CC BY
44
ФИЛОЛОГИЯИ ТОЧ.ИК ТАДЖИКСКАЯ ФИЛОЛОГИЯ
А. Кучаров
МУАММОИ САНАГУЗОРИИ МАТНШИНОСЙ
Вожатой калидй: адабиёти давраи нав, матншиносй, накди матн, матщои цаламиву чопй, санаи таълифиасар
Матншиносй ба сифати цисмати мустацили илми адабиётши-носй таърихи матни асарро ба гадциц мегирад ва чун таъиноти муаллиф (атрибутсия), санагузории матн (датировка), тацрир (бо фах,му фиросат муайян кардани Еалагх,ои матн - конъектура), тавзех,оту ташрех,от, машкук (dubia), талхис дорой масоили зиёди ом^зйш мебошад. Масоили мазкур дар цисматх,ои алох,идаи иацди матн ба таври гуногун истифода мешаванд. Масалан, дар гад к, и к, и таърихи мутуни адабиёти асримиёнагии то^ик атрибутсия ё таъиноти муаллифи асар зарурати бештар касб кардааст. Дар гузашта бо як тахаллус э^од кардани чанд нафар адибон, ба номи мутафаккирони бузурги суханшинос нисбат до дани асарх,ои хурду калон боиси махлутии осори адибони машхуру х,амтахал-лус гардидаанд. То х,ол шеърх,ои Фонй-Навой, Мушфиции Бухорой, Махфй-Зебуннисо аз ашъори Фонии Кашмирй, Мушфици х,о ва Махфих,ои дигар батамом чудо карда нашудаанд.
Ба номи муаллифони гуногун нисбат додани шеърх,ои шои-рони то'Ц1к бо рохдои мухталиф ба вучуд меоянд. Масалан, дар матни «Ашъори мунтахаб»-и Тошхо^аи Асирй, ки аз тарафи профессор Саъдулло Асадуллоев тах,ия гардидааст, газали дах,-мисрагие бо матлаи:
11игах,и гарми ту бо ах,л и х,авас бисёр аст, Шуъларо майл ба хошоку ба хас бисёр аст.
ва мацтаи:
К,обили файзи Асирй дили мо нест рафеъ, В-арна дар хонаи сайёд цафас бисёр аст (5, 85) мушох,ида мешавад.
Мураттиб дар мацтаи газали мазкур калимаи асириро мушох,ида карда, онро ба «Ашъори мунтахаб»-и Тошхо^аи Асирй ворид кардааст. х,ол он ки ин газал ба х,с'( ва^х, аз Асирии Ху^андй буда наметавонад, ацаллан барон он ки ба он шоири асри XVII Сайидои Насафй мухаммас бастааст. Чи хеле ки аз мацтаи шеъри мазкур маълум мешавад, онро Рафеи Бухорой ном шоири асри XVI )^од кардааст:
К,обили файзи асирй дили мо нест, Рафеъ, В-арна дар хонаи сайёд цафас бисёр аст. Дар таърихи адабиёти давраи нав масъалаи санагузории мати мавцеи бештар дорад. Санагузорй ё таъиии саиаи таълифи асар дар гад к, и к, и таърихи мати, муайян кардани муносибати э^одкор ба мух,ити атроф ва х,амовозии иависаида ба мух,имтарии х,одисах,ои давр ба ах,амияти калоии илмй молик аст. Ба цавли матишииос С. А. Рейсер, «муайян кардани замоне, ки дар муддати он асар )ч<)д гардидааст, маънои чун х,одисаи таърихии ин ё он давр барцарор намудани матни асарро дорад» (4,73).
