Научная статья на тему 'The names of celestial bodies in the poem «Seven BEA uties» by nizami Ganja VI'

The names of celestial bodies in the poem «Seven BEA uties» by nizami Ganja VI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1624
79
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
«ҲАФТ ПАЙКАР» / НИЗОМИИ ГАНЦАВӣ / ЦИРМҳОИ ОСМОНӣ / БУРЦ / НОМВОЖАҳО / НУЦУМ / КОСМОНИМИКА / «СЕМЬ КРАСАВИЦ» / НИЗАМИ ГАНДЖАВИ / НЕБЕСНЫЕ ТЕЛА / СОЗВЕЗДИЕ / СОБСТВЕННЫЕ ИМЕНА / ОНОМАСТИКА / ХУДОЖЕСТВЕННАЯ АНТРОПОНИМИКА / «SEVEN BEAUTIES» / NIZAMI GANJAVI / CELESTIAL BODIES / CONSTELLATION / SEVEN WORDS / PROPER NAMES / ASTRONOMY / ONOMASTICS / FEATURE ANTROPONOMICS / COSMOLOGY

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Бободжанова Дилбарджон Абдумуминовна

Статья посвящена ономастической лексике, дан анализ названий небесных тел из поэмы «Семь красавиц» Низами Ганджави. Названия небесных тел, часто используемые в исследуемой поэме, свидетельствуют о глубоких научных познаниях поэта в данной сфере. Анализ космонимов поэмы «Семь красавиц» показывает, что Низами Ганджави мастерски использовал исконную и заимствованную ономастическую лексику, а при необходимости большее предпочтение отдавал исконным собственным именам. Поэту удалось посредством искусного использования вышеназванных собственных имен реалистически описать образ жизни героинь исследуемого произведения.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

НАЗВАНИЯ НЕБЕСНЫХ ТЕЛ В ПОЭМЕ «СЕМЬ КРАСАВИЦ» НИЗАМИ ГАНДЖАВИ

This article is focused on onomastic vocablulary where the author analyzes the names of celestial bodies by the examples of the poem «Seven Beauties» by Nizami Ganjavi. It is well known that Nizami Ganjavi was one of the famous scientists of his time and had a vast knowledge of astronomy. The names of celestial bodies often used in the mentioned poem testify to the deep scientific knowledge of the poet in this scientific field. The analysis has show that Nizami Ganjavi masterfully used both primordial and borrowed onomastic vocabulary giving greater preference to native proper names when necessary. By means of artful usage of the former the poet succeeded in having portrayed the heroines ' lives occupying his literary production.

Текст научной работы на тему «The names of celestial bodies in the poem «Seven BEA uties» by nizami Ganja VI»

УДК 4Т ББК 81.2Т

ВОЖАКОМ ИФОДАКУНАНДАИ ЦИРМ^ОИ ОСМОНЙ ДАР «ХАФТ ПАЙКАР»-И НИЗОМИИ ГАНЦАВИ

НАЗВАНИЯ НЕБЕСНЫХ ТЕЛ В ПОЭМЕ «СЕМЬ КРАСАВИЦ» НИЗАМИ ГАНДЖАВИ

THE NAMES OF CELESTIAL BODIES IN THE POEM «SEVEN BEA UTIES» BYNIZAMIGANJA VI

Вожа^ои калиди: «%афт пайкар», Низомии Ганцави, цирмуои осмони, бурц, номвожауо, нуцум, космонимика

Муаллиф зимни ин мацола кушиш намудааст, ки номвожауои ифодагари цирмуои осмониро дар мисоли манзумаи «Х,афт пайкар»-и Низомии Ганцави ба риштаи таулил кашад. Собит гардидааст, ки Хаким Низоми аз донандагони намоёни улуми давраи хеш буда, дар илми нуцум дониши беназир доштааст. Истифодаи номвожауои ифодагари цирмуои осмони, ки дар манзума серистифодаанд, аз дониши амици илмии шоир шауодат медиуанд. Ташреу ва таулили маводи «Х,афт пайкар» дар мисоли номвожауои ифодакунандаи цирмуои осмони, сайёрауо, моууо ва амсоли онуо баёнгари он аст, ки Низомии Ганцави аз номвожауои аслию ицтибоси хеле устодона истифода намуда, дар мавриди зарури ба номвожауои баромадашон асли бештар таваццуу зоуир намудааст. Шоир муваффац шудааст, ки ба воситаи истифодаи номвожауои зикршуда тасвири мууити уафт пайкарро ба таври реали нишон диуад.

Ключевые слова: «Семь красавиц», Низами Ганджави, небесные тела, созвездие, собственные имена, ономастика, художественная антропонимика, космонимика

Статья посвящена ономастической лексике, дан анализ названий небесных тел из поэмы «Семь красавиц» Низами Ганджави. Названия небесных тел, часто используемые в исследуемой поэме, свидетельствуют о глубоких научных познаниях поэта в данной сфере. Анализ космонимов поэмы «Семь красавиц» показывает, что Низами Ганджави мастерски использовал исконную и заимствованную ономастическую лексику, а при необходимости большее предпочтение отдавал исконным собственным именам. Поэту удалось посредством искусного использования вышеназванных собственных имен реалистически описать образ жизни героинь исследуемого произведения.

