CC BY
87
Л. М. УЛАДЫКОУСКАЯ,
кандидат філалагічних навук,
Інститут сациялогіі НАНБеларусі, г. Мінск, Беларусь
САЦЫЯКУЛЬТУРНАЕ ВЫМЯРЭННЕ СУЧАСНАСЦІ:
ДА ПЫТАННЯ БЕЛАРУСКАЙ КУЛЬТУРНАЙ СТРАТЭГ11
Представления о социальном развитии во многом зависят от самой трактовки понятия общества, но игнорирование на теоретическом уровне духовно-культурной компоненты личности и социума неизбежно приводит к комплексу проблем локального и глобального масштабов. Современная белорусская культурная стратегия должна включать в себя защиту национального языка, поддержку всех форм белорусской культуры, укрепление национальной идентичности и развитие конструктивного межкультурного диалога.
Ключевые слова: белорусская культурная стратегия, белорусский язык и литература, национальная идентичность, межкультурный диалог, социальное развитие.
Глабалізацьія як пошук новай раунавагі у тэорыях постсучаснасці пры-несла тэзю аб перарванні традыцый у найбольш развпых грамадствах, што характарызуецца аслабленнем культурнай залежнасці ад асяроддзя. Аб’ектам выбару становіцца літаральна усё - узровень і тып адукацын, тэрмш замужжа, валоданне дзецьмі і кантакты з імі, нават пол і пол партнёра. У свой час запазычыушы з хрысщянства щэю Валадарства Божага як мэты чалавечага быцця, як мэты гістормі, многія ммсліцелі чамусьці павермлі у тое, што пра-грэс непазбежны. Гэта падмацоувала тэорыя Дарвіна, згодна з якой у дзікуноу больш падабенства з жывёлам^ чым з гома сапіенс. Узнікла думка, што у чала-века усё светлае толькі наперадзе і чым хутчэй ён вызвалщца ад таго, што было у мінулым, тым лепш для яго. Потым стала ясна, што прымпыуны чалавек прымпыуны толькі у тэхніцы, цывілізацыі, а маральны узровень яго досыць высокі, бо духоунае, сакральнае, рэлігійнае было у яго жыцщ асноуным. Чалавецтва мае толькі розныя гістарычныя фазы, і, безумоуна, у сацыякультурным плане таксама ёсць узыходжанне, але яно адбываецца па зусім іншых законах.
З пазщын сучасных ведау аб самаарганізацыі сацыяльных сістэм і іх не-наюраваным развіцці, абумоуленым вялікай роляй выпадковасщ, становіцца відавочным, што любая сацыяльная сістэма пазбаулена самастойнага быцця. Аперуючы вялікім аб’ёмам атрыманага гісторыкамі матэрыялу, можна адна-часова даследаваць некалькі пераменных - развіццё гаспадарчае і рэлтйнае.
палпычнае і культурнае. Дзеля гэтага можна пакласці у аснову развіцця ступень дыферэнцаванасці як характарыстыку сістэмы у цэлым [1, с. 18-19]. У такім разе стан асобных сфер трэба будзе выводзщь не адну з аднае, а з цэ-ласнасці сацыяльнай структуры. Істотна тое, што «сама магчымасць з’яулен-ня новага залежыць ад цэнтральнай пераменнай (скажам, ад ступені дыфе-рэнцаванасщ сацыяльнай сістэмы, ад ступені рацыянальнасщ адносін і т. п.). Культуралапчны аналіз бліжэйшых да нас эпох сведчыць, што магчымасць з’яулення новага у сферы палітшкі і рэлігіі тым большая, чым больш яны аддзяліліся адно ад аднаго. І гэтая агульная ступень сацыяльнай дыферэн-цаванасці істотнейшая, чым пытанне, дзе пэуная з’ява пачалася. Таму мадэль гісторні як нарастаючай дыферэнцыяцыи мае на увазе самарасчляненне адзінага. Праблема узаемадзеяння тут пастаянна выступае на першы план, і механічная прычыннасць тлумачыць толькі параунальна другаступенныя, прыватныя сувязі... У XIX ст. развщцё грамадства вызначалася працэсам1 паскарэння фарміравання вытворчых сіл і інфраструктури рынку. І тое, што здавалася рашаючым у грамадскім жыцщ тады, экстрапаліравалася у бу-дучыню. Але з цягам часу на першы план выступілі шшыя тэндэнцыі, іншыя рухі у межах людской супольнасці (хутчэй кругавыя і маятшкападобныя). Тым не менш традыцыя разгляду механізму грамадскага развіцця з пазщый эканамічнага дэтэрмінізму яшчэ доугі час заставалася прэвалюючай...» [1, с. 19].
