Научная статья на тему 'Тафаккур креативлигини ривожлантиришнинг амалий имкониятлари: янгича ёндашув зарурати хусусида айрим мулоҳазалар'

Тафаккур креативлигини ривожлантиришнинг амалий имкониятлари: янгича ёндашув зарурати хусусида айрим мулоҳазалар Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
1638
222
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижодий тафаккур / заковат / машғулот / мнемик жараёнлар / психологик техника / психик ҳолат / креативлик / интеллектуал ҳиссиётлар / гуманистик ёндашув / creative thinking / quick wit / business / mnemonically processes / psychological technique / psychological status / creativity / intellectual emotions / humanistic estimation

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — П. С. Эргашев, Д. М. Анварова, М. Б. Джумабаева

Мазкур мақолада ижодий тафаккурни ривожлантиришга йўналтирилган анъанавий усул ва ёндашувлар танқидий нуқтаи назардан таҳлил қилинган, муаллифлар томонидан инсоннинг интеллектуал ҳис-туйғуларини тараққий топтириш орқали топшириқларни бажариш самарадорлигини ошириш имкониятлари хусусида мулоҳазалар билдирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PRACTICAL OPPORTUNITIES OF KREATIVE THINKING DEVELOPMENT: SOME DISCUSSOINS OF NEW APPROAC NECESITY.

From the critical positions in the article are discussed issues of traditional methods and approaches to creative thinking development. On the basis of psychological analysis there is forwarded idea of significant opportunities of creative relation to tasks solving intensification through human’s intellectual sense development.

Текст научной работы на тему «Тафаккур креативлигини ривожлантиришнинг амалий имкониятлари: янгича ёндашув зарурати хусусида айрим мулоҳазалар»

П.С.Эргашев,

Тошкент давлат педагогика университети "Умумий психология" кафедраси доценти, психология фанлари номзоди; Д.М.Анварова,

Бухоро мух,андислик технологиялари институти "Педагогика ва психология" кафедраси катта укитувчиси, психология фанлари номзоди; М.Б.Джумабаева,

Тошкент давлат педагогика университети "Умумий психология" кафедраси укитувчиси

ТАФАККУР КРЕАТИВЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АМАЛИЙ ИМКОНИЯТЛАРИ: ЯНГИЧА ЁНДАШУВ ЗАРУРАТИ ХУСУСИДА АЙРИМ МУЛОХ.АЗАЛАР

П.С.ЭРГАШЕВ, Д.М.АНВАРОВА, М.Б.ДЖУМАБАЕВА. ТАФАККУР КРЕАТИВЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АМАЛИЙ ИМКОНИЯТЛАРИ: ЯНГИЧА ЁНДАШУВ ЗАРУРАТИ ХУСУСИДА АЙРИМ МУЛОЦАЗАЛАР

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада ижодий тафаккурни ривожлантиришга йуналтирилган анъанавий усул ва ёндашувлар танкидий нуктаи назардан тах,лил килинган, муаллифлар томонидан инсоннинг интеллектуал x1ис-туЙFуларини тараккий топтириш оркали топширикларни бажариш самарадор-лигини ошириш имкониятлари хусусида мулох,азалар билдирилган.

Таянч иборалар: ижодий тафаккур, заковат, машFулот, мнемик жараёнлар, психологик техника, психик х,олат, креативлик, интеллектуал х,иссиётлар, гуманистик ёндашув.

П.С.ЭРГАШЕВ, Д.М.АНВАРОВА, М.Б.ДЖУМАБАЕВА. ПРАКТИЧЕСКИЕ ВОЗМОЖНОСТИ РАЗВИТИЯ КРЕАТИВНОСТИ МЫШЛЕНИЯ: НЕКОТОРЫЕ РАЗМЫШЛЕНИЯ О НЕОБХОДИМОСТИ НОВОГО ПОДХОДА

В данной статье с критической точки зрения обсуждается проблема эффективности традиционных методов и подходов к развитию креативности мышления. На основе психологического анализа авторами статьи выдвигается идея о значительных возможностях интенсификации творческого отношения к решению задач через развитие интеллектуальных чувств человека.

Ключевые слова: творческое мышление, находчивость, занятие, мнемические процессы, психологическая техника, психологическое состояние, креативность, интеллектуальные эмоции, гуманистическое отношение.

P.S.ERGASHEV, D.M.ANVAROVA, M.B.JUMABAEVA. PRACTICAL OPPORTUNITIES OF KREATIVE THINKING DEVELOPMENT: SOME DISCUSSOINS OF NEW APPROAC NECESITY.