Бобоцонова Дилбарцон Абдумуминовна,

н.и.филол., дотсенти кафедраи умумидониш-гоуии забони тоцикии ДДХ ба номи акад. Б.Г.Гафуров (Тоцикистон,Хуцанд)

Бободжанова Дилбарджон Абдумуминовна,

к.филол.н., доцент общеуниверситетской кафедры таджикского языка ХГУ им. акад. Б.Г. Гафурова (Таджикистан, Худжанд)

Bobojohnova Dilbarjohn Abdumuminova,

candidate of philological sciences, Associate Professor of All-university department of Tajik language under KhSU named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: bobojonovd@rambler. ru

Key words: «Seven Beauties», Nizami Ganjavi, celestial bodies, constellation, seven words, proper names, astronomy, onomastics, feature antroponomics, cosmology

This article is focused on onomastic vocablulary where the author analyzes the names of celestial bodies by the examples of the poem «Seven Beauties» by Nizami Ganjavi. It is well known that Nizami Ganjavi was one of the famous scientists of his time and had a vast knowledge of astronomy. The names of celestial bodies often used in the mentioned poem testify to the deep scientific knowledge of the poet in this scientific field. The analysis has show that Nizami Ganjavi masterfully used both primordial and borrowed onomastic vocabulary giving greater preference to native proper names when necessary. By means of artful usage of the former the poet succeeded in having portrayed the heroines' lives occupying his literary production.

Добили зикр аст, ки омузиш ва тадкики номхо (ба маънои томаш) дар охири асри ХХ ва огози садаи XXI дар забоншиносии точик хеле авч гирифта, дар ин чода тадкикотхои шоиста арзи вучуд карданд (20). Омузиш ва тадкики пурсамари номхои осори бадей ба ташаккули як бахши мухимми ономастикаи точик - ономастикаи адабию бадей боис гардидааст. Ва зикр намудан зарур аст, ки номхо дар сужа ва гояи осори бадей мавкеъ ва макоми хоссаро доро буда, истифодаи онхо аз чониби муаллифон хадафи муайянеро доро мебошанд.

Мо дар ин макола кушиш намудем, ки номвожахои ифодакунандаи чирмхои осмониро дар заминаи маводи манзумаи «Х,афт пайкар» мавриди баррасй карор дихем, зеро дар ин достон оид ба номхои зикршуда маводи фаровон ба назар мерасад.

Дар забоншиносии точик маколахои зиёд оид ба истилохоти нучум, ки кисме аз онхо чирмхои осмонй ба хисоб мераванд, ба нашр расидаанд, ки муаллифони онхо дар омузиши ин мавзуъ сахми хешро гузоштаанд. Дар ин бахш гушзад намудани тадкикотхои бахши истилохоти илми нучум, ки ба калами олимони точик марбутанд, аз кабили маколаю тадкикотхои М.Н Боголюбов (6), Н.Абдуллоев (1;2;3), Б.Ибодуллоев (8), Т.Р.Мамадрасулова (10), М.Султонов (16), ЗДургонов (9, с. 83-88) ва дигарон тааллук доранд, зарур аст (муфассал нигаред: 20, с. 418-424).

«Х,афт пайкар» чахорумин достони «Хамса»-и безаволи Низомии Ганчавй буда, тибки тахияи профессор А.Афсахзод ба хуруфи имруза 5093 мисраъро дар бар мегирад (13). Тазаккур бояд дод, ки чопи матни «Х,афт пайкар» ба хатти кириллй бар асоси нашри соли 1936-и техронии он (бо эхтимом ва тахияи Вахиди Дастгардй) анчом дода шудааст.

Пеш аз он ки дар бораи номвожахои ифодакунандаи чирмхои осмонй ба тахлил шуруъ кунем, зарур шуморидем, ки дар бораи шумораи х,афт дар такя ба осори илмии дастрас маълумоте манзур намоем, зеро ин шумора дар таркиби унвони манзумаи «Х,афт пайкар» мавриди истифода карор гирифтааст. Бо эътирофи ахли тадкик шумораи х,афт дар фарханги ахли башар, аз чумла точикон муътабар ва асрорангез махсуб меёбад. Дар забони мо бо сахмгирии ин вожа (хафт) калимаю иборахои зиёде ташаккул ёфтаанд, ки хар яки онхо ифодакунандаи маънию мафхумхои чолиб мебошанд. Масалан, х,афт сайёра (Офтоб, Мох,, Зухал, Муштарй, Миррих, Зухра ва Уторид), х,афт рузи х,афта (душанбе, сешанбе, чоршанбе, панчшанбе, чумъа, шанбе, якшанбе), х,афт водии ишц? хафт додарон, хафт кабати осмон, хафт табака, хафт иклим, хафт хон, хафт син, хафт шин, хафт даста, хафт сар, хафт водй, хафт мархилаи умр (тифлй, наврасй, чавонй, камолот, миёнсолй ва пиронсолй), хафт узви асосии

hhcoh (cap, cuHa, mHKaM, gy gacT Ba gy no), x,a$T aBpaHr Ba aMcoju ohx,o (4, c. 22-23). ,0,ap pagu^u ohx,o Hh3omh MaroyMau xempo 6o ucTH^oga a3 hh myMopa «X,a$T naHKap» HOMugaacT.

^ap gocToHH «X,a$T naHKap»-u Hh3omhh raH^aBH myMopau x,a^T hh3 cepuc-TH^oga 6yga, oh gap TapKu6u H6opax,ou x,a$T naHKap, x,a$T ryH6ag, x,a$T moxgyxTap, x,a$T 3HHgoHH, x,a$T caHepa, x,a$T paHr, x,a$T py3H x,a$Ta Ba raHpaxo 6a Ha3ap Mepacag.

