Научная статья на тему 'Structural and semantic features of interjections in the modern Bashkir language'

Structural and semantic features of interjections in the modern Bashkir language Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
70
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СЕМАНТИКА МЕЖДОМЕТИЙ / ПРОИЗВОДНЫЕ И НЕПРОИЗВОДНЫЕ МЕЖДОМЕТИЯ / СТРУКТУРА МЕЖДОМЕТИЙ / SEMANTICS OF INTERJECTIONS / DERIVATIVE AND NON-DERIVATIVE INTERJECTIONS / STRUCTURE OF INTERJECTIONS

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Isyangulova Gulnaz A.

In the modern Bashkir language interjections are one of the intricate and disputable parts of speech. Interjections present an original group of words belonging to an emotional field of the language and having a completely definite meaning, which is clear to native speakers. They inform about a physical or mental state of a subject. The article considers the semantics, formation (derivative, non-derivative), structure of interjections (simple, compound, composite; single, doubled, paired) in the modern Bashkir language; examples from belles-lettres are given.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Structural and semantic features of interjections in the modern Bashkir language»

ХЭ^ЕРГЕ БАШКОРТ ТЕЛЕНДЭ ЫМЛЫКТАР^ЬЩ СТРУКТУР ЬЭМ СЕМАНТИК У^ЕНСЭЛЕКТЭРЕ

Хэ?ерге башхорт телендэ ымлыхтар хатмар-лы Иэм бэхэсле Иу? теркемдэренец береИе бу-лып тора. Улар башхорт телендэ генэ тугел, баш-ха терки телдэр?э лэ оригиналь Иу??эр теркемен тэшкил итэлэр Иэм Иу? теркемдэре системаИын-да айырым бер урын тоталар. Башхорт тел гиле-мендэ ымлыхтар?ы ейрэнеугэ Э.Э. Юлдашев, Ж.Г. Кейекбаев, Н.Х. Ишбулатов, М.В. Зэйнул-лин, З.Г. Урахсин И.б. билдэле елеш индер?елэр [I; 2; 3].

Объектив донъяны танып белеу ике юл менэн бара: I) логик фекерлэу Иэм 2) хис-тойголар юлы [4]. Ымльгктар — кешелэр?ец хис-тойголарын, эске кисерештэрен Иэм хыял-ихтыярын, теге йэки был вахигага, эш-хэлгэ эмоциональ менэсэбэтен бел-дерэ торган Иу??эр теркеме. Улар лексик Иэм грамматик яхтан башха Иу? теркемдэренэн ных айырылалар. Ымлыхтар, у? аллы Иу??эр кеуек, предметты, сифатты, идэпте, эш-хэрэкэтте атап курИэтмэй?эр, йэки, яр?амлых Иу??эр Иымах, лексик-грамматик мэгэнэ белдермэй?эр. Улар бары кешенец у? ихтыярынан тыш тиерлек, йэгни ситтэн яИалган терле йогонто архаИында барлыхха килгэн хис-тойгоно, кисерештэр?е, эш-хэлгэ, объектха харата менэсэбэттэр?е дейемлэштереп кенэ сагылдыралар.

КайИы бер галимдар ымлыхтар?ы охшатыу Иу??эренэн айырып тикшермэгэн. Хэ?ерге тел гилемендэ охшатыу Иу??эре айырым Иу? теркеме буларах ейрэнелэ [5]. Лэкин ымлыхтарга сахы-рыу Иу??эрен индереу?е дауам итэлэр [6; 7], э улар бер-береИенэн ных айырылалар, тэу сират-та, у??эренец мэгэнэлэре менэн, сенки сахырыу Иу??эре хис-тойголар?ы белдермэй?эр. Шуга курэ сахырыу Иу??эрен айырым Иу??эр класы итеп ейрэнергэ кэрэк.

