CC BY
22
Dragiša Jaćimović,
kapetan I klase, dipl. inž. Zoran Despotović,
dipl. inž.
Tehnicki remontni zavod, Cacak
TEHNOLOGIJA I PROCEDURA UNIŠTAVANJA NAORUŽANJA MALOG KALIBRA
UDC: 623.442/.443 : 351.753.7
Rezime:
U radu su predstavljene standardne tehnologije i procedure koje se primenjuju pri uni-stavanju naoru'anja malog kalibra u Tehni~kom remontnom zavodu Ca~ak. One obuhvataju proces prijema i identifikacije, postupke demonta'e i plasti~ne deformacije na hidropneu-matskim presama i gasnog se~enja cevi većih kalibara, kao i primenjene na~ine ozna~avanja i skladištenja svih vrsta nastale furde-otpada. Ova metoda uništavanja naoru'anja prošla je strogu međunarodnu verifikaciju i u konkurenciji sa drugim predlo'enim metodama prihva-ćena je kao najbolje rešenje za date uslove i zahteve. Takođe, prikazane su i posebne mere zaštite na radu koje je zahtevao naru~ilac radova, a primenjene su u toku procesa unistava-nja naoru'anja.
Klju~ne re~i: uništavanje naoru'anja, plasti~na deformacija, hidropneumatska presa, gasno se~enje, otpadni materijal, zaštita na radu.
TECHNOLOGIES AND PROCEDURES APPLIED IN DESTROYING SMALL ARMS
Summary:
This work is a presentation of standard technologies and procedures used in a process of small arms destruction in the Technical Repair Bureau Ca~ak. They include item reception and identification, dismantling and plastic deformation on a hydro-pneumatic press and gas cutting of large-caliber tubes well as marking and warehousing waste materials of all kinds. This method of weapon destruction has passed several international verification controls and in comparison with other suggested methods, it has been accepted as the best solution for particular conditions and requirements. Some special protective measures in the process of weapon destruction, applied at customer's requests, have been presented as well.
Key words: weapon destruction, plastic deformation, hydropneumatic press, gas cutting, waste material, protection at work.
Uvod
U periodu od 2001. do 2004. godine u Tehnickom remontnom zavodu u Cac-ku, u okviru realizacije ugovora Mini-starstva odbrane SCG sa međunarodnim organizacijama za kontrolu naoružanja i ambasadama zapadnih zemalja, u vise navrata vrseno je unistavanje malog i la-kog naoružanja, zakljucno sa kalibrom
82 mm. Ove akcije su se odvijale sukce-sivno i obuhvatale su unistavanje uglav-nom zastarelog, neperspektivnog i suvi-snog naoružanja. Metode unistavanja koje se sprovode u TRZ Cacak prosle su strogu međunarodnu verifikaciju i u konkurenciji slicnih metoda pokazale se kao najlakse kontrolisane u svim fazama pro-cesa i najrentabilnije sa stanovista tro-skova rada i materijala.
VOJNOTEHNICKI GLASNIK 5/2004.
519
Pored sprovođenja propisanih teh-nologija i dogovorenih metoda uništava-nja naoružanja, inostrani predstavnici ko-ji su nadzirali uništavanje posebno su in-sistirali na strogoj primeni mera zaštite na radu. To se posebno odnosi na rad na hidropneumatskim presama pri izvođenju plasticnih deformacija pojedinih sklopo-va naoružanja. U skladu s tim zahtevom vršeno je projektovanje i ugradnja zaštit-nih ograda i mehanizama u zoni dejstava presa za plasticno deformisanje.
U okviru predstavljanja aktivnosti uništavanja naoružanja vršena je odgova-rajuća prezentacija za predstavnike Mini-starstva odbrane i međunarodne verifika-tore i donatore, ciji je graficki deo pred-stavljen u ovom radu.