^ap «X,a$T naHKap» 3hmhh TacBupu 6a TaxT oMagaHH EaxpoM, ^uggy ^axg Ba My6opu3au BaH 6apou noHgopuu TaxTy to% oBapgaHH gyxTapoHH mox,oHH x,a^T iik.iiim Ba эtмopн x,a^T ryHSag 6apou ohx,o, gap x,a$T py3H x,a$Ta HHTuxo6aH 6a HKe a3 moxgyxTapoH cyx,6aT opocraHH EaxpoM Hh3omh a3 Boxa^ou H^ogaKyHaHgau ^upMxou ocmohh 6a TaBpu Bacet ucTH^oga Me6apag. HyHHH aMajiu moup hmkoh Megux,ag, kh TacBupu x,aBogucu acap 6ace BoKeH Ba ^ojh6 cypaT rupag.

MaBogu hh MaH3yMa HumoH Megux,ag, kh hk rypyx, HoMBoxax,o homh mox,x,o Ba 6yp^x,o Max,cy6 Mee6aHg. Hh ^o 3apyp acT, kh HoMBoxau 6yp^ map^ goga maBag, 3epo gap TacBupu Hh3omh gap «X,a$T naHKap» 6a TaBpu ^apoBoH MaBpugu ucTH^oga Kapop rupu^TaacT. MacajaH, hk TacBupu mouppo MeopeM Ba cunac 6a Ta^cupu 6yp^ ugoMa Megux,eM:

nemu oh ¿oe pa$m uyH Mayu 6adp, Moy dap 6урцu roe e6ad ^adp (12, c. 124).

MyBo^HKH MatjyMoTH MyHa^HMoH goupau $ajaK e ocmoh, kh 0$to6 gap Tyju hk coj aTpo^u oh gaBp Me3aHag, 6a gyBo3gax, khcm TaKcuM MemaBag Ba ohx,o «6yp^» (HtHe 12 6yp^) HoMuga MemaBaHg. Byp^ gap «Oapx,aHru 3a6oHH to^hkh» KajHMau 6apoMagam apa6H map^ e^Taacr: X,aMaj (Eappa), CaBp (roB), H,aB3o (^ynaHKap), CapaToH (XapnaHr), Acag (fflep), CyH6yja (Xyma), Mh3oh (Tapo3y), AKpa6 (KaxgyM), ^aBc (KaMoH), ^agH (Ey3roja), ^ajB Cflyj), XyT (Mo^H) (17,1, c. 215). X,aMryHH hh Boxa MatHou 6hhoh MaHopamaKjepo u^oga MeKyHag, kh gap ryma^ou Kajta Ba x,ucop coxTa MemaBag (17,1, c. 215). HmyHHH, 6yp^ gap «Fuec-yj-jyroT» 6a 6yp^u o6H (CapaToH, AKpa6, Ba XyT), 6yp^u xokh (CaBp, CyH6yja Ba H,agH), 6yp^u 6ogH (H,aB3o, Mh3oh Ba ^ajB) Ba 6yp^u oTamH (X,aMaj, Acag, Ba ^aBc) TacHH$ rapguga, 6a Ba3H$au nop ^acju coj oMagaacT (11,1, c. 130). H,npM, 6hho 6a mapxu «Oapx,aHru 3a6oHH to^hkh» ^hcm, MaxcycaH ^hcmh ocmohh, MoHaHgu mox,, cuTopa^ou caHep Ba cokht» Me6omag (17,2, c. 782). MacajaH, XyT, MymTapH, 3y^pa:

Toneam X,ymy Mymmapu dap X,ym, 3yx,pa 6o y ny nam dap e^ym (12, c. 68).

^yT (^j^) - hom (6yp^)-u gyBo3gaxyM a3 6yp^^ou ocmohh Ba homh mox,h gyBo3ga^yMH cojmyMopuu maMcH Me6omag, kh 6a mo^h ^eBpaju MejogH 6apo6ap acT (17, 2, c. 760).

3yxpa (oj^j) - caHepau Ho^ug, kh oHpo MyTpu6au $ajaK MeHoMaHg Ba oju^au 3e6oH, cypygy paKc hh3 ^acT (17,1, c. 464). Hh hom 6apoMagu apa6H gopag. ^ap po6uTa 6a Taja$^y3H apa6uu oh gap «Fuec-yj-jyroT» oMagaacT: «arapnu gap apa6H 6a hh MatHH (cuTopau Matpy^ - ^.E.) 6a 3aMMH aBBaj Ba $aTx,u cohh Ba cojhk (HtHe 3yx,apa) ca^e^ acT, jeKHH ^opcueH 6o cyKyHH cohh (3y^pa - A.E.) ucTetMoj KyHaHg^; Ba gap «HaTOH^» MapKyM acT, kh 3y^pa gy xoHa gopag: HKe CaBp, gyByM Mh3oh Ba ^ou y 6a $ajaKH ceByM acT Ba paHru y caneg Ba hkjhmh MoBapoyHHaxp ^aBoja 6a ycT^» (11,1, c. 400). HoMmHHoc O.Fa^ypoB gap MaBpugu hom^oh 3a^po, 3y^po, 3y^pa 6ax,c opocTa, u6po3H Ha3ap MeKyHag, kh muax,o OoTHMapo 3a^pyjjo HoMuga 6ygaHg Ba oh 6e ^y3tu