Шулай итеп, бе??ец мэхэлэбе??ец тикшере-неу объекты булып ымлыхтар, уларга структур-семантик анализ биреу тора. Мэхэлэнец актуал-леге был теманыц хэ?ерге башхорт телендэ мах-

сус рэуештэ тикшерелмэуе менэн ацлатыла. Хе?-мэтебе??ец гилми яцылыгы — башхорт телендэге ымлыхтар?ыц структур Иэм лексик-семантик у?енсэлектэрен тэу тапхыр комплекслы рэуештэ тикшереу.

Башхорт телендэ ымлыхтар у??эренец составы ягынан бик хатмарлы: бер генэ ендэн Иэм бер нисэ ендэн торган йэки хабатланып килгэн ым-лыхтар, у? аллы Иу??эр?эн мэгэнэИе у?гэреп кускэн, Иу?бэйлэнештэр?эн торган Иэм рус, гэрэп, фарсы телдэренэн у?лэштерелгэн ымлыхтар бар.

Башхорт телендэ ымлыхтар у??эренец мор-фологик те?елеше ягынан, интонация Иэм эмоциональ мэгэнэ кимэлдэре ягынан да куп терлелэр.

ЯИалыштары буйынса ымлыхтар?ы ике теркемгэ булергэ мемкин: теп (беренсел) Иэм яИалма ымлыхтар.

Теп ымлыхтар ирекИе? хысхырыхтар, рефлектор ауаз Иэм тауыштар?ан килеп сыЕхандар. Улар ниндэй ?э булИа Иу? теркеме менэн бэйлэнмэгэн Иэм эске яхтан кидэктэргэ буленмэй торган Иэм грамматик формалашмаган эмоциональ Иэм ихтыяри эстэлекле тамгалар бу-лып торалар; ^берэк бер ижекле йэки ике ижекле булалар, хатта бер ендэн тороу?ары ла мемкин. Мэдэлэн: — Ох, Коля-Николаша, молодец! — тип кыскыралар (Н. Мусин). ИЬи-и, харап бит эштэр! (Э. Хэким). Эй, дуд кеше, Урмантаевтар ошонда йэшэйме? (Д. Булэков). Их, тэмле алмалар! (З. Биишева). Бэй, улым, бе? бит байрамга Иуцга халабы? (М. Кэрим). Ух, кен Иыуых. Аях ешей башланы (Ь. Дэулэтшина). О, был ниндэй бэхет! Бэхет! Бэхет!.. (Б. Бикбай).

ЯИалышы буйынса теп ымлыхтар?ы ес теркемгэ булеп харарга мемкин:

I. Ябай ымльгктар. Мэдэлэн: О, тэбигэттэ торналар, хыр ха??ары киткэндэгенэн дэ яман-Иыуырах башха мэл бармы икэн?.. (И. Абдуллин). Бэй, ул да килгэн икэн шул (Н. Мусин).

И^энеолова Гелназ Абдулхак кы$ы, филология фэндэре кандидаты, Башкорт дэулэт университеты доценты

© Идэнголова Г.А., 2009

Бэй, ул минец ирем тураИында я?ып сыхты бит (Д. Булэков). Ну, агай, шул агас телецде! (Н. Мусин). Ьы, бая ух шулай ти?эр уны. Кеше-не эллэ нимэлэр Иейлэндереп беттец (Н. Мусин). Был урыд егетенэн кенлэшеу тойгоИо хай-?ан килде? Тфу! (Н. Мусин). ЭИэ, анауында, иц артта буш бер парта бар икэн... (З. Биишева). Сеу, йунИе?. Урамда тауыш кутэрмэИэц... (Н. Мусин). Сеу, хы?ыбы??ы уятаИыц бит (Д. Булэков). АИ, Хо?айым, нимэ ишетэм мин?! (Б. Бикбай). Э, улай булИа, юл ыцгайы икэн, минец фатир ?а шул яхта (Ь. Дэулэтшина).