Дар х,як,и1уп , эътибор надодан ба саиаи таълиф ё иодуруст муайян кардани мухдати э^оди асар на ганх,о боиси костагии низоми таълифоти адиб мегардад, балки дар маълум намудани услуби тасвир ва му и дар и чаи fohbiiii асар таъсири манфй низ мерасонад. Масалан, ба эътибор нагирифтани саиаи э^од ва ба кадом муиосибат навишта шудаии шеъри С.Айий боис гардидааст, ки Н. Бектош му и дари чаи шеъри ба низои сунниву шиа бахшидаи устодро тах,риф карда, аз он ак,идах,ои халцчш й, муцобил гузоштани шахру дех,а ва бар зидди Fap6 шуронидани I Uaprç барин мазмуих,ои гаразкоронаи сиёсй барорад. Мупак^ид баъд аз овардани мисраъх,ои :
«Муслим аз муслим саломат бошад» — ин цавли Расул, Гуфтааст «алмуъминуна ихватун» Парвардигор. Худкушй бах,ри чй? Аз бегонагон орем шарм, Дустозорй чаро? Аз душманон дорем ор,-"С. Айнй ах,л и исломро бар зидди ьайри ислом мегузорад. «О к, и Г) ai [Парк, мешавад бедор» гуфта, ба дили Fap6 вох,има
ва мацтаи:
К,обили файзи Асирй дили мо нест рафеъ, В-арна дар хонаи сайёд цафас бисёр аст (5, 85) мушох,ида мешавад.
Мураттиб дар мацтаи газали мазкур калимаи асириро мушох,ида карда, онро ба «Ашъори мунтахаб»-и Тошхо^аи Асирй ворид кардааст. х,ол он ки ин газал ба х,с'( ва^х, аз Асирии Ху^андй буда наметавонад, ацаллан барон он ки ба он шоири асри XVII Сайидои Насафй мухаммас бастааст. Чи хеле ки аз мацтаи шеъри мазкур маълум мешавад, онро Рафеи Бухорой ном шоири асри XVI )^од кардааст:
К,обили файзи асирй дили мо нест, Рафеъ, В-арна дар хонаи сайёд цафас бисёр аст. Дар таърихи адабиёти давраи нав масъалаи санагузории мати мавцеи бештар дорад. Санагузорй ё таъиии саиаи таълифи асар дар гад к, и к, и таърихи мати, муайян кардани муносибати э^одкор ба мух,ити атроф ва х,амовозии иависаида ба мух,имтарии х,одисах,ои давр ба ах,амияти калоии илмй молик аст. Ба цавли матишииос С. А. Рейсер, «муайян кардани замоне, ки дар муддати он асар )ч<)д гардидааст, маънои чун х,одисаи таърихии ин ё он давр барцарор намудани матни асарро дорад» (4,73).
Дар х,як,и1уп , эътибор надодан ба саиаи таълиф ё иодуруст муайян кардани мухдати э^оди асар на ганх,о боиси костагии низоми таълифоти адиб мегардад, балки дар маълум намудани услуби тасвир ва му и дар и чаи fohbiiii асар таъсири манфй низ мерасонад. Масалан, ба эътибор нагирифтани саиаи э^од ва ба кадом муиосибат навишта шудаии шеъри С.Айий боис гардидааст, ки Н. Бектош му и дари чаи шеъри ба низои сунниву шиа бахшидаи устодро тах,риф карда, аз он ак,идах,ои халцчш й, муцобил гузоштани шахру дех,а ва бар зидди Fap6 шуронидани I Uaprç барин мазмуих,ои гаразкоронаи сиёсй барорад. Мупак^ид баъд аз овардани мисраъх,ои :
«Муслим аз муслим саломат бошад» — ин цавли Расул, Гуфтааст «алмуъминуна ихватун» Парвардигор. Худкушй бах,ри чй? Аз бегонагон орем шарм, Дустозорй чаро? Аз душманон дорем ор,-"С. Айнй ах,л и исломро бар зидди ьайри ислом мегузорад. «О к, и Г) ai [Парк, мешавад бедор» гуфта, ба дили Fap6 вох,има
меандозад. С.Айнй махсусан дар нуцтаи назари буржуазияи майдадех,цонии барбодшудаистодагй меистад»—гуфта хулоса мекунад (3, 20). х,ол он ки, чи хеле ки аз сарчашмах,о бармеояд, ин шеър соли 1910 (мух,аррами 1328) ба муносибати воцеаи таърихии низои шиа ва суннй, ки ба вучуд оварандагони он ба чудоиандозии байни мусулмонон ва аз тарафи муъминон рехтани хуни муъминон муваффац гардида буданд, ба вучуд омада, мацсади он ба сулху салох, овардани муъминони ба фитна додашуда буд.