улло маънои «зани сафедруй», «зани руяш тобон»-ро ифода мекард. Фотима -духтари пайгамбари ислом Мухаммад (с) махсуб ёфта, ба сабаби зебою сафедруй буданаш бо лакаби Захро ном бурдаанд: Фотимаи Захро. Баъдтар бошад, баъзе му-сулмонон онхоро аз хам чудо намуда, ба хайси номи дугоникхо истифода бурдаанд ва имруз низ дар номгузории фарзандон истифода мебаранд. Аз шархи О.Гафуров мебарояд, ки «Зухро чинси занонаи калимаи азхар «дурахшон» мебошад. Сабаби ба шакли Зухро маълум шудани Захро он аст, ки ин ном ба калимаи Зухра, ки исми сайёра низ мебошад, ташбех карда шудааст. Маънои Зухра низ «дурахшон» аст» (7, с. 54). Зу^раро аз фуруги моутобй, Бурцае баркашид симоби (12, с. 36)

Муштарй - номи сайёраи бузургтарини низоми Офтоб - Юпитер, ки

онро Бирчис, Зовуш ва ^урмуз низ меноманд ва муначчимони кадим онро муборак арзёбй намуда, Саъди акбар ва ^озии фалак сифат кардаанд. Ба ин мазмун зикри сухани Шамси Табрезй хеле ба максад мувофик аст: Чуз толеи муборак аз Муштарй чи ёби? Чуз зарри нацди холис аз кони зар чи ояд? (17,1, с. 789).

Низомй дар достони хеш номи Бирчис (<^е?оО-ро истифода бурдааст: Дода х,ар кавкабе шауодати хеш, Хамчу Бирцис бар саодати хеш (12, с. 68).

Муштарй аз руи баромади забониаш арабй мебошад.

Уторид - ситораи машхур, ки дар фалаки дувум чой дорад ва онро

Дабири фалак гуянд. Аз руи ихлоси гузаштагонамон илму акл ба у тааллук дорад. Дар маъхазхои илми нучум онро сайёраи Тир, Меркурий (11,2, с. 69) низ ном мебаранд:

Наи килкам зи киштзори х,унар, Ба Уторид расонд сунбули тар (12, с. 333).

Ин вожа баромади арабй дошта, муродифи точикиаш Тир мебошад (18,2,364). Вожаи тир дар «Гиёс-ул-лугот» ба чанд маънй тафсир ёфтааст: 1) ситораи Уторид; 2) номи мохи шамсй дар забони порсй, ки дар забони хиндй такрибан саван ном дорад; 3) рузи сездахуми хар мохи шамсй; 4) чуби рости сакф ва киштй; 5) токат ва кудрат (11,1, с. 218). Мураттибони «Фарханги забони точикй» бошанд чанд шакли хамгун (омоним)-и Тирро мавриди тафсир карор доданд, ки аз инхо иборатанд: Тир I 1. абзори чанг, ки аз чуб сохта, ба нугаш охан нишонда, ба воситаи камон ба нишона зада мешавад; 2. болор; сутун; сутуни киштй; 3. мач. чизи рост, мустаким; Тир II 1. нуч. сайёраи Уторид, ки дар хайати кадим ба шакли котиб тасвир мешуд; 2. мохи чоруми соли шамсй, ки ба 22 июн-22 июл рост меояд. Мукоиса шавад: тирмох, яъне мохи чоруми соли шамсй (22 июн-22 июл); мохи якуми тобистон; Тир III фасли сол, ки баъд аз тобистон меояд, тирамох; Тир IV хисса, бахра, насиба, кисмат; Тир V биёбон; Тир VI шакли дигари тира I (тира I тор, торик, хира, сиёх) (17,2, с. 263-264).

Кайвон (и^) - сайёраи Зухал, Сатурн, ки дар осмони хафтум чойгузин буда, муначчимон онро ситораи нахс номидаанд: Гунбаде, к-у зи цисми Кайвон буд, Дар сиёуй чу мушк пинуон буд (12, с. 147).

Ин вожа бо тасбити лугатнигорон точикист ва имкон дорад, ки таърихан аз ду кисм - Кай ва вон (бон) шакл гирифта бошад.

Дар «Гиёс-ул-лугот» истинодан ба «Сироч-ул-лугот» тафсири зайли Кайвон манзур гардидааст: Кайвон номи ситораи Зухал, ки бар фалаки хафтум аст ва мачозан фалаки хафтумро низ гуянд.

Зухал - номвожаи дигари ифодакунандаи сайёраи Кайвон буда, баромади арабй дорад:

Чун ба таслиси Муштарию Зухал,

Шохи анцум зи Хут шуд ба Хамал (12, с. 294).

Дар «Фарханги забони точикй» тафсири ин номвожа чунин омадааст: Зухал а. номи дигари сайёраи Кайвон, ки нахс хисоб мешуд (17,1, с. 463). Дар «Гиёс-ул-лугот» Зухалро «ситораи сайёра, ки бар фалаки хафтум тобад ва он нахси акбар аст» шарх дода шудааст (11,1, с.390).

Парвин (ц^^) - шаш ситораи хурдхачм, ки дар як чо чамъ омада, дар фасли зимистон аз аввали шаб дар осмони беканор зухур мекунанд. Онхо мансуби бурчи Савр мебошанд (17,2, с. 29; 11,1,с. 163).

Савр - номи бурчи дуюми дувоздах бурчи осмон буда, ба точикй Гусола номгузорй шудааст (17, 2,с.172):

Бар сарир ою пеши ман биншин, Созгор аст Мох, бо Парвин (12,163).