2. Кабатлаулы ымльгктар. Тамыр ымлыхтар-?ы хабатлау юлы менэн барлыхха килэлэр. Мэдэлэн: Бэй-бэй, был ниндэй джентельмен тиИэм!.. (Н. Мусин). Вэт-вэт, хэ?ер инде хекумэт масштабында ла алдарга ейрэндек (Д. Булэков). Атах-атах, хыйбат була тиме ни! (З. Биишева). Йэ-йэ, артабан Иейлэ (Н. Мусин). — Ьицэ ни булды беген? АИ-аИ, идэр кеше кеуек ни, — тип аптыраны (Н. Мусин). Калай ?ур, матур хы? бу-лып еткэнИец, балахай, тфу-тфу, ку? теймэИен (З. Биишева). Ой! Ой! Муйынымлы Ь^тидытраИ^тц-сы! Теймэ мицэ! (М. Кэрим). Бэй-бэй, был кем? (З. Биишева). Уэт-уэт, ана шул АтаИулла утары-ныц самай у?е була инде (Н. Мусин). Ай-ай! Аягымды ауырттыраИыц (М. Кэрим). Ьай, Иай, замана хай?а табан китте! (Ь. Дэулэтшина). Ье-Ие! Уй даръяИынан, бэлэкэс, бетенлэй сыга ла алмадха мемкин (Д. Булэков).

3. Парлы ымлыктар. Шулай ух тамыр ымлых-тар?ан, йэ Иу?^1нх^1лар^1н алмаштырыу юлы менэн, йэ уларга й, в, б Иэм к тартынхылары хушылыу юлы менэн яИалалар. Мэдэлэн: — Ай-бай, улым, бигерэк хаты йохлаганИын; (Н. Мусин). Ай-Иай, Ии?гер була шул эсэ йерэге! (Н. Мусин). Ай-Иай, кенэлеИец! Онотмагас, онотмайИыц эллэ хасангы эште (Э. Хэким). Бер сах шулай Байсэйетов ту?мэй хыс-хырып ебэр?е: «Ой-бой-бой, ницэ мин хы? тугел-мен икэн!» (И. Абдуллин). Ай-яй-й... уйлаганын эшлэргэ ярата торган у? Иу?ле хы?... (И. Абдуллин). Ай-яй-яй, улай ярармы ни, дуд, э?! (З. Биишева).

— Ай-яй-яй-яй... Днепр?ыц куптэн былай йэйел-гэне юх ине, хэйерлегэ булИын... — тип харттар йылгага Иохланып та, хэуефлэнеп тэ харап алдылар (И. Абдуллин). Ай-буй, тап мэрйэ шул! (З. Биишева). Вэт, мэкерле, ай-Иай, мэкерле (Д. Булэков).

ЯИалма ымлыхтар тип, башлангыс мэгэнэлэрен югалтып, хис-тойго Иэм ихтыяр?ы белдерэ балаган Иу??эр?е, фразеологизмдар?ы Иэм идиомалар?ы атай?ар. Мэдэлэн: бэрэмэс, бына

хикмэт, ~кара уны, баш вдтв, шайтан алгыры, йвзв кара булгыры И.б. Мидалдар: Бэрэмэс... кит, харт ишэк, тагы ни хыланмахсы булаИыц ул? Эстэээ-гэфирулла... (Н. Мусин). — КэИэр! Анархистар бит былар, — тинем, тэнем эделе-Иыуыхлы бу-лып (Э. Хэким). Карауыл! Ултерэлэр! Изге ке-шелэр, яхшы кешелэр, килеге?, хотхарыгы?, би-сара бэндэне!.. (З. Биишева).

КайИы бер ымлыхтар мифик кестэргэ мерэжэгэт итеу, инаныу?ы белдергэн дини Иу??эр?эн яИалгандар. Мэдэлэн: йэ алла, йэ хо-зай, эй раббым И.б.