From the critical positions in the article are discussed issues of traditional methods and approaches to creative thinking development. On the basis of psychological analysis there is forwarded idea of significant opportunities of creative relation to tasks solving intensification through human's intellectual sense development.

Keywords: creative thinking, quick wit, business, mnemonically processes, psychological technique, psychological status, creativity, intellectual emotions, humanistic estimation.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 1

Замонавий давлатнинг ижтимоий-ицтисодийривожланиши бугунги кунга келиб тулик илмий-техникавий тараккиётга ботик булиб колгани, бу соцадаги илтор узгаришларнинг эса, аввало, мутахассис кадрларда ижодий салоцият шаклланти-рилишини тацозо этиши туфайли креатив кобилиятларни ривожлантиришнинг амалий имкониятларини аниклаш, бу мацсадга хизмат килувчи самарадор педагогик-психологик технологияларни ишлаб чицишга психология фанидаги дол-зарб муаммолардан бири сифатида каралмоцда.

Мазкур йуналишдаги илмий изланишлар-нинг натижалари катта ижтимоий ах,амиятга эга экани тадкикотчиларни ижодий тафак-курни, креатив кобилиятларни ривожланти-риш учун мулжалланган хилма-хил услубий ёндашувлар ва махсус методикаларни ишлаб чикишга раFбатлантирмокда. Шу сабабли, бугунги кунгача турли концептуал асослар неги-зида услубий ишнинг х,ар хил шаклларига та-янган куплаб муаллифлар шахс интеллектуал сох,асида креативлик сифатининг даражасини оширишга ёрдам берувчи восита сифатида турли методикаларни тавсия этадилар.

Ижодий тафаккурни ривожлантиришнинг усуллари сифатида бугунги кунда купгина муаллифлар таклиф этаётган услубий ечимлар-да когнитив ёндашув устуворлиги сезилади. Купчилик муаллифлар ижодий тафаккурни ривожлантиришнинг самарали усуллари сифатида креативлик асосини ташкил этувчи билиш жараёнлари (ижодий хаёл, танкидий тафак-кур ва х,.к.)ни фаоллаштиришга мулжалланган машк ва топшириклардан иборат методикаларни таклиф этадилар. Масалан, Е.П. Торренс томонидан ижодий тафаккурни ривожланти-риш буйича таклиф этилган методикада турли буюмларни узининг асл вазифасидан ташкари кандай максадларда ишлатилиши мумкинлиги юзасидан фикрлашга ундайдиган топширик берилади1.

Креативлик кобилиятини ривожлантириш воситаси сифатида катор муаллифлар турли материаллар асосида ижодий хаёлни машк килдиришга мулжалланган методикаларни таклиф этадилар. Жумладан, Е.П.Роговнинг амалий кулланмаларида таклиф этилган, гурух,ий шаклда утказилиши кузда тутилган машкларда,

1 Ильин Е.П. Психология творчества, креативности, одаренности. - СПб.: «Питер», 2009. -С. 300.

масалан, тренинг иштирокчиларидан бири кандайдир фантастик вазиятли савол (масалан, "Агар одамлар бир-бирининг фикрини укий оладиган булиб колганда, Ердаги х,аётда кандай узгаришлар руй берар эди?" деган са-вол)ни уртага ташлаш, гурух,нинг колган аъзо-ларига узларининг имкон кадар ранг-баранг жавобларини шакллантириш вазифаси бери-лиши мумкин2.

Ижод психологияси муаммоларини урганишда уз илмий мактабини яратган етакчи олимлардан бири Я.А.Пономарев х,ам тафаккур креативлигини ривожлантиришнинг методик имкониятларини аниклаш йуналишида уз ёнда-шувига эга. Хусусан, олимнинг тадкикотларида туккиз катакли (3х3) шахмат доскасининг турли кисмларида жойлаштирилган от билан уйин коидаларини бузмаган х,олда бошка бир катакка куйилган пиёдани олишга каратилган х,аракатларни аниклаш машкидан х,ам диагностик, х,ам ривожлантирувчи максадда фойда-ланиш х,олатлари кайд этилади3.

Б. Клег томонидан ижодий тафаккурни ривожлантириш буйича узига хос интенсив курс ишлаб чикилган булиб, унинг асосини ода-тий шароитда курсатилган бирликда учра-майдиган нарса-х,одисалар кандай ассоциа-тив боFланишларни уЙFотишини (мас., "михли музкаймок", "шляпали чойнак", "аквариумда-ги ошпаз", "томдаги ертула" каби бирликлар нималар билан ассоциацияланиши) тах,лил

2 Рогов Е.П. Настольная книга практического психоло-гоа: Учеб. пособие: В 2 кн. 3-е изд. - М.: Гуманит. Изд. центр. ВЛАДОС, 2000. - Кн.2: Работа психолога со взрослыми. Коррекционные приёмы и упражнения. С. 377.