Дар достони «Х,афт пайкар» муродифи Парвин - Сурайё низ фаровон истифода гардидааст:

Мехмонхонае мухайё дошт, К-аз саро руй дар Сурайё дошт (12,150) Чун шаб омад, гараз мухайё буд, Маснадам бартар аз Сурайё буд (12,171)

Мох/Мах - ^амар, хамрохи Замин, ки атрофи он гардиш мекунад ва бо

акси рушноии Офтоб тобон аст (17,1,с. 704): Фитнаро бод рахнамун омад, Мох, аз абри сиях бурун омад (12,с.194).

Мухаккикони эронй солхои охир ба омузиши забони «Хамса»-и Х,аким Низомй таваччухи хоса намудаанд, ки яке аз онхо маколаи доктор Ахмад Амирии Хуросонй ва Хркимаи Мучохидй мебошанд. Онхо дар маколаи хаммуаллифии хеш дар бораи «Мох ва корбурдхои адабии он дар «Хамса»-и Низомй» мохро чун «ба унвони як падидаи нучумй, ки бозтоби васее дар зиндагй ва зехни башар дошта интихоб шудааст, то корбурди он дар «Хамса»-и Х,аким Низомй мавриди арзёбй карор гирад» (5, с.74).

Дар маколаи мазкур мох ва корбурди онро муаллифон дар се бахш - асотир, оёти ^уръон ва «Хамса» нишон дода, ба хулосахои чолиб меоянд (5,53-74).

Дар «Х,афт пайкар» вожаи мураккаби мохтоб чун муродифи мох, камар истифода гардидааст. Масалан,

Сарви ташна ба цуи об расид, Офтобе ба мохтоб расид (13, с. 286).

Тавре ки аз фархангхои забони точикй бармеояд, мохтоб/махтоб ду маъниро ифода мекунад ва ба хамин маънихо дар байни сохибони забон машхур мебошад. Масалан, дар «Гиёс-ул-лугот» маънихои онро «мох» ва «партави мох» шарх дода, «ба маънии дувум» машхур буданашро кайд мекунад. Мисоле аз Хоча Низомй меорад (Х,арири рукоки ду парвезанй, Чу махтоб тобанда дар равшанй) ва фикри худро собит

месозад (11, 2, с. 217). Дар «Фархднги забони точикй» низ маънидоди хдмчунини «Гиёс-ул-лугот» пешниход гардида, маънии «партав ва рушноии мох»-ро дар чойи аввал мегузоранд: Мохтоб/Махтоб 1. партав ва рушноии мох,: Шаби сухбат ганимат дону доди хушдилй бистон, Ки мах,тобе дилафруз асту тарфи лолазоре хуш (Х,офиз); 2. мох, камар: Ох аз ин зиштон, ки махру менамояд аз никоб, Аз дарун шав мах,тобу аз бурун шав офтоб (Шамси Табрезй) (17,1, с. 706). Мураттибони «Фарханги тафсирии забони точикй» мах,тоб ва мох,тобро дар ду моддаи лугавй чой дода, дар хар ду холат низ якгун шарх додаанд: 1. тобиши мох; 2. мох, камар (18,1 ,с. 816). Ин шарх аз «Фарханги забони точикй» тафовут надорад (17,1,с. 706).

Низомй дар ифодаи чирмхои осмонй бо зикри як ном конеъ нагардида, силсилаи муродифхоро мавриди истифода карор додааст ва ин баёнгари фарохии дониши нучумии шоирро нишон медихад. Дар услуби шоирони пешин ин тачриба хеле роич буд. Масалан, дар «Шохнома»-и Абулкосими Фирдавсй.

Офтоб - хуршед, шамс, мехр. Номи ситора, ки атрофи он гурухи сайёрахо давр мезананд:

Хар ки уамранги осмон гардад,

Офтобаш бо цурси хон гардад,

Гули азрац, ки он уисоб кунад,

Курса аз цурси Офтоб кунад (12, с. 253).

Вожаи хуршед низ ба хамин маънй дар достон фаровон истифода гардида, мисли офтобу мехр баромади точикй дорад: Мулк аз у гарчи сабзшохи дошт, У чу хуршед пайфарохи дошт (12,с. 111) Пайкаре дид Хайр чун хуршед, Сарве аз боди саръ гашта чу бед (12, с.269).

Ин вожа тибки баррасии мухаккикон аз ду чузъ: хур+шед иборат мебошад. Таърихан хуршед дар «Авесто» шакли хуага xsaëta-ро дорад. Вожаи аввал (ё чузъи аввали ин калима) хуаге баъдтар ба хур табдил ёфта, «офтоб»-ро ифода мекунад. Хsaëta низ дар зинаи минбаъдаи инкишофаш ба шед бадал шуда, маънои «дурахшон»-ро инъикос мекунад. Хуршед чун вожа (номвожа низ махсуб меёбад) дар мачмуъ маънои «офтоби дурахшон»-ро доро мебошад (7,с.149). Дар «Зебономхои ориёй» М.Пошанг хуршедро офтоб, равшанй, дурахшандагй маънидод карда, онро ба «хуваршид»-и пахлавй ва «хурахшат»-и авестой алокаманд мекунад (14, с. 165). Дар «Авесто»-и Чдлили Дустхох омадааст, ки хуршед (дар «Авесто» хваре-хшаста ба маънии «хури дурахшон»), «номи кураи осмонии машхур ва номи Изадест... Ба навиштаи «Бундахиш» дар миёни хафт пояи осмон, Хуршед дар панчумин поя... чой дорад», инчунин Хуршед номи ёздахуми рузи мох аст, ки онро Хурруз низ мехонанд (21,с. 730).