ЯИалма ымлыхтарга башха телдэр?эн у?лэште-релгэн хайИы бер ымлыхтар ?а харай: алло, бис, браво, марш, ну, ура, афарин, биллэки, валлаки, бэрэкалла И.б. Мэдэлэн: — Бигэйбэ, — тине Гэрэй агай, — у?ец белэИец (М. Кэрим). Иншалла! Суфия, байтахтан инде хустымдан хэбэр юх тип, кейэлэнеп йерей ине ... (И. Абдуллин). Бынага-йыш! Исеме бетэ республикага билдэле я?ыусы ябай бер хе?мэткэр?е урамда кетеп торИонсо эле (Э. Хэким). Алло, Иаумы, хартлас! (Д. Булэков).

ЯИалма ымлыхтар башха Иу? теркемдэре, фразеологик эйтемдэр идэбенэ арта барган теркемде тэшкил итэлэр.

Ымлыхтар тубэндэге Иу??эр идэбенэ арталар:

1. Исем. Мэдэлэн: атакай, атакайым, аллам, хозайым, карауыл И.б.

2. Кылым. Мэдэлэн: кит эле, кана, эйзэ, И.б.

3. Алмаш, рэуеш, кидэксэ, теркэуес. Мэдэлэн: вэт, вот, уэт, вон, да, дэ И.б.

4. Ныгынган Иу?бэйлэнештэр Иэм фразеоло-гизмдар. Мэдэлэн: аллага швквр, алла бирка, бына кицэ мэ, тот капсыгыцды И.б.

Мидалдар: Ай, афарин, егеттэр! Утэ вахытлы килдеге?! (М. Кэрим). Шекер, донъям теуэл, фатирыбы? иркен (М. Кэрим).

Югарыла курИэтелгэн Иу? теркемдэренэн Иэм Иу? формаларынан ымлыхтар яИалганда, улар у??эренец лексик-грамматик класс у?енсэлектэ-рен бетенлэй югалтып, ымлыхтар?ыц лексик-грамматик у?енсэлектэрен ала.

Структура буйынса яИалма ымлыхтар?ы ябай, хушма, хатмарлы тер?эргэ булергэ мемкин. Кушма ымлыхтар ябай ымлыхтарга кидэксэлэр, алмаштар хушылыу юлы менэн барлыхха килИэ, хатмарлы ымлыхтар ябай ымлыхтар?ыц тулы мэгэнэле Иу??эр менэн хушылмаИынан йэ фра-зеологизмдар?ан тора. Мэдэлэн: Атау ыуаланып:

— Ай эттэ, ай эттэ... бына Иин эле... харап булды бит, — тип Иейлэнэ-Иейлэнэ, утха бадхан

бecэй кєуєк, apы-биpe йyгepэ (H. Mycин). — Эй, эттэгeнэhe, пaтeфoндын энэhe тyпaклaнFaн, — тигэн 6улды, тaмaFын 'кы^ытап (H. Mycин). Эй эттэгeнэhe, oнoтa я?Faнмын (Д. Бyлэкoв). Життє ти am, тот к:aпcыFынды (M. Kэpим). Эй илahым, нимэ eceн aлып киттeлэp hyH Иpнaзap?ы? (H. MyCT^. Уф a^a^a^rn... улэм бит... (И. Лбдул-лин). A?ax, зыяpaттaн ^ньш, бep a? киткэc: «Дл-лaFa шeкep, ep бep xэшэpэттэн apынды», — тип кeлэ (И. Aбдyллин). ЛллaFa шeкep, йэнeн ни тeлэй, шул бap (З. Биишeвa). Coбxaнaллa, кэй-^ітай ?ypaйып yçкэнheн (h. Дэулэтшиш).

Kaйhы бep ымлыктap бик етклэнгэн, тap MЭFЭHЭ гeнэ бeлдephэлэp, икeнceлэpe куп MЭFЭHЭГЭ эйэлэp, xana, cnryan^Fa rapan, кaпмa-rapшы MЭFЭHЭ биpэ ananap.

Был xэл yлap?ы a^re кым ceмaнтик тepкeмдэpгэ 6улєу?є ayыpлamтыpa. Шyлaй ?a ым-лытктap?ы икє ?yp тepкeмгэ 6улєп rapapra мємкин: I) xиc-т0ЙF0 бeлдepeyce (эмoциoнaль) hэм P) ж-тыяp?ы бeлдepeyce (импepaтив) ымлыктap.