Уяуленні пра сацыякультурнае развщцё чалавека у значнай меры залежаць ад разумення сутнасці самога грамадства. Трактаванне грамадствау вызна-чаюць сёння некалькі базавых тэарэтычных арыентацый, сярод якіх - функ-цыяналізм, эвалюцыйная (біяэкалагічная) тэорыя, тэорыя канфлікту, тэорыя абмену, інтэракцыянізм, структуралістшчная і крытычная тэорыі [2].
Першыя тэарэтыкі найстарэйшай сацыялагічнай дактрыны - функцыяна-лізму (Г. Спэнсер і інш.), падкрэсліваючы уклад сацыяльна-культурных эле-ментау ва утрыманне глабальнай сютэмнай цэласнасці, часта ужшвалі паняцці грамадскай «патрэбы» ці «вымоп»: біялагічныя, псіхалагічншя, сацыяльна-культурныя патрэбы выклікаюць да жыцця тыя ці іншыя грамадскія ідэалы і сацыяльныя рашэнні. У сярэдзше XX ст. функцыяналізм быу дамінуючай тэарэтычнай перспектывай у сацыялогп: Р. Мертан і яго паслядоунікі займаліся праблемамі функцыянальнага аналізу і эмшрычнай ацэнкай функцыянальных патрэб; Т. Парсанс акцэнтавау увагу на агульных функцыянальных патрэбах, якія маюць дачыненне да усіх грамадскіх сістэм, будавау тэарэтычныя схемы, каб высветліць з’явы з пункту гледжання іх вышковай эфектыунасці для зада-вальнення гэтых патрэб. Пад’ём функцыяналізму прыпау на 50-70-я гады XX ст., хаця важнейшыя функцыянальныя падыходы ужываюцца да сённяшняга дня.
Згодна з функцшяналізмам, сацыяльная сістэма існуе тады, калі дзейнасць адзінак узаемасуаднесена і узаемазвязана. Існуюць тры базавыя тыпы сютэм: інтэракцыйныя сістэмы (адзінкі трымаюцца адна за адну, маюць супольную мову); аргашзацыйныя сютэмы (каардынуюцца дзеянні адзінак у пэуных
умоваx, такix, як праца над пэуным заданнем, і ix галоÿнай функцыяй ёсць доÿгатэрмiновая стабiлiзацыя, прычым не патрабуецца ніякай маральнай заангажаванасці, нейкix перакананняÿ ці iдэнтыфiкацыi); уласна грамадскія сютэмы (сiстэма ÿсялякix узаемна даступныx камушка^ш^и дзеянняу). Функцыяналiсты перакананыя, што сацыяльна-культурная эвалюцыя вядзе да таго, што, па-першае, сютэмы штэракцыйныя штораз болей адасабляюцца ад сютэм арганiзацыйныx, якія, у сваю чаргу, усё болей аддзяляюцца ад сютэм грамадства, па-другое, унутраная адрознасць ix павялічваецца, па-трэцяе, сiстэмы грамадства дзеляцца на функцыянальныя галiны, такія, як гаспадарка, палітьїка, права, рэлiгiя, сям’я, навука і адукацыя, па-пятае, эвалюцыя прыводзiць да выразнай дыферэнцыяцыi асобаÿ, ролей і каштоÿнасцей.