Tehnologija i procedura
uništavanja naoružanja
Proces uništavanja naoružanja zapo-cinje prijemom sredstva predviđenog za uništavanje. Naoružanje se pojedinacno evidentira i smešta u odgovarajuće san-duke koji se obeležavaju. Nakon formira-nja zapisnika o prijemu i drugih materi-jalnih dokumenata za određenu primlje-nu kolicinu naoružanja (materijalne liste, razduženja tehnickih knjižica sa delovi-ma IK i RAP-a i dr.) ono se skladišti u odgovarajući magacinski prostor do tre-nutka uništavanja. Nakon toga naoruža-nje se u sanducima dovozi u prostor za uništavanje, gde ga preuzima ekipa koja obavlja ovaj proces. Sa naoružanjem se šalje i odgovarajući zapisnik koji je for-miran pri prijemu, koji ujedno služi kao revers kojim rukovalac skladišta predaje naoružanje na proces uništavanja.
Clanovi ekipe za uništavanje, zaduženi za identifikaciju naoružanja, pojedinacno upoređuju fabricki broj svakog oruzja sa za-pisnikom, evidentiraju u odgovarajućoj ru-brici da je naoružanje uzeto u proces uništa-vanja, vrše proveru ispražnjenosti od even-tualno zaostale munucije i smeštaju naoru-žanje u pokretnu sošku. Ukoliko se neki fabricki broj pojedinacnog naoružanja ne mo-že sravniti sa zapisnikom o prijemu, ono se vraća rukovaocu, usaglašava stanje sa ko-misijom za prijem i vrše potrebne ispravke. Kada se soška napuni (ili pregleda i isprazni odgovarajuća kolicina sanduka), doprema se pored radnog stola gde se vrši demontaža (rastavljanje) naoružanja. Istovremeno, obavlja se i sortiranje odgovarajućeg RAP-a koji je u sanducima došao sa naoružanjem, tako da se odvajaju metalni, drveni, kožni, plasticni i drugi delovi furde u posebne san-duke koji se, takođe, obeležavaju.
Na liniji demontaže vrši se rastavljanje naoružanja od kojih se vitalni delovi, kao što su cev, zatvarac, udarna igla i sl. smešta-ju u odgovarajuće sanduke koji se obeleža-vaju tako što im se daje oznaka soške sa kojih je skinuto naoružanje od kojih oni poti-cu. Ostali delovi se razvrstavaju prema vr-stama materijala (metal, drvo, koža, plastika i sl.) i pakuju i obeležavaju kao i furda na-stala od delova IK i RAP-a.
Delovi malog i lakog naoružanja, iz-rađeni od presovanog lima ili cevi tankih zidova, uništavaju se plasticnom defor-macijom. Deformacija se izvodi na eks-centarskim i frikcionim hidropneumat-skim presama sa minimalnim silama od 600 kN. Naoružanje debelih i masivnih zidova uništava se presecanjem.
Presecanje se vrši: gasnim rezacima, elektrolucno, korišćenjem elektroda za rezanje, i abrazivnim brusnim plocama.
520
VOJNOTEHNICKI GLASNIK 5/2004.
Organizacija procesa unistavanja naoružanja malog kalibra prikazana je na slici 1.
Postupak plasti~nog deformisanja vi-talnih delova naoružanja na hidropneumat-skim presama predstavlja najvažniju fazu u procesu unistavanja naoružanja. Tehnoloske prednosti unistavanja naoružanja metodom plasti~nog deformisanja ogledaju se u tome da se sa jednim ili vise relativno jednostav-nih hodova izvrsnog dela masine (pritiski-va~a prese) vrsi narusavanje povrsinske strukture metalnih i drugih delova naoruža-nja i time njegovo potpuno onesposobljava-nje za ponovno sklapanje i upotrebu. Isto-vremeno, prednost metode plasti~ne defor-macije je mala koli~ina otpada koja je ma-seno ekvivalentna masi naoružanja u sklo-pljenom stanju, i kao takva može se lako obeležiti i evidentirati.