Xэ?epгe бamкopт телендэ эмoциoнaль ымтгк-тap?ы ceмaнтик мэFЭнэлэpe бyйынca 7 тepкeмгэ 6улєп rapapFa мємкин:

I. Шaтлaныyзы, 'кы^нну^!, ^к^нь^ы, кэнэFЭтлэнeYЗe бeлдepгэн ымлыктap. Mэçэлэн: he, ниндэй шэп тоем! (H. MyCT^. — ha-aa, — тип кoлacын йэй?e ялбыp rapa cэcлe Mp, — кємдє кypэм! (H. My^^. Эй-й... гандай ?a oлo бэxer бит был ep?э йэшэye!.. (З. Биишeвa). Лй-haй, тaлaнтлы єгєт инє aтaйын мэpxyм (Э. Xэким).

кyphэгe? инє ул бaшмaктap?ы! (M. Kэpим). Yp-ga, ypмaн! Уp-pa! (M. Kэpим). Бэт, егет! Эйе, бap ине yндaй бaтыp?ap... (Э. Xэким). Уй, гай-^ітай мaтyp я?a бeлэheн, Bacя! (h. Дэулэтши-ш). O, мин ниндэй бэxeтлe! (Б. Бикбaй).

P. Apuy^n, ayupTuy^i, Fa3aora-

ныузы, кeйeнeYЗe, бoшoнoyзы, haramia^^!, xaфaлaныyзы, йоплзузє, 'кызFaныyзы, йэн кeйeYЗe, acuy^^^n бeлдepгэн uumim'ap. Mэçэлэн: — Mx, Poмaнды элэктepeп бyлмaны! — тине бepэy (H. Mycин). Ьы, илле биш — иp кеше ешн йэшме ни ул? (H. MyCT^. Эй-й, бeлмэйheгe? шул, бел-мэйheгe?... Йэшheгe? шул эле, йэшheгe?... (З. Биишeвa). — Уф, эceм! — тип Bэзиp бегелеп ук теште (M. Kэpим). — Ax, кулым! — тип ^ic-къфып eбэp?e Faбдyллa (M. Kэpим). 3x, aлдaн белгэн бyлhaм... (Э. Xэким). Эй, Ялaнбикэ, aшa-mirap бит бaшты, xapaп иттeлэp, кoтoлoп бул-мaны инде (h. Дэyлэтшинa). Ah, Caлayaтым, Ca-лayaтым кaй?a?! (Б. Бикбaй).

3. Kyp^iysu, kot ocoy^n, шepлэYЗe, TeTpa-^Y^e бeлдepгэн имлиш^. Mэçэлэн: — Ax... Бeтэhe лэ xapaп булды!.. — тип rape cигeнэ (H. Mycин). Уй, нимэ генэ булды икэн! (З. Бии-шeвa). Эй, кэpэкмэй, кэpэкмэй! Ьин бep кaй?a лa китмэ!.. (M. Kэpим). — Лй Xo?aйым, ^yp^ra-нымды! — тине Гелйе?ем (h. Дэулэтшиш).

4. Acыyлaныyзы, янayзы, Hp^y^n, нэфpэт-

лэнeYЗe, proa^i^n«™, зapлaныyзы, hyкpaныy-?ы, шeлтэлэYЗe, YпкэлэYЗe бeлдepгэн имлик^. Mэçэлэн: — У^, мин Ііине! — тип Лaп-

шин, acыy?aн тыны кы^ылып, йе?е бy?ap?ы (H. Mycин). Aha, иçэyэн, haмaн бэуетеп тик ул-тыpaмcы (З. Биишeвa). — Hx, киpeheн дэ hyH hин, Емеш! — тине Бaйpac, тaмaм йэне кейеп (З. Биишeвa). Иx, omo Pyшaнды, ни?эp генэ кypмэнeм шунын apтаhындa? (M. Kэpим). У^, элэгэcэк тэ hyH Bэзиpгэ! (M. Kэpим). Лй-haй, белдеклегэ эйлэнде xa^m! (Э. Xэким). ^x-m, бе??ен зaмaндap oнoтoлдo шул!.. (Э. Xэким). Уй эpпeш, heнэphe?, эштен ин кы?ыу caFындa... (h. Дэулэтшиш). Эй, бaтюшкa, нинэ a^patai^ (Б. Бикбaй).