Бiяэкалагiчная тэорыя (Э. Вільсан і інш.) грунтуецца на сштэзе паняццяÿ натуральнага адбору і генетычнай варыяцыi, які далей развіваецца праз канцэпцыю «сучаснага сштэзу» - своеасаблівае злучэнне біялогіі і сацыялогii ÿ троx базавыx сацыялагiчныx падыxодаx: першы падкрэслiвае суперніцтва, канкурэнцыю паміж адзінкамі, другі абапіраецца на генетыку і звяртае ÿвагу на вынiкi генетычнага адбору і яго праяÿ у xарактары людскix паводзін і ÿсёй сацыяльнай арганiзацыi, трэцi грунтуецца на функцыянальнай тэорып эвалюцыi і падкрэ^вае, што доÿгатэрмiновыя тэндэнцыi ÿ сацы^льныге супольнасцяx вядуць да павелiчэння складанасці і дыферэнцыяцып. У сярэдзiне 70-x гадоÿ ХХ ст. бiялагiчныя ідзі пачалі ÿкараняцца ÿ сацыяльныя навукі ÿ двуx плоскасцяx - у плоскасці аналізу экасютэм і спробы прыстасавання канцэпцыi гэтай галiны біялогіі да разумення працэсаÿ суперніцтва і адбору адзінак у са^т^ли^рныи сiстэмаx; у плоскасці аналізу з пазщып генетыю меxанiзмаÿ прыстасавання і ÿзаемнага альтруізму.
Паводле бiяэкалагiчнай тэорыi, чалавек падвяргауся эвалюцыi, як кожная іншая жывёла, таму і павінен поруч з iншымi відамі адаптавацца да асяроддзя. Базавай праблемай для чалавечык істот і ix са^ильна-культурныи вытворныге (творау вырабау прадуктау) ёсць адаптацыя і прыстасаванне да асяроддзя.
Са^тбіялогія з самага пачатку узнікнення мела найбольшую колькасць сваix апанентау Так, амерыкансю даследчык Кеннет Бок пісау: «Калі б мы грамадскія і культурныя з’явы чалавечага свету высвятлялi б у катэгорыяx чалавечай прыроды, якая паустала ÿ працэсе эвалюцып, мы б страцілі магчымасць высвятлення рознiцы паміж грамадствамі і культурамі, а таксама змен грамадствау і культур у гютарычным часе...» [З, с. 5].
Тэорыя канфлікту (К. Маркс, Г Сімел, Р. Дарэндорф і інш.) выдзяляе ÿ гра-мадстве дзве асноуныя xарактарыстыкi - згоду і канфлікт, а развщцё грамадства трактуе як вышк узнікнення грамадскага напружання і наступнага выра-шэння грамадскix канфліктау гвалтоуным або эвалюцыйным шляxам.
Ключавая щэя тэорыi абмену (Рычард Эмерсон і інш.) заключаецца ÿ выка-рыстанш розныx крытэрыяу ацэнкi вартасці, што мае надзвычай iстотны уплыу на формы сацыяльныx адносін. Сам жа прынцып абмену уключае ÿ сябе чатыры наступныя прынцыпы: прынцып прывабнасщ (чым у большай
ступені Удзельнікі узаемна успрымаюць свае рэсурсы як каштоуныя, тым больш верагодна, што паміж гэтымi уцзельнікамі дойдзе да усталявання ста-сункау абмену), прынцып каштоунасці (чым мацнейшая патрэба ÿ акрэсленага тыпу дабротаx і чым меней даступныя тыя даброты, тым большая будзе ix каштоунасць), прынцып улады (чым у большай ступені асоба успрымае даброты, якімі валодае іншая асоба, тым большая будзе улада другой асобы над першай; чым больш зменлiвыя рэсурсы члена грамадства, тым большыя ÿ яго мажлівасці выбару і тым большая будзе улада гэтага члена грамадства ÿ сацыяльным абмене), прынцып напружання (чым больш асоба маніпулюе сггуацыяй, спрабуючы фальшыва падаць свае патрэбы ÿ дадзенык дабротаx альбо сxаваць даступнасць дадзенага тыпу рэсурсау, тым большы узровень напружання ÿ абмене і тым больш сур’ёзным будзе патэнцыяльны канфлікт).
1нтэракцыяшстычная тэорыя (Джордж Герберд Мід, Вільям Джэймс, Джон Дэвэй і інш.) грунтуецца на паняцці эмпатыi, ці прыязнасщ. Прыязнасць бывае матэрыяльная (уключае тыя фізічншя аб’екты, якія людзі успрымаюць як частку ix існавання і сведчанне ix саматоеснасці); прыязнасць сацыяльная (пачуцці да сябе, якія асоба чэрпае з кантактау з іншшмі людзьмі); прыязнасць дуxоÿная (уключае агульную пазнавальную арыентацыю і здольнасці, xарак-тэрныя для асобы). Чалавечыя здольнасці і уяуленні пра каштоунасці і iдэалы Увогуле паустаюць і існуюць дзякуючы iнтэракцыi ÿ сацыякультурным свеце.