Бояд гуфт, ки санаи таълифи асар аз саиаи чопи он фарци калон дорад ва баъзан ин ду санаро ба якдигар махлут мекунанд, ки ин боиси бах,ои нодуруст додан ба асарх,ои бадей мегардад. Мох,и ноябри соли 1949 бо даъвати нависандагони Покистон х,айъати адибоии шуравй дар шахси Мирзо Турсуизода. Николай Тихонов, Анатолий Сафронов ва Ойбек ба Покистон сафар карданд ва ин сафар се х,афта давом ёфт. Шоири то^ик дар ин сафари басо душвору азиятовар «Илотам чист?» ном газал э^од карда, дар он х,олати рух,й, мавцеи пятимой ва ифтихори ватандустии хешро чунин ба цалам додаст:
Туро ман ёд кардам, к^х,сори май, илотам чист? Шудам дур аз канори ту, диёри ман,илотам чист? Дар атрофам замини регзори бесамар дидам, Гули ман, бустони ман, бах,ори ман, илотам чист? Ватанро ёд кардам, х,ар замон дар хеш печидам, Баромад оби чашми интизори ман, илотам чист?
Ин шеър бори аввал дар iyiiopn силсилаи шеърх,ои «Дастовез» соли 1975 чои шудааст. Адабиётшиносонро баъди 26 соли таълиф ба табъ расидаии газали «Илотам чист?» ба галат андохтааст. Юсуф Акбаров дар «Талаби ^аёт ва цисмати адабиёт» ном асараш, ки соли 1977 чои гардидааст, шеъри «Илотам чист?»-ро «газали нави шоир» гуфтааст ва онро давому инкишофи шеъри «Ватаи» иомидааст (2,42). Х,ол он ки шеъри «Ватан» баъди 16 соли таълифи газали «Илотам чист?», яъне соли 1965 таълиф гардидааст ва мах,! он давом ва инкишофи шеъри «Илотам чист?» мебошад.
Чолиб аст, ки сана ва макони таълифи газали «Илотам чист?» дар матии цаламии он басо аник; ишора гардидааст. Устод Турсуизода дар таги сарлавх,аи газал «дар яке аз мамлакатх,ои Шарц иавишта шудааст» гуфта, дар охири шеър санаи онро
ноябри соли 1949 к,айд кардааст. Вале дар ягон матни чопй ни к;айди шоир ба инобат шрифта нашудааст. Мо чанд маротиба i ава^^ух,и мутасаддиёни чоиро ба тахрифоти ашъори устод далб намудем. Вале х,атто дар охирин ма^муах,ои ашъори шоир, ки ба муносибати ^анн1х,ои 90-солагй ва 100- солагиашон солх,ои 2001 ва 2011 бо иомх,ои «Х,амеша бо Ватан» ва «Гулчини ашъор» чои гардиданд, тах,рифоти ашъори устод, аз думла санаи шеъри «Илотам чист?», ислох, нагардидааст (ниг. ба сах,. 177 ва 114 кик)Г)х,ои мазкур).