5. Kyp9 a™ay?n, кзмЬєтєп «apay^n, epa^YSe, cHKa^Y^e, ытыpFaныyзы, Yc9Y?e, кeлeYЗe, иpoнияны бeлдepгэн ымлыктap. Mэçэлэн: Ьы, тaпкaнhын кеше! (H. Mycин). — Эhэ, элэктенме! — тип yçan бытттыл-дaны Уйылдaн... (H. Mycин). Эй, epэнгec тэ инде! (З. Биишeвa). Фу, ти?эк eçe килэ, ти?эк! (З. Бии-шeвa). Hy би?энгэнпен, эй. Hиcaya, тe?элep эле (M. Kэpим). Эллэ-лэ-лэ, бєpэyзэp яны бaшмaк кейеп aлFaнмы ни? (M. Kэpим). Ьы! Tam шул бep бaлык бaтттьт... (Э. Xэким). haй, haй, ниcэмэ rniroap эш-лэйбе?, имеш (h. Дэyлэтmинa). Эй, енгэ, тепте xэлeн юк икэн. Cepэкэй! (h. Дэyлэтmинa). Ax, ике йе?ле rapa йыщн!.. TÍY, 1гатлык йэн! (Б. Бикбaй).

6. И KwreY^e, шиклэнeYЗe, ya^a^^n, aпты-pay^n, FЭжэплэнeYЗe бeлдepгэн ымлыктap. Mэçэлэн: Бэй-бэй, ни эшлэй эле былap? (H. MyCT^. B§p§c, Ьинме ни, ЛçылFyжa! (H. My-cин). Эй-й. бэлки, мин бмвдд гай^і бep mua-paлap?ы aнлaп eтмэйeмдep... (З. Биишeвa). Aha, унын нимэheнэ aптыpaйhын? (З. Биишeвa).

— Лбay, xaлaй ешегэЛен! — тип быты^^^: ул (M. Kэpим). Бэй, был Якуп тa бaha! (M. Kэpим). Лб-бa! Ьин, нимэ, бындaFы hy??e тынлaп тop?oн-мo эллэ? (Э. Xэким). ÁraR, кaлaлaFы xe?мэткэp бyлha ни? (h. Дэyлэтшинa). haй, haй, зaмaнa кaй?a тaбaн китте! (h. Дэyлэтшинa). Ah-ah, эллэ туйып етмэнеме инде был бaЙF0ш? (Б. Бикбaй). Ah, Xo?a№m, нимэ ишетэм мин?! (Б. Бикбaй).

7. Тормош-кенкурешкз, теге йаки бьіл зш-хзлгз, вакигага мензсзбзтте, баИаньї белдереусе ьімльгктар. Модолон: — Ьай, маладис, кустим, ир иконИен, — тине ахирза (Н. Мусин). Уот мала-дис! Иренде алип кайтирга китеп ултираЛин инде, о? (Н. Мусин). Молодец, Голио, телго ло биреш-мойИен, зшко ло (Н. Мусин). — Бот маладис, мирзам! Гозел егет иконИен (М. Корим). Собха-налла, 'кайЬьшай зурайип удконИен (Ь. Доулотши-на). Ьай, мордод! Кана, Иуза теш, олатай, Иуза теш! (9. Хоким). — Афарин! — тине профессор, Искондорзе яурининан косаклап (9. Хоким).

— Шекер, короно Богдановтарзин тамири, кен узебезго калди, — тип йоллоуе есен аклангандай итте (9. Хоким).