Структуралiстычная тэорыя (уключаючы культурны структуралізм - П’ер Бардзью, Роберт Ватноу і інш.) звязвае маральны парадак з канструяваннем сiстэм культурныx кодау, выкананнем рытуалау мабiлiзацыяй рэсурсау для стварэння і падтрымання гэтык кодау і рытуалау Прынцыповае значэнне для структуры маральнага парадку маюць маральныя аб’екты і рэальныя праграмы; эмпатыя і выкананне сацыяльнай ролі; прымус і iнтэнцыянальны выбар. Структуралістшчная тэорыя вызначае, што маральны парадак скла-даецца са структуры кодау сiстэмы рытуалау і канфiгурацыi рэсурсау якія акрэслiваюць спосаб, якім будуць канстытуяваныя сацыяльныя стасункі. Ідэалогiя ёсць сютэмай сiмвалiчныx кодау якая акцэнтуе увагу на аб’яднау-чым аспекце шырэйшага маральнага парадку. Адначасова доалогія становіцца асяродкам зменау у маральным парадку, бо апошні змяняецца праз развіцце і iнстытуцыяналiзацыю новыx щэалогш.
Паводле структуралiстычнай тэорыi, капітал можа быць: эканамiчны. ці прадукцыйная уласнасць (грошы і матэрыяльныя прадметы, якія могуць быць выкарыстаныя для вытворчасщ таварау і паслуг); сацыяльны (пазіцті і адносiны ÿ групаx і са^ильныи сеткаx); культурны (выкарыстанне ÿ жыц-ці прыватныx уменняу, звычаяу навыкау, моÿныx стыляу густу і усяго стылю жыцця); сiмвалiчны (выкарыстанне сімвалау для узаконьвання валодання астатнімі трыма тыпамi капіталу на розныге узроÿняx і ÿ розныx канфігу-рацыяx).
Крытычная тэорыя абапіраецца на асветніцкія iдэi, згодна з якімі навука можа служыць сацыяльнаму прагрэсу (нават той, xto сумняваецца ÿ навуцы
як ключы сацыяльнага прагрэсу, можа лiчыць, напрыклад, што аналіз чала-вечай прыроды і яе паталогіі можа спрычынiцца да паляпшэння лёсу людзей). Элементы крытычнай тэорып узніклі як рэакцыя на заняпад свабоды, распау-сюджванне капіталізму і бюракратычнай дзяржавы, на відавочную здольнасць дзяржавы да канструявання і кантралявання сацыяльнага жыцця. Яркі прад-стаунік крытычнай тэорып Юрген Хабермас адрознівае тры базавыя тыпы ведау: эмпiрычныя/аналiтычныя, накiраваныя на разуменне заканамернасцей у матэрыяльным свеце; герменеутычныя/гютарычныя, накiраваныя на разуменне значэнняу найперш тэкстау гiстарычныx; крытычныя - дзеля распазнан-ня умоу дэмаскiравання прымусу і дамінавання [4]. Ю. Хабермас, прааналі-заваушы вышэйпамянёныя сiстэмы ведау прыxодзiць да высновы, што навука ёсць толькі адным з відау пазнання, які існуе выключна для таго, каб распа-знаць пэуны кірунак чалавечыx зацікауленняу
Не разглядаючы больш падрабязна сутнасць вышэйзгаданыx сацыялапч-ныx напрамкау, можна зрабіць выснову, што сацыялагiчная тэорыя ÿ разнастай-ным спектры сваix навуковыx школ, а ÿ найбольшай ступені - сацыябiялогiя. разглядае грамадства як самадастатковую самаузнауляльную сiстэму, дзеля існавання і трансфармацыi якой аутаматычна уключаюцца меxанiзмы сама-рэгуляцыi. Выразнае дамінаванне эмпiрычна-функцыянальнага падыxоду ÿ працэсе аналізу і класіфікацші сацыяльныx сютэм вядзе да таго, што, па сутнасці, мы маем справу з сацыяльнай шжынерыяй, якая не можа разгледзець рэальныя сацыяльныя аб’екты ÿ паунаце ix сувязей і залежнасцей, бо ніякім чынам не кранае метафізічншя, эсxаталагiчна-фiласофскiя праблемы чалавека, не выяуляе яго сутнасць, а усяго толькі дасягненне думкі і практычнага пошуку чалавека. Сутнасць і праявы, а таксама спосабы задавальнення дуxоÿ-ныx патрэбау не толькі як вымоп адмысловай місіі чалавека ÿ свеце, але нават як руxавiка сацыяльнага развіцця пакідаюцца па-за увагай сацыёлагау
Ігнараванне на тэарэтычным узроуні дуxоÿна-культурнага кампаненту асобы і грамадства як небяспекі празмернай канцэнтраиы сіл на цялесныx, матэ-рыяльныx, а нават і псixалагiчныx «патрэбаx» і спосабаx ix «задавальнення» прыводзщь у рэшце рэшт да комплексу практычныx праблем глабальнага маштабу, яскравая шюстрацыя чаго - змена парадыгмы Фрэнсiса Фукуямы [5] аб канцы гiсторыi на парадыгму Самуэля Хантынгтона аб канфлікце цывiлiзацый [б].