Миррих (¿0е) - номи сайёраи Бахром (Марс) аст, ки ба акидаи муначчимон, барангезандаи чангу китол махсуб меёбад (17,1, с.692): Моу дар Савру Тир дар Цавзо, Авци Миррих дар Асад пайдо (13,68). В-он ки Миррих баст паргораш, Гавуари сурх буд дар кораш (12, с. 147)

Дар «Фарханги тафсирии забони точикй» сифати дигари Миррих тавзех ёфтааст: сайёраи манзуми Офтоб буда, дар осмон равшани сурхранг метобад (18,1, с. 843).

Далв (jb) - номи бурчи ёздахуми фалак буда, аз ин бурч гузаштани Офтоб мутобики мохи январ аст (18,1,316; 12,1,340): Зу^ал аз Далв бо цавирой, Хасмро дода бодпаймои (13,68).

Инчунин далв ба маънои зарфи чармини обкашй аз чох низ мебошад (17,1, с.

316).

Акраб (mj^) - номи бурчи хаштуми бурчхои осмонй, ки шакли каждумро доро мебошад ва маънои лугавии он низ хамин аст. Аз руи акоиди муначчимони кадим, ин мох сифати нахсро дорост (11,2,с. 70; 17,1, с. 115): Буи сесанбар аз харорати хеш, Акраби чархро гудохта неш (13, с. 295).

Дар таркиби лугавии забони точикй ду калимаи акраб, ки аз забони арабй иктибос шудаанд, дар истифода карор доранд ва онхо дар «Фарханги забони точикй» хамчун калимахои хамгун тавзех ёфтаанд: Акраб I а. mj^I карибтар, наздиктар. ^авли охир ба сидк акраб аст. «Равзат-ус-сабох»; Акраб II а. mj^ 1. каждум...; 2. нуч. номи бурчи хаштум аз дувоздах бурчи осмон. ..(17,1, с.115).

Бахром (flj^j) - номи дигари сайёраи Миррих (Марс), ки муначчимони кадим онро ситораи нахс, шум, фитнаву чанг сифатчинй кардаанд (17,1, с. 166): Шуд чу бурци Хамал цахонорой, Хоса Барром карда будаш цой (12, с. 74).

Дар баробари вожахои тахлилшуда калимоти зиёди ифодакунандаи истилохоти чирму бурчхои осмонй низ ба назар мерасанд, ки тахлили онхо зарур аст. Махсусан, ин вожахо дар мавриди эъмор ва тавсифи хафт гунбад, ки барои хафт пайкар аз чониби Шох Бахром сохта шудаанд, истифода гардидаанд.

Осмон (¿ЬшЛ) - яке аз маънихои он фазои беканори атрофи замин, ки ранги кабудро ба худ дорад, мебошад:

То бимонад ба цой чархи кабуд,

Бод бар хуфтагони хок дуруд (12, с. 108)

Муродифи он сипехр, фалак, само ва гайрахо мебошанд (18,1,926). Дар «Гиёс-ул-лугот» омадааст, ки он аз лафзи ос ва мон мураккаб буда, маънии хамшабехи осиё будааст (11,1, с. 24):

Рузе аз субхи фатхи нурони,

Осмон баркушода пешони (12, с. 139)

Гардиши ахтару хироми сипехр,

Хам бад-ин фаррухи намуди чехр (12, с.143)

Фалак аз толеи хурушонаш,

Хонда шохи сиёхпушонаш (12, с. 150)

Дар тавзехоти баъзе номвожашиносон таъкид мегардад, ки осмон калимаи эронй буда, дар авесто ва порсии миёна шакли «asiman - осиман» дошта, баъдтар дар забонхои пахлавию порсии нав «as man - осмон» шакл гирифтааст (14, с.45). М.Пошанг таъкид месозад, ки осмон аз ду чузъ таркиб ёфтааст: «асма» - «осмон, санг» ва «он» -«монанд» (14, с. 47). Забоншиноси точик Д.Саймиддинов низ хини тахлили истилохоти кайхоншиносй ба тахлили этимологии вожаи осмон таваччух намуда,

кайд мекунад, ки он дар авесто ва форсии бостон шакли asman-ро дошт. Барои киёс бо asman-и авестой вожаи splhr-ро оварда, иброз мекунад, ки asman нисбати ин вожа (spihr - форсии муосир сипехр) «таърих ва ё собикаи пештар дошта, хам дар матни «Авесто» ва хам дар осори форсии бостон танхо хамин ном (asman - Д.Б.) ба кор рафтааст. Иртиботи бунёди маънои осмонро ба вожаи sang аз матни «Авесто» ва тарчумахои пахлавии он метавон ташхис намуд (15, с. 175-176). Дар мавриди вожаи spihr такя ба мухаккикони хоричй нишон медихад, ки дар эроншиносй ду назари мухолиф оид ба этимологияи он вучуд дорад: 1) робитаи он ба шакли эронии бостон spi9Ta (санскритй - svitra) ба маънои «равшании дурахшон» ва 2) хамчун иктибоси юнонй будани spihr (шакли форсии миёнаи монавии он ('spyr). Ва Д.Саймиддинов низ чонибдори нуктаи назари дуюм мебошад (15, с. 177).