3 Пономарев Я.А. Психология творческого мышления. -М.: Изд-во АПН РСФСР, 1960. -С. 352.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 1

килишга мулжалланган топшириклар ташкил этади1.

Ижодий тафаккурни ривожлантириш, но-стандарт фикрлашга урганишнинг методик асосларини ишлаб чикиш сох,асида дунё микёсида танилган мутахассис Э. де Боно сама-рали усул сифатида "провокацион Fоя" мето-дикаси - бир карашда акл бовар килмайдиган, мантиксиз фикрни (масалан, "автомобиль Fилдираклари туртбурчак булиши керак") ил-гари суриб, уни бах,олашдан кочиб, ривож-лантиришни давом эттириш йулини таклиф этади2. Муаллифнинг фикрича, "провокацион" Fояларнинг бах,оланишига йул куйилса, тафак-кур уларни тажрибада мавжуд андазаларга номувофиклиги сабабли дарх,ол инкор этади. Ижодий тафаккурнинг ривожланиши учун эса бундай фикрларга бах,о бериш, уларнинг шах-сий тажриба чегараларига канчалик сиFишини аниклаш урнига ушбу Fоялардан келиб чикувчи кейинги янги фикрларга утилишига эришиш зарур. Fайритабиий фикрлардан янги Fояларга утиш жараёни Э. де Боно талк,инида ушбу мантиксиз фикрлардан фойдали ечим топиш, бирор мантикий жих,атдан уринли ху-лосага келишдан иборат булади.

Юкоридаги кискача тах,лилдан куриниб турганидек, тафаккур креативлигини ривожлантириш кузда тутилган методик воситалар-нинг аксарияти одамдан ижодий ёндашувни талаб килувчи топшириклардан иборатдир. Бу ерда турли билиш жараёнлари ёки коммуни-катив куникмаларни ривожлантиришга хизмат килувчи машк ва машFулотлардаги ёндашувга аналогик х,олатнинг гувох,и булиб турибмиз. Маълумки, бу тоифа амалий машFулотларнинг купчилигида вазифа ва топшириклар тегиш-ли жараённи фаоллаштирадиган мазмунда булади. Масалан, корректур синов методика-сини коррекцион-ривожлантирувчи максадда куллаш тавсия этилиши топширик шартига кура одам бир текис фонда яккол ажралиб турмайдиган бирор шаклни аниклаши учун атроф-мух,итнинг чалFитувчи таъсиридан че-кланиб, муайян сох,ада диккатини жамлашга

1 Клег Б. Интенсивный курс по развитию творческого мышления. - М.: ООО «Издательство Астрель», 2004. -С. 392.

2 Боно Э. Серьёзное творческое мышление. - Мн.: ООО

"Попурри", 2005. -С. 416.

мажбур килинишига асосланади. Худди шу-нингдек, хотирани ривожлантириш максадига хизмат килувчи методикалар турли мнемик жараёнларни фаоллаштирувчи,хавотирланиш психокоррекциясида кулланувчи услубий во-ситалар ташки хулк-атворда дадиллик х,иссини сунъий намоён этиш ёки эмоциоген омилга нисбатан когнитив установкани узгартиришга йуналтирилган психологик техникалардан иборат булади.

Албатта, тавсифланган услубий ёндашув те-гишли психик жараён, х,олат ва хусусиятнинг ички табиати, намоён булиш ва ривожланиш хусусияти х,акидаги илмий тасаввурларга асосланади. Аммо, назаримизда, ижодий тафаккур, креативлик кобилиятини ривожлантириш х,акида гап кетганда, юкорида тавсифлаб бе-рилган ёндашув билан чегараланиш когнитив жараёнлар мисолида булганидек юкори са-марадор амалий ишнинг етарлича кафолати була олмайди. Бунинг асосий сабаби, бизнинг фикримизча, бошка билиш жараёнларига нисбатан ижодий тафаккурнинг шахс хусусиятла-ри билан ута чукур ва мураккаб муносабатда эканлигидадир.