Логікай сваix разваг Ф. Фукуяма сцвярджае, што прынцыпы заxодняга свету - гаспадарчага і палітшчнага лібералізму - ужо увасобіліся на вялiкix прастораx «першага свету», у развiтыx краiнаx Еуропы, Пауночнай Амершкі, Японіі; расавая тэорыя фашызму і класавая тэорыя камунізму адрынутыя; рэлiгiйныя, класавыя, этнiчныя канфлiкты пераадоленыя; нацыянальныя і рэлтйныя iмпульсы паспяxова рэалiзуюцца ÿ сферы прыватнага жыцця, што цалкам дапускаецца ліберальнім грамадствам. У вышку шбыта паустау бесканфлiктны, абсалютна гармашчны свет, які атрымау назву «постгютарыч-нага» і які, узмацняючы патэнцыял лібералізму, рана ці позна прывядзе да поунага панавання заxоднееÿрапейскix каштоунасцей ва усім свеце.
Памылка Фукуямы, аднак, заключалася ÿ тым, што ён акцэнтавау увагу на эканамiчныx і палiтычныx момантаx, часта забываючы пра каштоунасці дуxоÿныя і этычныя, якія адыгрываюць велізарную ролю ÿ развіцці асобныx культур і ^лык цывiлiзацый, даючы магчымасць апошнім заяуляць пра сваё права на аутэнтычнае існаванне і нават уступаць у канфлікт, пра што піша С. Хантынгтон. Выключыушы з поля свайго штэлектуальнага бачання дуxоÿ-ныя рэалй і мэты, сканцэнтраваушыся на эканомiцы і палiтыцы, чалавек і ÿ ^шы^ культураx умее адрозніваць толькі тыя узроуні, якімі жыве ён сам.
Між тым культура - гэта самы глыбою пласт сацыяльнага быцця, які найцяжэй і найпазней паддаецца асіміляцші і узаемапранікненню (парау-нальна з шшшмі аналагiчнымi пластамі). І менавіта ÿ гэтым - прычына таго, што распад культуры заканчваецца сацыяльнай катастрофай, што досыць пераканауча давёу О. Шпенглер у сваёй знакамітай працы «Заняпад Еуропы» [7]. Калі ж занепадаюць дуxоÿныя каштоунасці, то можна гаварыць толькі пра дэградацыю грамадства («зіму», паводле тыпалагiзацыi О. Шпенглера) і панаванне шдустрыяльнага геданізму, калі галоунай мэтай лічшцца атры-манне асалоды і задавальненне сваix знешнix, цялесныx патрэбау калі аслаб-ляецца і разбураецца асабовая сувязь паміж чалавекам і культурай, а любая каштоунасць вымяраецца спажывецкай вартасцю.
У свой час Фрыдэрык Нiцшэ без жалю і шкадавання сцвярджау што чалавечы свет ляжыць у аксіялагічнай пустцы, названай нігілізмам: xрысцiян-ства, прагрэс, розум, лібералізм, сацшялізм, - гэта усё мёртвыя веры, няздат-ныя да надання свету ладу і сэнсу. Ф. Нщшэ здзекліва апісвау чалавека, які стаіць узнёсла і ганарыста на пірамідзе сусветнага працэсу, верачы, што дзякуючы сіле навукі утаймавау прыроду: «Шыкоуны еурапеец XIX ст., ты звар’яцеу! Твае веды не ёсць выяуленнем натуры, але яны знішчаюць тваю уласную натуру. Прымерай вышыш сваix ведау да глыбiнь сваix маг-чымасцей... тваё жыццё ні ÿ чым не мае апоры, яно вісіць на нiтачцы, якая вось-вось абарвецца ад кожнай тваёй новай спробы пазнання» [8, с. 148-149].