Ситора (ejj") - дар фархангхо маънии ахтар, кавкабро низ ифода мекунад (17,2, с. 250). Дар «Х,афт пайкар» низ ситора, ахтар ва кавкаб истифода шуда, силсилаи муродифиро ташкил медиханд. Ситора вожаи точикй буда, аз star-и авестой ва star-и пахлавй сарчашма гирифта, маънои «равшанибахш, равшанй»-ро ифода мекунад (15, с. 178; 14, с. 133).

Омадам з-он нишотгоу бурун, Буд як-як ситора бар гардун (12, с. 167) Камтар ацрохури туро бо циёс, Цути уафт ахтар аст цуръаи кос (12, с. 48) Инчунин моху ситора дар шакли таркиб ба таквияти маънои торикй омадааст: Чун шаб аз сурмаи фалакпарвард, Чашми мо^у ситораравшан кард (12, с. 275) Кавокиб (s^ljS) - чамъи кавкаб - ситора, сайёра: Мауд бар чарх рон, ки моу туй, Бар кавокиб давон, ки шоу туй (12, с. 34) Дар «Х,афт пайкар» гунаи дигари ин вожа ба назар расид: Кавкаба - ситораи калон; Кавкаби дегпоякрдор - номи ситораеро мавсум кардаанд, ки дар илми ситорашиносии асри миёна Насри Вокеъ меномиданд ва он дар байни мардуми авом Дегпоя номида мешуд (13, с. 462).

Дар «Х,афт пайкар» як гурух номхо дар шакли таркиб омада, баромади точикй доранд ва хар яке маънии хешро доро мебошанд. Масалан, Мох ва хуршед: Мо^у хуршед баччае зодаст, Зуура шири Аторудаш додаст (12, с. 210) Осмон (jW) ва фалак Ин вожахо бо хам муродиф мебошанд. Осмон тавре ки дар боло зикр кардем, калимаи точикй махсуб меёбад. Вожаи фалак баромади арабй дошта, маънии якуми он осмон ва сипехр аст (17,2, с. 406).

Тахлил ва баррасии маводи «Х,афт пайкар», ки дар ин макола зимни номвожахои ифодакунандаи чирмхои осмонй сурат гирифт, хулосаеро талкин мекунад, ки забон ва услуби шоир шоистаи омузиши амик ва гуногунчанба мебошад. Махз тадкику баррасии хамачонибаи забони «Хамса»-и Низомии Ганчавй имконият фарохам меорад, ки бузургии забони ин нобига муайян карда шавад.

Пайнавишт:

1. Абдуллоев Н. Истилоуоти астрономй дар «Китоб-ут-тафуим» /Н.Абдуллоев//Маориф ва маданият, 8 сентябр. - Душанбе, 1973.

2. Абдуллоев Н. К вопросу формирования таджикской астрономической терминологии/ Н.К.Абдуллоев//Изд. АН Тадж.ССР. Отд. физико-математических и геолого-химических наук, №4(66). - Душанбе, 1977. - С.29-34.

3. Абдуллоев Н. Формирование таджикской астрономической терминологии и космонимики/Н.Абдуллоев//АКД.-Душанбе, 1978. - 20 с.

4. Афсахзод А. Низомии Ганцави ва достони у «Хафт пайкар»/ А.Афсахзод//Низомии Ганцави. Куллиёт. Иборат аз панц цилд. Цилди 3. ««Хафт пайкар». - Душанбе: Ирфон, 1983. - С.5-26.

5. Ахмад Амири Хуросони, Хакимаи Муцохиди. Мох ва корбурди адабии он дар «Хамса»-и Низоми/ Хуросони А.А., Муцохиди Х.//Нашрияи адаб ва забон. Донишкадаи адабиёт ва улуми инсонии Донишгохи Шахиди Бохунари Кирмон. Соли 16, шумораи 34, пойиз ва зимистони 92. - С.53-74.

6. Боголюбов М.Н. Отражение названий звезд и созвездий лунного зодиака в Согдийской ономастике/М.Н.Боголюбов//Иранское языкознание. - М.: Наука, 1985. - С.9-18.

7. Гафуров О. Маънои хазору як ном/ О.Гафуров. - Душанбе: Маориф, 1987. -176 с.

8. Ибодуллоев Б. Сайёрахо дар ашъори Бадриддини Хилоли/Б.Ибодуллоев//Хуцанд, №6. - Хуцанд, 2001.- С.36-40.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

9. фургонов З. Шевахои хоси бозтоби ацроми самови дар ашъори Фарзона/ З.Цургонов//Мухтасари гузоришоти конфронси IX илмии мухащщони цавони вилоят бахшида ба 15-солагии Ицлосияи XVI Шурои Олии ЦТ. - Сугд, 2007. - С.83-88.

10.Мамадрасулова Т.Р. К сравнительному анализу наименований планет иранского происхождения/Т.Р.Мамадрасулова//Масъалахои забоншиноси. - Душанбе: Дониш, 1983. - С.58-64.

11.Мухаммад Гиёсуддин. Гиёс-ул-лугот (тахияи матн бо пешгуфтор, тавзехот ва фехристи А.Нуров)/Гиёсуддин М. - Душанбе: Адиб, ц.1, 1987.- 480 с.; ц.2, 1988. - 416 с.; ц.3, 1989. - 304 с.