Zahtevi pri uništavanju naoružanja
Postupkom unistavanja naoružanja mora se obezbediti:
- unistenje svih vitalnih delova;
- da maksimalna dužina nedeformi-sanog dela plasti~nom deformacijom ne bude veća od 50 mm kod pistolja, a kod pusaka i mitraljeza ne veća od 100 mm,
- da posle se~enja vitalnih delova naoružanja (cevi, brave, zatvara~a, pod-loge, dvonosca i sl.), opravka i regenera-cija takvih delova ne bude moguća.
Raspored mesta deformacije na la-kom naoružanju prikazan je na slici 2.
Tehnoloski postupak unistavanja naoružanja deformacijom na hidropneu-matskim presama i gasnim se~enjem pri-kazan je u tabeli.
Raspored mesta se~enja naoružanja kalibra većeg od 7,9 mm prikazan je na slici 3.
Prostorija za unistavanje naoružanja secenjem deformacijom
Prostorija za identifikaciju i pripremu naoružanja za unistavanje
Sl. 1 — Organizacija procesa unistavanja naoruzanja malog kalibra:
1 — Identifikacija oru'ja za unistenje; 2 — Unos podataka; 3 — Provera i vađenje iz oružja zaostale mu-nicije; 4 — Skidanje zatvaraca sa oru'ja; 5 — Odvajanje nemetalnih delova sa oruzja; 6.1 — Presa br. 1; 6.2 — Presa br. 2; 6.3 — Presa br. 3; 6.4 — Presa br. 4; 7 — Unistavanje secenjem; 8 — Odlaganje neme-talnog otpada; 9 — Odlaganje metalnog otpada
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 5/2004.
521
Sl. 2 — Raspored mesta deformacije na lakom naoru'anju
Tehnolosk postupak unistavanja naoruianja deformacijom na hidropneumatskim presama i gasnim
se~enjem
Red. br. Aktivnost - tehnološka operacija Vreme rada (tehnicki normativ)
NČ/izvršilac Broj izvršil. Ukupno NČ/kom
sati minuta sati minuta
1. Izdvajanje odgovarajućeg naoružanja u skladištu, po tipovima 0,033 2,00 3 0,100 6,00
2. Utovar i transport naoružanja do mesta uništenja i istovar 0,033 2,00 3 0,100 6,00
3. Identifikacija naoružanja (utvrđivanje modela, kali-bra, serijskog broja i kolicine) i unos podataka u specifikacije 0,05 3,00 4 0,200 12,00
4. Provera i vađenje iz naoružanja zao stale municije (iz cevi i okvira) 0,05 3,00 4 0,200 12,00
5. Skidanje zatvaraca i okvira sa naoružanja i njihovo odlaganje 0,0166 1,00 4 0,066 4,00
6. Odvajanje nemetalnih delova sa naoružanja (drve-nih, plasticnih, kožnih i platnenih), njihova selekcija i odlaganje u ambalažu 0,083 5,00 1 0,083 5,00
7. Uništavanje deformacijom ili gasnim secenjem vi-talnih sklopova na naoružanju, u sklopljenom stanju, prema šemi uništenja 0,033 2,00 4 0,133 8,00
8. Razvrstavanje i odlaganje u ambalažu furde nastale uništavanjem naoružanja, zatvaraca i okvira 0,033 2,00 2 0,066 4,00
9. Utovar, transport u skladište i istovar furde nastale uništavanjem naoružanja i nemetalnih delova 0,025 1,50 2 0,05 3,00
10. Planiranje, organizacija, praćenje radova i izrada iz-veštaja o uništenju naoružanja 0,0083 0,50 1 0,0083 0,50
U K U P N O 1,0063 60,5
522
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 5/2004.
MESTA SEČENJA
Sl. 3 — Raspored mesta secenja naoru'anja kalibra većeg od 7,9 mm
Šematski prikaz postupka
uništavanja naoružanja
Tehnološki proces uništavanja nao-ružanja određen je nizom definisanih radnji i postupaka. Nacelna šema i tok postupka uništavanja, po fazama, prika-zani su na slici 4.