Адчуванне крызюнага стану сучаснасці цягнецца яшчэ ад пачатку сацыяльнай філасофіі, якая, на думку П. І. Наугародцава [9], ад канца XVIII ст. чакае зямнога раю, шчаслівай пары - мяжы гісторші, у якой Ф. Фукуяма пазней і убачыць канец псторып. Так, тэорыя народауладдзя Ж.- Ж. Русо - выяуленне яго веры ÿ лепшыя часы [10]. І. Кант - з яго этыкай катэгарычнага iмператыву -быу упэунены, што ÿ чалавеку ёсць маральныя задаткі, якія і вядуць яго да маральнага прагрэсу (яны выяуляюцца ÿ выкананш маральныx абавязкау, у перамозе волі над прыроднымi сxiльнасцямi), а права павінна атрымаць вярxоÿную уладу [11, с. 4, 8]. Г. В. Ф. Гегель лiчыÿ, што філасофскай формулай сталасці дуxу з’яуляецца прымiрэнне боскага і чалавечага, абсалютнага і суб’ектыунага. А. Конт таксама прадказвау шчасце чалавецтва, xаця ÿ ін-шыx выразаx і на ^шы^ падставаx. Знакамiты заснавальнік пазiтывiзму. А. Конт звязвау наступленне грамадскага парадку з распаусюджваннем кан-структыунай філасофіі [12]. Тайну будучага абнаулення, у адрозненне ад
Ж.-Ж. Русо, І. Канта і Г. В. Ф. Гегеля, А. Конт бачыць не ÿ сцверджанні да-сканалыx формау права, а ÿ падпарадкаванні ÿtix бясспрэчным ісцінам навукі. Але ÿ рэшце рэшт і ÿ яго гэтае панаванне розуму замацоуваецца сцверджаннем некаторай дасканалай аргашзацып з асаблівай дуxоÿнай уладай на чале і з класавай iерарxiяй [12]. Эвалюцыйная тэорыя Г. Спэнсера гаворыць аб найвышэйшым стане, непазбежным у будучай раунавазе эгаiзму і альтруізму. Не намаганні людзей, а само жыццё сваім натуральным цягам падрыxтуе чалавецтву яго будучае шчасце [13].
Адзшым выратаваннем грамадства перад дуxоÿнай дэградацыяй усё часцей бачыцца культура, якая разумеецца як імкненне да удасканальвання сябе і свету, а таму не пярэчыць клопату пра матэрыяльны дабрабыт, бо лiчыць яго сродкам, а не мэтай жыцця.
Менавіта з нязгоды з (маральным) упадкам і пачынаецца нараджэнне новыx каштоунасцей. Вось чаму вядомы польскі даследчык прафесар Ежы Едліцкі называе сучасны крызiс бласлаулёным: «... Таму ён бласлаулёны, што няспынная спрэчка аб xваробаx веку, аб маральныx заганаx сучаснасці, аб дуxоÿнай пустэчы... xаця ж не раз манатонная, наіуная, поуная клiшз і стэрэатыпау, аднак жа сама сабою ёсць каштоунасцю культуры. Найкаш-тоунейшыя дасягненні літаратурщ і філасофіі выраслi з трывожнага неспакою і клопату аб маральным стане свету і чалавечай душы. Таму давайце не шукаць знакау надзеі ÿ тым, што, можа, дасць Бог і крщзіс каштоунасцей скончыцца. Гэта была б смерць еурапейскай культуры, цудоунай і нязменнай рысай якой якраз і ёсць вечны самакрытыцызм» [14, с. 61].