Дарх,акикат, юксак ижодий кобилиятларни намоён этувчи ижодкорни биографик манба-лар асосида х,ам бевосита эмпирик текширув асосида х,ам урганиш натижалари кайта-кайта улар нафакат интеллектуал сифатлари билан, балки шахс хусусиятлари сох,асидаги бетакрор индивидуаллиги билан ажралиб туришини тасдикламокда. Бу х,олат ижодий тафаккурни ривожлантириш йуналишидаги мазмунида х,ам акс этишини катор муаллифларнинг дастурла-рига асос булган илмий карашларда ^ам кайд этилади. Масалан, Б. Клегнинг ижодий тафаккурни ривожлантириш буйича интенсив курси муаллифнинг креативлик даражасига етиш беш омил - маданий мух,итнинг ижобий таъсири, махсус методикалардан унумли фойдаланиш, шахс сифатида ривожланиш, ментал энергия ва юмор х,иссининг юкори даражада ривож-ланган булиши лозимлиги х,акидаги тасаввурларга асосланади3. Шу сабабли, назаримизда, тафаккур креативлигини ривожлантиришга

3 Клег Б. Интенсивный курс по развитию творческого мышления. - М.: ООО «Издательство Астрель», 2004. С.17.

каратилган амалий иш самарадорлиги нафакат методик воситаларнинг мах,сулдорлиги, балки шакллантирувчи таъсир объекти булган одам-да тегишли шахс хусусиятлари канчалик тар-киб топган булишига х,ам боFликдир.

Тавсифлаб утилган х,олатда бизнинг фи-кримизча, ижодий тафаккурни фаол ташки педагогик-психологик таъсир х,исобига ри-вожлантиришга каратилган ишнинг кафолат-ланган самарадорлигини ошириш учун шахсда х,ам шундай узгаришларни раFбатлантириш ке-ракки, улар интеллектуал тренинг доирасидаги топширикнинг кабул килиниши, юкори ички мотивация билан бажарилишига замин тайёр-ласин. Замонавий психологик ёрдам амалиёти йуналишлари орасида марказий уринлардан бирини эгаллаган гуманистик ёндашув мето-дологиясига кура х,ам одамнинг креативлик кобилиятини унинг шахси структурасида му-айян узгаришларни х,осил килмай ривожлан-тириб булмайди. Ижодни бирор бир малакага ургатгандай ургатишнинг имконияти йук, креатив булмок учун одам сифат жих,атидан ва бир бутун тарзда узгариши талаб килинади. Шу-нинг учун креативликни ривожлантиришнинг гуманистик технологиялари уз мох,иятига кура салох,иятини тула-тукис руёбга чикара олув-чи шахсни шакллантириш технологияларидан фаркланмайди1.

Демак, бизнинг методологик ёндашуви-мизга кура, талабаларда ижодий тафаккурни ривожлантириш ишининг самарадорлиги учун уларнинг шахси сох,асида х,ам муайян йуналишдаги узгаришларни х,осил килишга каратилган чора-тадбирлар ушбу иш тизи-мидан урин эгаллаши максадга мувофикдир. Бунда, назаримизда, ташки фаол таъсир учун шахс структурасининг шундай сох,аси ва тар-кибий кисми танлаб олиниши керакки, унинг, биринчидан, х,ам когнитив жараёнлар билан, х,ам шахс индивидуал-психологик хусусиятлари билан кучли алокаси, иккинчидан, ижодий фаолликда мух,им ах,амияти кайд этилсин. Биз-нингча, ушбу талабга психологик адабиётларда "интеллектуал х,иссиётлар", "интеллектуал эмо-циялар", "аффектив-когнитив комплекслар" деган турли номлар билан аталадиган психик

1 Ильин Е.П. Психология творчества, креативности, одаренности. - СПб.: «Питер», 2009. -С. 434.

феномен жавоб беради. Методологик ёндашу-ви жих,атидан фаркланувчи турли муаллифлар билиш жараёни билан боFлик миссий кечин-маларни таснифлашда, номлашда турли хил категориялардан фойдаланишига карамай, биринчидан, бундай психик х,олатнинг объектив мавжудлигини, иккинчидан, унинг узи х,ам алох,ида турларга эгалигини тан олиш бораси-да уларнинг купчилиги якдилдирлар.

Маълумки, интеллектуал х,иссиётлар деган-да аклий фаолият давомида одамда вужудга келувчи узига хос миссий кечинмалар тушуни-лади. Турли муаллифлар (К. Изард, 2000; И.А. Васильев, 1998; К.К.Платонов, 1984) бундай х,иссиётлар жумласига миссий кечинмалар-нинг х,ар хил турларини киритишига карамай, деярли барча таснифларда х,айратланиш, кизикиш, шубх,аланиш каби х,иссиётлар та-крорланади. Ушбу миссий кечинмаларнинг алох,ида х,иссиётлар гурух,ига ажратилиши учун уларнинг аклий фаолият билан узига хос функционал-генетик алокадорлиги асос килиб олинади. "Бундай х,иссиётлар, - деб ёзади И.А. Васильев, - нафакат аклий фаолият давомида вужудга келади, балки улар бундай фаолият-да йуналиш олади, унинг муваффакияти ва муваффакиятсизлигини аклий фаолият мотив-лари нуктаи назаридан бах,олайди ва ушбу бах,о асосида якунда субъектнинг билиш эх,тиёжини кондириш учун фикрлаш жараёнига фаол таъ-сир курсатади"2.