Odlaganje i obeležavanje otpada
Pri uništavanju naoružanja nastaju razlicite vrste otpada. Pored metalnog otpada koji je najzastupljeniji, u pro-cesu uništavanja naoružanja nastaje drveni, krpeno-platneni, kožni, gume-ni, plasticni i drugi otpad koji se poje-
dinacno evidentira, meri i uz materi-jalnu listu razdužuje kod rukovaoca, kao i pri svakom drugom postupku rashodovanja.
Pri uništavanju naoružanja, pored standardnih postupaka sa otpadom, koji su navedeni u skladu sa Uputstvom o materijalno-finansijskom poslovanju, re-guliše se i postupak sa:
- gorivom i mazivima preostalim iz sredstava koja se uništavaju;
- tehnickim knjižicama i kartonima;
- delovima koji se skladište u odgo-varajućim magacinima (noževi, okviri, cetkice, izbijaci, cistilice, kantice i sl.).
Odlaganje uništenog naoružanja pri-kazano je na slici 5.
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 5/2004.
523
Sl. 4 — Strukturna šema tehnološkogprocesa unistavanja naoru'anja
Alternativne metode uništavanja
naoružanja
Istaknuto je da su metode unistava-nja naoružanja primenjene u Tehnickom remontnom zavodu u Cacku prosle stro-gu medunarodnu verifikaciju i pokazale se kao konkurentne drugim metodama. Medutim, u praksi se primenjuju i druge metode unistavanja, kao sto su:
- topljenje u visokim pećima,
- unistavanje dejstvom jakih kiseli-na ili baza,
- direktno secenje na presama veli-kih snaga,
- metoda ,,gaženja“ gusenicnim vo-zilima,
- potapanje u more na velikim du-binama i sl.
Nabrojane metode, a i mnoge druge, u poredenju sa metodom koja se prime-njuje u TRZ Cacak imaju mnogo nedo-stataka, koji su najcesće izraženi u nemo-gućnosti naknadne kontrole fabrickih brojeva naoružanja koje je unisteno, jer se samim postupkom unistavanja gube svi tragovi o tipu, fabrickom broju, mo-delu i drugi bitni podaci koji bi se i na-kon odredenog perioda mogli koristiti i biti proveravani.
524
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 5/2004.
Sl. 5 — Odlaganje uništenog naoru'anja
Mere i postupci zaštite na radu
pri uništavanju naoružanja
U toku procesa unistavanja naoruža-nja mogućnosti povređivanja radnika su raznovrsne i veoma izražene. Radnik se može povrediti u svim fazama procesa rada pocev od prijema, istovara, transporta naoružanja pa do samog izvrsenja procesa unistavanja, odnosno rada na masinama (presama) za plasticno defor-misanje. Zastita radnika koji rade na po-slovima unistavanja naoružanja obezbe-đuje se prvenstveno konstrukcionim re-senjem masina ili ugradnjom odgovara-jućih sistema zastite.
Pri resavanju konkretnog sistema zastite mora se voditi racuna o:
- izboru odgovarajućeg konstrukci-onog materijala;
- pogodnom oblikovanju i prilago-đavanju predmeta rada;
- postavljanju u kućiste delova koji imaju opasna kretanja;
- vrsti izolacionih materijala za za-stitu od udara elektricne struje, za termic-ku zastitu, zastitu od buke, vibracija i sl.;
- primeni odgovarajuće mehanicke i elektricne opreme i instalacija (uređaja za zastitno blokiranje, uređaja za zastitu od elektricnog udara, zastitu od preopte-rećenja masine);
- sto većoj automatizaciji procesa.
Zastita radnika od mehanickog povre-
đivanja može se ostvariti razlicitim kon-strukcionim resenjima, kao sto su: zastitne naprave, uređaji, blokade, oklopi i dr.
Zastitne naprave imaju ulogu da sprece pristup ruku ili drugih delova tela radnika do opasnog prostora u zoni po-kretnih delova masine. Mogu biti u obli-ku ograde, prepreke, stitnika, poklopca, vratasca, oklopa, kućista, branika i slic-
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 5/2004.
525
no. Konstruisane su tako da budu cvrste i otporne na udare, da svojim položajem i delovanjem ne stvaraju nove izvore opa-snosti, da se ne mogu skidati sa ma{ine bez upotrebe specijalnih alata, da ne smetaju radniku pri obavljanju odgovara-ju}ih operacija i slicno.