Крызю беларускай нацыянальнай культуры наспявау дауно ÿ вынiку паступовага адрыву дзвюx узаемазвязаныx падсiстэмаÿ культуры - сферы яе тварэння і сферы функцыянавання на дзяржауна-упрауленчым і масавым грамадскім узроÿняx. Гэтая драма абумоуленая як гiстарычна палітщка-iдэалагiчнымi фактарамі, так сёння яшчэ і стыxiйна-«рыначным» працэсам выцяснення роднай мовы беларусау з усix сфер дзяржаунага і грамадскага жыцця. Так як мова - знакава-сімвальнае, дуxоÿнае аблічча усёй культуры, нацыi, нацыянальнай гiсторыi, то па-за нацыянальнай мовай не можа нар-мальна развівацца і функцыянаваць не толькі культура, але і чалавек, грамад-ства, дзяржава.
Як сцвярджау Уладзімір Конан, у той драматычнай сггуацып, якая склалася ÿ беларускай нацыянальнай культуры, менш за усё вшаваты яе творцы -пісьменнікі, мастакі, навукоуцы, дзеячы культуры наогул. Беларуская літара-тура, літаратурная і навуковая распрацоука роднай мовы, даследаванне беларускай культурнай традыцыi ÿ Беларусі не нiжэй, чым у iншыx краiнаx. Па некаторыx галiнаx навукі, напрыклад па выпуску нацыянальнай энцыклапе-дычнай лiтаратуры, даследаванні лексікі роднай мовы, вывучэннi лiтаратуры і нацыянальнага фальклору, Беларусь абагнала шшыя краiны.
Мае рацыю філосаф В. Акудовіч, сцвярджаючы, што «сёння ужо нельга казаць, што мы не маем сваix элгау (iнтэлектуальныx, культурный, палiтыч-
mix...), аднак у аснове сваёй па-ранейшаму застаемся пераважна простана-роднай, плебейскай супольнасцю. І з гэтага нашыя каштоунасці, натуральна, усё яшчэ палягаюць не ÿ сферы высокix щэалау свабоды і годнасці, але ÿ адной простай (але надзвычай падставовай) рэчы - жыць. І жыць любым коштам, не зважаючы на гвалт, прымус, знявагу годнасці. пакуль народ з усім сваім спадчынным плебействам не памрэ... да таго часу не вырасце нацыя. Гэта значыць, не проста людзі, паяднаныя між сабой адно прагай жыць, а грамадства, злучанае ва універсальнае цэлае вщсокімі iдэаламi гонару, годнасці і свабоды» [15, с. 79].
Разам з тым, як працягвае аутар, вызначаючы сутнасць сучаснага мадэр-нізму, «у другой палове 20 ст. склалася трывалае разуменне, што ад усix. пераменау iдэалагемныx прыдумак ніякага толку няма і, пэуна, ужо ніколі не будзе. не існуе ні верxу, ні нізу, ні псторыи («Канец гiсторыi», Фукуяма), ні часу («Канец новага часу», Гвардзіні), ні чалавека («Канец чалавека», Фуко), ні культуры («Смерць культуры», Дубавец)... Постмадэршзм - гэта быццё без сэнсу быцця, быццё без якога-колечы фармуючага цэнтр Абсалюта, быццё без сярэдзшы і берагоу, быццё як татальнасць быцця.» [15, с. 157-158]. Тое, што вызначаецца як стабільнасць, насамрэч ёсць культурным крызюам, прыкметы якога: разбурэнне натуральнага цыклу культурнай дынамш, спыненне пра-цэсу змены пакаленняу культурнай элiты, татальная мiфалагiзацыя культур-нага асяроддзя і інш.
Беларускія культуролагі прапануюць розныя формы пабудовы канструк-тыунай прасторы беларускай культуры. На думку культуролага Максіма Жбанкова, належыць рэалiзоÿваць адукацыйныя праекты новага пакалення, засвой-ваць навейшыя iнфармацыйныя тэxналогii, фарміраваць нацыянальную поп-культуру, выроÿнiваць «перакос» iнфармацыйныx плыняу усxоднееÿрапей-скага матэрыялу (пад лозунгам «Зноу разам - але ужо ÿ Еуропе»), рэальнага шматмоуя [1б, с. 1б3].