Императив (ихтияр белдереусе) имликтар нимонелер кушиузи, нимоголер можбур итеузе йоки талап итеузе белдеролор. Модаль функция-ларина карап императив имликтарзи ике теркемго булеп карарга мемкин.

I. Берзй зште башларга, дауам итергз йзки туктатьірга ендзу йзки бойороу есен кулланьїл-ган ьімльгктар. Модолон: зй, зй, йз, йзме, йзгез, кай, кзй, карауьіл, марш, кана, ну, ой, алло, зщук, кзйт И.б.

Ау (а-у, а-у-у, ау-у-у) — кеше азашканда ярзам Иорап кискириу есен кулланила. Модолон:

— А-у! — Мозино, зрго-тироЬендо тере йон юкли-гин белИо ло, Иунгн еметен баглап, йоно кис-кирзи (Т. Гарипова).

Йз (йзле, йзгез, йзме) — коноготИезлек бел-дергондо йо яуап талап иткондо ойтело. Модолон: 9сой, тим, йо бутон Иуз Иейлошойек оле, йоме (3. Биишева). — Йогез, дудтар, бейейек! — тип кискирзи Емеш (3. Биишева). Морйом, Иин Иорама, мин ойтмойем, йоме! (Д. Булоков). Ьин катин-киззи хойлого ейротмо, йоме! (Д. Булоков) Йо, яуликти алаИнгизмн, килен? (3. Биишева). Йо, Ііайрап курИот, улайИа (М. Корим). Йо, бер Иуз ойт инде!.. (3. Биишева).

Тарауьл — коткарирга, ярзамга сакирип Иеронлоу. Модолон: Караумл! Ултеролор! Изге кешелор, якши кешелор, килегез, коткаригиз, бисара бондоне!.. (3. Биишева).

дй (зй-й) — берой кешего ендошкондо кул-ланила. Модолон: 9й, картлас, бетоИен до теге Иатиуси менон тинломо инде (Д. Булоков). 9й, кулактар, уринигиззан кузгалмагиз! Йорт камал-ган! (3. Биишева). — 9й, карт, Иин ейзоме? — тип кискирзи Хомичук урамдан ук (М. Корим). 9й, сиборкой! Йонен телогон ерено елдереп кено

илтеп ташлайим, ойзо! (М. Корим). 9й, батюшка, нино акираИин? (Б. Бикбай).

ду — кеше ендошкондо яуап итеп ойтело. Модолон: 9у, колонсагим! Ни булди! (3. Биишева). — 9у, нимо бар? — 3ифа язиуинан туктамай гина Ііорани (Н. Мусин). Римма аппаратти изонго тешереп ултиртти, иренеп кено трубкани алди:

— 0у! (Д. Булоков).

Тара, карась, карале — беройИено мерожогот иткондо кулланила. Модолон: Караси, нимо ти бит?! Акили-иде барми икон бил киззин?! (3. Биишева). Карале, 9лфио, беззен картлас да-чаИинда нимо менон шегеллоно! (Д. Булоков). Карале, бил бик аулак дача икон до (Д. Булоков).

Туй, куйсзле — кире кагиузи, карши тешеузе, тийиузи белдеро. Модолон: Куйсоле, исмаИам, шаяртма! (Д. Булоков). — Куйсоле, осой, килгон Иайин бер Иуз, — тине АйЬилиу кунелИез гено (3. Биишева). Куй, нино гофу утеноИен? (9. Хоким). — Куй, мошокотлонмо! — тинем, аяк уро бадип (9. Хоким). — Куй, Котлогужа, носолник булип йереу мино килешо торган зш тугел, — тип кено куйзи (Н. Мусин). Куй, кай-тайик (Н. Мусин).