Дар тадрибаи санагузорй x,<uaix,oe низ ба мушох,ида мера-санд, ки бо дахолати гаразнок чопи асар хеле гу. i мекашад. Дар ни вацт дар тадцици матншиносй муайян кардани санах,ои муборизаи муаллиф бах,ри чопи асар ва аз тарафи цуввах,ои босалох,ият чун сензура, «Главлит» манъ кардани интишори он ах,амияти калони илмй касб менамояд. Мувофици х,уддатх,о, «Мирзо Абдулкодири Бедил» ном асари устод Айнй бояд соли 1952 зери тах,рири А. Дех,отй ва А. Мирзоев ба табъ мерасид. Сармух,аррири Нашриёти давлатии То^икистон X,. Ах,рорй 29 июл ба чопи асари мазкур идозат дода, х,атто нусхаи чопи пешакии асар низ тайёр мешавад. Вале тацризи сардори «Главлит»-н Тодикистон номзади илмх,ои таърих С.Ш. Муллодонов аз 10 сентябри соли 1952 чопи "Мирзо Абдулкодири Бедил"-ро боз медорад. Ба пиндори муцарриз, махсусаи норасоих,ои сиёсии асар барон нашри он имкон намедих,ад: «Дар асар (Мирзо Абдулкодири Бедил»—А. К.) ба дои одатх,ои х,яёгии хялкдои х,ипдуро аз пукдаи назари материализми таърихй гахдил намудан, баръакс, одатх,ои феодалй ва диниро таъриф ва идеализатсия намудаанд» (Бойгонии С.Айнй, №1737-в.54).
Асари «Мирзо Абдулкодири Бедил» тапх,о баъди ду сол (1954), пас аз вафоти навпсанда, нак/i с к и аз тарафи шахсони беруиа баъзе Ч<)йх,ои он TaFiinp дода, ба талаботи сиёсии давр мувофиц карда мешавад, рун чопро мебпнад. Ва он воридоти беруна имруз х,ам боиси cap задани баъзе фикрх,ои гаразкорона оид ба шахсияти устод Айнй гардидааст. Яке аз пукгях,ои тапцидии Уктами Холицназар дар маколаи «Дар бах,о додан набояд ба ифрот рох, дод» он аст, ки устод Айнй нисбат ба дини ислом беэътиборй кардааст ва барон тасдици фикр шарх,и мафхуми мадзубонро дар китоби «Мирзо Абдулкодири Бедил» мисол меорад (6).
Дар поварами китоби мазкур чунин цайд аст: Мадзубон-тоифае аз ах,ли сулуканд, ки бо фармоиши зох,ири шариат он цадар амал намекарданд ва риёзати шоццмро воситаи ба Худо ба х,ак;ив;аi расидан медонистанд ва дар зох,ири ах,вол девонавор мегаштанд. Маслаки мадзубй з^ам монанди з^амаи шоху шохча^ои дин ба зах,ролуд кардани майнаи хал к; нигаронида шудааст (1,31). Аз акси дастхати устод Айнй, ки дар «Муиаедиди густох» ном маколаи Мустафо Форуц (х,афтавори «Тодикистон», 1 апрели 2004) омадааст, маълум мешавад, ки чу мл а и «маслаки ма^зубй з^ам монанди з^амаи шоху шохчаз(,ои дин ба зазуэолуд кардани майнаи хал к; нигаронида шудааст» аз тарафи шахсони беруна илова гардидааст.
Хамин тарик„ «Лугати нимтафсилии забони адабии тодик» ва « Мухтасари тардимаи х,оли худам» ном асарх,ои устод Айнй баъди 38 ва 15 соли таълифашон рун чопро диданд, ки муайян кардани сабабх,ои таъхири нашри онх,о дар х,алли баъзе масъала-х,ои матншиносй к^мак мерасонад.
Дар адабиёти давраи нав таъини санаи асар, одатан, барон муайян кардани се лах,заи асосй равона шудааст: ofo3h кор аз болои мати, ан^оми кор бо матн ва таърихи чоии нахустини асар. Маълум, ки таърихи эдоди асари бадей, махсусан асарх,ои калон-х.я^м, аксаран, хеле пештар аз ofo3h навишт cap мешавад. Адиб баъди интихоби мавзуъ муддати мадиде оид ба бандубаст, хатти сужет ва образной асараш фикр карда, онро дар як,лу шуури худ меиазонад. Баъд ба сохтани пякдия, «¡айдз^ои хомакй ва мусаввада кардани асар мепардозад. Пас, меъёри муайян кардани санаи 0F03H эдоди асар кадом аст?