12.Низомии Ганцави. Куллиёт. Ц.3. Хафт пайкар/ Ганцави Н. - Душанбе: Ирфон, 1983. -416с.

13.Низомии Ганцави. Хамса. Хафт пайкар/Ганцави Н. - Душанбе: Адиб, 2012. - 480 с.

14.Пошанг М. Зебономхои ориёи/ М.Пошанг. - Душанбе: Бухоро, 2012. - 430 с.

15. Саймиддинов Д. Вожашиносии забони форси/ Д. Саймиддинов. - Душанбе: Пайванд, 2001. - 310 с.+ 94 с.форси.

16.Султонов М. Вожаву истилохоти илми нуцум дар «ат-Тафхим»-и Абурайхони Беруни/М. Султонов//Адаб, №1(3). - Душанбе, 1998. - С.19-21.

17.Фарханги забони тоцики. Дар ду цилд. - М.: Советская энциклопедия, 1969, цилди 1. -952 с.; цилди 2. - 952 с.

18.Фарханги тафсирии забони тоцики. Ц.1. - Душанбе: Пажухишгохи забон ва адабиёти ба номи Рудаки, 2010. - 897 с.

19.Цалили Дустхох. Авесто/ Дустхох Ц. - Душанбе: Институти забон ва адабиёти ба номи Рудаки, 2001. - 792 с.

20.Шомухаммад Хайдари. Ономастикаи халщои ориёинажод/ Хайдари Ш. - Хуцанд, 2012. - 528 с.

References:

1. Abdulloev N. Astronomical Terms in "Kitob-ut-Tafhim"/ N. Abdulloev// - Dushanbe: Enlightenment and Culture, 1973.

2. Abdulloev N. On Questions of Formation Concerned with Tajik Astronomical Terminology/ N.K. Abdulloev // Dushanbe: The publication of Academy of Sciences of the Tajik SSR. Branch of physical-mathematical and geological-chemical sciences. -№ 4(16). - 1977. -PP. 29-34.

3. Abdulloev N. Formation of Tajik Astronomical Terminology and Cosmology/ N. Abdulloev// Candidate dissertation. - Dushanbe. 1978. - 20 pp.

4. Afsahzod A. Nizomi Ganjavi and his book "Seven Beauties"/ A. Afsahzod// Nizomii Ganjavi. Collection of Poems. In five volumes. V 3. "Seven Beauties". - Dushanbe: Cognition, 1983.

- Pages 5 - 26.

5. Ahmad Amiri Khurosoni, Hakimai Mujohidi. Month and Literature Work on "Khamsa" by Nizami/ Khurosoni A.A., Mujohidi H.//University of Humanity and literature of Shahidi Bohunari Kirmon. 16, number 34, autumn and winter 92. - PP. 53-74.

6. Bogolyubov M.N. Reflexion of the Names of Stars and Constellations of Lunar Zodiac in Sogdian Onomastics/ M.N. Bogolyubov// Iranian Linguistics. - Moscow: Science, 1985. -Pages 9-18.

7. Gafurov O. The Meaning of thousand Names/ O.Gafurov. - Dushanbe: Enlightenment, 1987.

- 176 pp.

8. Ibodulloev A. Planets in the Poems of Badriddini Hiloli/B. Ibodulloev// Khujand, 6. -Khujand, 2001. - Pages 36 - 40.

9. Qurgonov Z. The Meaning of Dialect in Farzona's Poems/ Qurgonov Z.// The IXth scientific conference dedicated to the 15 anniversary of the XVIth supreme session of RT. - Sougd, 2007. - PP. 83-88. - 240pp.

10. Mamadrasulova T.R. On Comparative Analysis of the Names of Planets in Iranian Origin/ T.R. Mamadrasulova//Linguistic Problems. - Dushanbe: Knowledge. - Pages 58 - 64.

11. Muhammad Ghiyosuddin. Ghiyos-ul-lughot/ Ghiyosuddin M. Edition and introduction by A. Nurov. - Dushanbe: Man-of-Letters, V.1, 1987. - 480pp.; V.2, 1988. - 416pp.; V.3, 1989. -304 pp.

12. Nizami Ganjavi. Collection of Poems. V.3. Seven Beauties/ Nizomi G. - Dushanbe: Cognition, 1983. - 416pp.

13. Nizami Ganjavi. Khamsa. Seven Beauties/ Nizomi G. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2012. -480 pp.

14. Poshang M. Beautiful Names of Arians/Poshang M. - Dushanbe: Bukhoro, 2012. - 430 pp.

15. Saimiddinov D. Iranian Lexicology/ D. Saimiddinov. - Dushanbe: Union, 2001. - 301 pp. (plus 94 pages in Persian version).

16. Sultonov M. Astronomical Words and Terms in "At-Tafhim" of Aburaihon Beruni/ M. Sultonov// Adab, № 1(3). - Dushanbe, 1998. - PP. 19-21.

17. Tajik Interpretation Dictionary. In two volumes. - Moscow: Soviet Encyclopedia, 1969. V.1.

- 952pp.; V.2. - 952pp.

18. Standard Tajik Dictionary. V.1. - Dushanbe: Academy of Tajik languge and literature named after Rudaki, 2010. - 897pp.

19. Jalili Dustkhoh. Avesto/ Dustkhoh J. - Dushanbe: University of Tajik language and literature named after Rudaki, 2001. - 792 pp.

20. Shomuhammad Haidari. Onomastics of Aryan Nations/ Shohmuhammad H. - Khujand, 2012. - 528 pp.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.