Ижодий кобилиятлар х,амда ижод психо-логияси сох,асида чукур изланишлар олиб борган деярли барча тадкикотчилар креатив шахсларга одатда ута миссий таъсирчанлик хос булишини, айрим буюк ижодкорлар турли ижодий асарлар билан танишиш жараёни-да куз ёш килишгача ута таъсирлангани, х,атто х,ушини йукотгани х,акида маълумотлар мавжудлигини кайд этадилар3. Негаки, барча тур-даги ижодий фаолият ва унинг мах,сулларида узига хос эстетика, шакл нафосати, компози-цион тартиблашганлик, тизимлилик элемент-ларини топиш мумкин. Тадкикотларда креативлик купинча узига ишонч, кенг маънода

2 Васильев И.А. Роль интеллектуальных эмоций в регуляции мыслительной деятельности. // Психологический журнал. - М.: 1998, №4. -С.50.

3 Ильин Е.П. Психология творчества, креативности, одаренности. - СПб.: «Питер», 2009. -С. 434.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 1

гузалликни х,ис эта олиш, кизикувчанлик, шахс сифатида етукликнинг юкори даражаларига эришса-да, оламни болаларча идрок этиш-га мойиллик каби хусусиятлар билан як,ин алокадорликда булиши исботланган1.

Юкоридаги тах,лилий мулох,азалар ва улар-га асос булган илмий далиллар интеллектуал х,иссиётларни х,ис этишга мойилликни кучай-тириш оркали шахснинг ижодий фаолликка

51 _;

интилиш даражасини ошириш мумкинлиги х,акидаги фаразга асос булмокда. Бирок, албат-та, ушбу фаразни текшириш учун утказиладиган эмпирик изланишлар натижаларига караб, та-клиф этилаётган ёндашувнинг амалий сама-радорлик даражаси х,акида якуний хулосани чикариш мумкин булади.

Адабиётлар:

1. Боно Э. Серьёзное творческое мышление. - Мн.: "Попурри", 2005. -С. 416.

2. Васильев И.А. Роль интеллектуальных эмоций в регуляции мыслительной деятельности. // Психологический журнал. - М.: 1998, №4. -С. 49-60.

3. Ильин Е.П. Психология творчества, креативности, одаренности. - СПб.: «Питер», 2009. -С. 434.

4. Ильин Е.П. Эмоции и чувства. 2-е изд. - СПб.: «Питер», 2008. - С. 783.

5. Квин В. Прикладная психология. - СПб.: «Питер», 2000. -С. 560.

6. Клег Б. Интенсивный курс по развитию творческого мышления. - М.: ООО «Издательство Астрель», 2004. -С. 392.

7. Пономарев А.Я. Психология творчества. - М.: «Наука», 1976. -С. 303.

8. Пономарев Я.А. Психология творческого мышления. - М.: Изд-во АПН РСФСР, 1960. -С. 352.

9. Рогов Е.П. Настольная книга практического психологоа: Учеб. побие: В 2 кн. 3-е изд. - М.: Гуманит. Изд. центр. ВЛАДОС, 2000. - Кн. 2: Работа психолога со взрослыми. Коррекционные приёмы и упражнения. -С. 480.

10. Рысева А.А. Самосознание личности интеллектуально одаренных подростков. // Психология сознания: современное состояние и перспективы: Матер. I Всероссийской конференции. - Самара, 2007. -С.376-378.

11. Солдатова Е.А. Креативность в структуре личности: Автореф. дис. кандидата психологических наук. - СПб.: СПбГУ, 1996. -С. 22.

12. Хорошун М.Э. Развитие творческого воображения у детей старшего дошкольного возраста в играх. // Психология XXI века: Тезисы Международной межвузовской научно-практической конференции студентов и аспирантов. - СПб., 2001. -С. 105-106.

13. Циринг Д.А. Когнитивный компонент личностной беспомощности. // Ананьев-ские чтения 2007: Материалы научно-практической конференции. - СПб., 2007. -С. 127-128.

1 Рысева А.А. Самосознание личности интеллектуально одаренных подростков. // Психология сознания: современное состояние и перспективы: Матер. I Всероссийской конференции. - Самара, 2007. -С. 376-378.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.