Za{titni uredaji imaju ulogu da {tite ma{inu od preoptere}enja i sprece hava-riju ili za{tite radnika od povredivanja. Na ma{inama kod kojih se aktiviranje iz-vr{nog dela vr{i dvorucnim komandama ne sme istovremeno da se radi nožnom komandom ili nekim drugim uredajem za aktiviranje. Ovi uredaji se primenjuju na presama, makazama za secenje i slicnim ma{inama.
Za{titnim blokadama obezbeduje se meduzavisnost delovanja za{titnih naprava ili uredaja i ma{ine, odnosno njenih delova, kao i bezbedan rad, odnosno zaustavljanje ma{ine u slucaju
otkaza ili drugih neželjenih pojava u procesu rada (sprecavanje istovreme-nog odvijanja razlicitih operacija i ogranicavanje dužine hoda izvr{nog dela ma{ine). Za{titni oklopi sprecava-ju dodir opasnih delova ma{ine. Oblik za{titnog oklopa mora da bude prila-goden delovima ma{ine oko kojih po-stoji opasna zona. Oklopi ne smeju imati o{tre uglove i ivice, jer bi time i sami predstavljali opasnost za radnike.
Uzrocno-posledicni lanac od opasnih zona na ma{inama, preko nepažnje i netipicnih postupaka radnika do akci-denta, odnosno povrede (nezgode), me-du najznacajnijim su interaktivnim uti-cajima radnog procesa na radnika -neposrednog izvr{ioca u toku procesa uni{tavanja naoružanja. Jedan od naci-na za{tite u toku uni{tavanja naoruža-nja na hidropneumatskim presama pri-kazan je na slici 6.
Sl. 6 — Jedan od nacina zaštite u toku uništavanja naoruzanja na hidropneumatskim presama
526
VOJNOTEHNIČKI GLASNIK 5/2004.
Zaključak
Unistavanje malog i lakog naoružanja u Tehnickom remontnom Zavodu u Cacku je aktivnost od velikog znacaja za međuna-rodnu afirmaciju nase Vojske i zemlje u ce-lini. Postupci unistavanja prikazani u ovom radu dobili su visoku ocenu nadležnih i kontrolnih organa, a i svih drugih koji su imali priliku da se upoznaju sa ovom akci-jom. Ona je izazvala i veliku medijsku pa-žnju i bila afirmativno predstavljena. Mo-gućnost kontrole unistenog naoružanja u svakoj fazi procesa, a i naknadno za svaki pojedinacni primerak, odnosno fabricki broj, najveća je prednost metode unistavanja naoružanja u TRZ Cacak. Takođe, ova metoda je i veoma rentabilna, uzimajući u obzir troskove radne snage i materijala koji su minimalni.
Da bi se ova složena aktivnost reali-zovala uz sto manju mogućnost narusavanja bezbednosti okoline i povređivanja radnika - neposredih izvrsilaca, primenjene su od-govarajuće mere zastite na radu. Na prime-rima primenjenih zastitnih mehanizama na konkretnim masinama i uređajima pri pro-cesu unistavanja naoružanja, ali i pri drugim radnim operacijama, pokazano je da se sa relativno malim materijalnim ulaganjima nivo zastite i bezbednosti uopste može podi-ći na visi nivo, ne remeteći pri tome odvija-nje propisanih tehnologija i postupaka rada.
Literatura:
[1] Unistavanje malog i lakog naoružanja — prezentacija, Teh-nički remontni zavod, Cačak, 2003.
[2] OSHA standards: Concepts and Techniques of Machine Safeguarding, US Department of Labor, 1992.
[3] Janković, Z., Jaćimović, D.: Koncepcija bezbednosti i zastite na radu u procesu održavanja masina i uređaja, XXIX naučno-stručni skup HIPNEF 2004, Vrnjacka Banja, 2004.
VOJNOTEHNICKI GLASNIK 5/2004.
527
