келш, куйеуге шыгуы Yшiн дем салдыруга керсе, ендi бiрi турмыска шыккан кызы кайынатасымен терiс болып калган соц суретш окытуга алып келед^ ендi бiр еркiсi iнiсiмен экесшен калган мураны таласып, iнiсiн окытуга келеген. Осылайша кезек узак жалгасады. Акыры Ойчечак ханымныц кезегi келш, шке юргенде мига конымысыз дYниелер бола бастады. Алдымен келегн адамдарга курметсiздiк, окитын дугаларыныц тYсiнiксiздiгiн шетке сырганда оган телеарнадагы багдарламаныц катысы каншалыкты екнi белгiсiз.Онсыз да ауруына ем iздеп келеген адамды камшымен эбден сабап, акысына кеп мелшерде ахша талап етедi. Кiтаптыц алгашкы бeлiмi осындай абсурдттык окигалармен басталса келес «Урушда» тарауында, Полаттыц серш Никита окка ушып жер койнауына тапсырылганда, Полаттыц аман калуы, limi кейiнрек, жаудыц колына тYсiп, муздай суга батырылп, эр-тYрлi азаптар кергеннен кешн де, сау аман елге оралу, жаракаттанбауы, психологиялык ауруларга шалынбауын бiздiцше нонсенс деп карастыруга болады. «Кутиш» тарауында согыстан кYЙеуiнiц оралуын адалдыкпен кYткен аяулы жарымен кайта табысуы, куаныштыц узакка созылмай согыста туткында болган эскерлердi камауга алганнан кейiн де, эйелiнiц еш Yмiтiн Yзбей, барлыгы сегiз жыл бойы ^йеуше адал болуы, камаудан кайткан соц eмiрдегi кедергiлерге тетеп беруi де гажайыптардыц бiрi. Ец бастысы, екi жуп ец ауыр кедергшерд^ есек-аяндарды бiрге жецiп шыгып, мYмкiн емес болган кереметкуе кол жетюздь Отбасыдагы ец бакытты сэттiц дэмш татып, балалы болды. Бул сюжетке реалист адамныц кeзiмен карасак, медицина казiргi децгейде дамымаган уакытта Полаттыц балалы болу мYмкiндгi ете темен едь Кiтаптыц екiншi, «Яна осуда осмон остида» бeлiмiнде шыгармадагы басты жагымсыз кейiпкер Эрбайдыц картайып шал болган кезшде, Полаттан кешiрiм сураганы бiздiцше ешкандай мэн-магынага ие емес. Тершен кeрi жакын адамныц шын ыкыласпен немесе eлiм кYiнiц жакындап калгаынын сезген соц кешiрiм сурап турганы беймэлiм болып кала бермек. Эаресе соцгы бeлiмдегi:
«- Бобо, сизни чакиришяпти? - пилдираб келиб деди Ёдгорбек х,овли томондан тах,орат олиб кайтаётган Пулат отага.
- Ким экан?
- Билмасам, у тогани мен аввал курмаганман, бобосининг кулидаги обдастани олди
бола.
Пулат ота, айвон устунига осиклиг сочикни олиб артинган куйи ташкарилади.
- Ассалому алайкум!
- Ваалайкум ассалом, мех,мон! Келинг! - Ота кулидаги сочикни елкасига отиб, куришиш учун икки кулини баравар узатди. Мех,мон отани кулларини гуё курмагандек, багрини очиб келиб, Пулат отани маркам кучоклаб олди.
- Ота, мен уша одамман! Мана шу неварайзни отаси! Бошизга шунча кургуликларни солган Факил» [2,200]. (Аудармасы:- Ата, с1зд1 шацырып жатыр? - dedi Ёдгорбек дэрет альт ауладан цайтып келе жатцан Полат атага.
- Kím екен келген?
- Бiлмeймiн, ол аганы бурын кврген еместн, бала атасыныц цолындагы цумганды
алды.
Полат ата,дэлiздe iлулi турган CYлгiнi алып, сурттген куüi тысцары бeттeдi.
- Ассалаумагалейкум!
- Уагалейкум ассалам, цош келдщз, цонац! Келщз! - Ата цолындагы CYлгiнi иыгына лацтырып, амандасу Yшiн ею цолын созып царсы алды. Крнац атаныц цолын кврмегендей сыцайтанытып, цушагын жайып, Полат атаны цатты цушацтады.
- Эке, мен сол адаммын! Мте, осы немеренщ экесИ Каншама циындыцты басыцызга салган Факил.)Осы бeлiмдерде, барлык кайгыларга себепшi болган кызыньщ эрштеа, дYниеге келген немересшщ экеа ушне келш, кешiрiм сурайды. Бул жердеп абсурд сол, e3rn-e3Í кешiре алмай журген Полат шал, акикатты бшген соц, куйеу баласын оцай кабылдайды. Дорыта айтканда бiздiц казiргi кeзiмiзбен караганда роман осы тэрiздi нонсенстар мен абсурдтарга толы.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Шабалдина Е.Образ сумасшедшего дома в романе М.А.Булгакова «Мастер и Маргарита»:к вопросу о реализации мотива безумия// Филологические науки. Вопросы теории и практики. - Тамбов: Грамота, 2016. № 10. Ч. 3. С. 57-59.
2. Хамдам У.Ота. - Ташкент: Ёшлар матбуоти, 2022. - 207б.