дщз (зщзле, зщзгез), зщук — кайзалир барирга сакирганда, нимолер зшлорго ендогондо ойтело. Модолон: 9йзо, килен, самауир кайнатип, сой зсеп алайикси! (3. Биишева). — 9йзогез, рохим итегез! — тип Кошфулла уларзи киуанип кабул итте (М. Корим). — 9йзук, рохим ит! — тине ло, уз Ііузенон узе мороко тапкандай, кеткелдоп келеп еборзе (9. Хоким). 9йзук! Аманликми? (Б. Бикбай). — 9йзо, сой зсойек, — тип Гофур бригадирзи едтол янина сакирзи (Д. Булоков). Хажголе?! 9йзо, ут!.. (Д. Булоков).

Тана — берой зшко ендоу, кеуотлоузе белдеро. Модолон: Кана, ултир, сой яЬайим... (9. Хоким). Кана, кана! Бик ашикмаИан, ойзо оле, анау баксага инеп Ііейлошойек! (9. Хоким).

2. Шаулама^ка ендзгзндз, тьіньїсланьїрга са-кьірганда кулланьїлган ьімльгктар. Модолон: сеу, тссс, ссс И.б.

Ссс, тссс, ш-ш — тауишланмадка ендогондо кулланила. Модолон: — Ш-ш! — Шоймарзан тауишланмадка куша ине (Д. Булоков). «Тс-с!» — тип тиро-якка Ьагайип караної (9. Хоким). Тс-сс!.. 9 бил юл кайза бара? (Д. Булоков). Тссс, шаулама... (Н. Мусин). Кемдер Нурга зйормоксе булгайни, «Тссс!» тип унин ауизин яптилар (И. Абдуллин).

Сеу — тауишланмадка йоки иламадка куш-канда, Иагайганда ойтело. Модолон: Сеу!.. Бини-

Иы кем? (Д. Булэков). Тыныслан, бэлэкэс, эле бе?... Бе? эле. Сеу, бэлэкэс, сеу!.. (Д. Булэков).

Шулай итеп, ымлыхтар — кешелэр?ец хис-той-голарын, эске кисерештэрен Иэм хыял-ихтыярын, теге йэки был вахигага, эш-хэлгэ менэсэбэтен бел-дерэ торган оригиналь Иу??эр теркеме. ЯИалышы, структураИы Иэм семантикаИы буйынса ымлыхтар башха Иу? теркемдэренэн айырылып торалар.

Э^ЭБИЭТ

1. Грамматика современного башкирского литературного языка. — М.: Наука, 1981.

2. Зайнуллин М.В. Императивные междометия // Система лексических и лексико-грамматических

средств выражения модальных значений в современном башкирском языке. — Уфа: Башкирский госуни-верситет, 1981. — С. 41—43.

3. Ураксин З.Г. О междометиях и их классификации // Исследование по грамматике современного башкирского языка. — Уфа, 1979. — С. 88—93.

4. Зайнуллин М.В. О сущности и границах модальности в башкирском языке. — Уфа: БГУ, 2000.

5. Ишбулатов Н.Х. Хэ^ерге башкорт теле. Ьуз теркемдэренец буленеше. — 0фе: Башкортостан китап нэшриэте, 1962. — 108—111-се бб.

6. Эхтэмов М.Х Башкорт теленец грамматикаЬы. 2-се кидэк. — 0фе: БДУ, 1979. — 80 б.

7. Зэйнуллин М.В. Хэ^ерге башкорт э?эби теле. Морфология. — 0фе: БДУ, 2002. — 388 б.

Ключевые слова: семантика междометий, производные и непроизводные междометия, структура междометий.

Key words: semantics of interjections, derivative and non-derivative interjections, structure of interjections.

Gulnaz A. Isyangulova

STRUCTURAL AND SEMANTIC FEATURES OF INTERJECTIONS IN THE MODERN BASHKIR LANGUAGE

In the modern Bashkir language interjections are one of the intricate and disputable parts of speech. Interjections present an original group of words belonging to an emotional field of the language and having a completely definite meaning, which is clear to native speakers. They inform about a physical or mental state of a subject. The article considers the semantics, formation (derivative, non-derivative), structure of interjections (simple, compound, composite; single, doubled, paired) in the modern Bashkir language; examples from belles-lettres are given.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.