Соли 1965 М.К,аноат чун иштирокчии Дах,аи адабиёт ва маданияти тодик дар Русия ба шах,ри Волгоград сафар мекунад ва дар ни айём шоир ба хаёли навиштани асаре оид ба мух,орибаи Сталинград меафтад. Раванди омузиш, чус гучу ва таълифи асар панд соли paco давом мекунад. Мумкин, ofo3h матни «Суруши Сталинград» аз охири соли 1965 шур^ъ шуда, нусхаи аввали асар соли 1967 ба андом расида бошад. Зеро аз ни сол cap карда, иорчах,ои алох,идаи он бо номи «Достоин Сталинград» дар сах,ифах,ои рузномах,ои «Тодикистони Советй» «Маориф ва маданият» ва «Комсомоли Тодикистон» дард гардидаанд. Тазуэири дувум соли 1970 ва тазфири сеюми дастхат ибтидои соли
— 8 - НОМАИ донишгох )
1971 ба андом мерасад. Нашри аввали достон бошад, бо номи «Суруши Сталинград» соли 1971 дар шуморах,ои 5 ва 6 мадаллаи «Садои I Парк,» рост меояд. Пас, ofo3h навишти «Суруши Сталинград» охирх,ои соли 1965, ан^оми навишт ибтидои соли 1971 ва нашри аввали достон миёнах,ои соли 1971 мебошад.
Достони «Суруши Сталинград» боз чанд бори дигар х,ам ба таври алох,ида ва х,ам дар дохили «Асарх,ои мунтахаб»-и шоир дастраси хонанда мегардад. Вале чонх,ои баъдии асар ба цисмати санагузории он таъсир надоранд.
Х,амин тарик„ санагузории осори адибон, чи хеле ки аз усули асосии гадцикоти матншиносй омузиши домен матн бармеояд, дар х,ама шароит зарур аст ва дар сурати исботи а\пп<;у муътамади санаи матнх,ои цаламиву чопии асар гад к, и к, и он аз нигох,и илмй мушаххасу мукаммал мегардад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айнй.С Куллиёт.4,.11 (китоби дуюм). Душанбе: Ирфон, 1964
2. Акбаров Ю.Талаби х,аёт ва цисмати адабиёт. Душанбе, 1977
3. Бектош Н. Садриддин Айнй ва эдоднёти f. Сталинобод: НДТ, 1933
4. Рейсер С. А. Основы текстологии.- М .: Просвещение, 1978
5. Тошхода Асирии Худандй. Ашъори мунтахаб (мураттиб ва муаллифи сарсухану тавзех,от С. Асадуллоев). Душанбе: Адиб, 1987
6. Холик;назар У. Дар бах,о додан набояд ба ифрот рох, дод// Р^зи нав. 2003,- 6, 1
Проблема датировки е текстологии А.Кучарое
Ключевые слова: литература нового времени, текстология, критика текста, рукописный и изданный текст, дата написания произведения
Статья посвящена одной из важнейших проблем текстологии -датировке текста. Подчеркивается, что в истории литературы нового временн проблема датировки текста приобретает особую актуальность. Ибо датировка или дата написания произведения играет важную роль в исследовании истории текста, определении
отношения творческой личности к окружающей атмосфере и созвучности писания важнейшим событиям эпохи. Автор статьи, в частности, приводит примеры, когда смешивание даты написания и даты издания обуславливает неверные выводы исследователя.
The Problem of Dating in Textology A.Kucharov
Key words: literature of new time, textology, text criticism, handwritten and published text, the date of a literary work being written
The article dwells on the most important problems of textology, that of text dating. It is stressed that in the history of the new time literature the problem of text dating becomes especially actual. Dating is of great importance in the researches related to text history, determination of creative individual s attitude to the surrounding atmosphere and the consonance of his works to the most important events of the epoch. In particular, the author adduces examples when a confusion of the dates between the time of the work being published precondition wrong conchisions of the researcher