Як зауважае Альміра Усманава [17, с. 12], варта услед за тэарэтыкамi брытанскай школы «культурныx даследаванняу» звяртацца да вывучэння паусядзённай культуры як пасрэдшка паміж мастацтвам, навукай і матэ-рыяльнай вытворчасцю, паміж уладаю і простымi людзьмі, паміж дамінуючай даалогіяй і альтэрнатыÿнымi сацыяльнымi дыскурсамi, асабліва з улікам таго, што ÿ нас існуе востры палпычны раскол паміж афі^^нші палпыч-нымi элiтамi і разнастайнай культурнай і палітщчнай апазiцыяй, складаная дыялектыка паміж «бачным» і «нябачным» у сучаснай Беларусі [17, с. 20].
Сёння Беларусь адначасова і традыцыйная, і мадэрновая, і савецкая, і еура-пейская. І гэта стварае фундамент, з аднаго боку, сацыяльнай салідарнасці, якая магчымая не ÿ гамагеннасці, а ÿ шматстайнык формаx і спосабаx сацыяльнай самаарганiзацыi [18, с. 81], а з іншага, полікультурнасці і міжкультурнага дыялогу, што выкоувае талерантнасць як асобы, так і грамадства.
Няма сумненняу, што беларуская нацыянальная культура, як і любая іншая нацыянальная культура, не толькі фарміруе і выяуляе пэуную шкалу
каштоунасцей і маральнык норм, але і ÿ цэлым ажыццяуляе повязь чалавека з абсалютным дуxоÿным iдэалам, з трансцэндэнтным, з вечнасцю, - з тым, на што арыентуецца кожная маральна-этычная сiстэма. Таму беларуская нацыянальная культура павінна мець шанцы на тое, каб быць пачутай, прынятай, прызнанай, засвоенай, нягледзячы на засілле культуры масавай.
Сёння Беларусь усё яшчэ застаецца краінай пераxоднай, транзітнай, з не вызначанымi прыярытэтамi, краінай праблемнай, якая вельмі залежыць ад вонкавага свету і які, аднак жа, не можа кардынальна пауплываць на унут-раную беларускую сггуацыю. Разам з тым ніводная нацыя не можа існаваць без грамадскага кансенсусу па вызначальныx, стратэгiчныx пытанняx. Раско-латае і раз’яднанае грамадства можа і павінна быць аб’яднанае на аснове агульнанацыянальныx каштоунасцей, да якix, безумоуна, ці не ÿ першую чаргу трэба аднесці беларускую мову, што ляжыць у аснове цэласнага нацыянальна-культурнага арганізму, нацыянальнай щэнтычнасщ і паунацэннага міжкуль-турнага дыялогу. Існаванне народа па-за сваім светапоглядам (які выяуляецца мовай і ÿ мове), светаадчуваннем і светатварэннем немагчымае. Усе астатнія рашэннi парушаюць гэтую агульную канцэпцыю.
Дыскусiя на тэму адраджэння беларускай мовы і пашырэння яе ужытку актыуна вялася ÿ беларускім грамадстве ÿ 90-x гадаx ХХ ст., што дастаткова поуна адлюстравана тагачаснымi сродкамі масавай шфармацып. Даказвалася, што без роднай мовы адбываецца дэградацыя асобы і грамадства, занядбанне ix штэлектуальнага, творчага, маральнага патэнцыялу: xаця спажывецкiя функцып чалавека і грамадства не атрафіруюцца, аднак яны правакуюць узнікненне масавай культуры, эрзац-культуры, імітацщю дуxоÿныx каштоу-насцей.
Беларуская мова - галоуны вышк і сродак нацыянальнай культуры, матэ-рыялiзаванае думанне, выяуленне ступені развіцця карэннай нацыи. Абстракт-нае думанне (як і мысленне увогуле), пстарычная памяць (напачатку як памяць роду) і мова - паняцці узаемаабумоуленыя. Мова поруч з абстрактным мысленнем, пстарычнай памяццю разам з культурнай традыцыяй стварае аснову культуры. Мова уплывае на свядомасць. У мове выяуляецца сутнасць натуры народа, душа, склад розуму і манера думання, тэмперамент. Белару-ская мова - аснова нацыянальнай свабоды, разам з нацыянальнай дзяржавай яна рэалiзуе жыццёвы патэнцыял народу, дуxоÿнае і сацыяльна-эканамiчнае развiццё, саму нацыянальную iдэю.
У беларускай атуацыи, калі нават рэлпшна-канфесшны фактар не з’яу-ляецца адназначна аб’яднаучым для нацыi, як тое ёсць, напрыклад, у Ірландыi (дзе ірландская мова не з’яуляецца пануючай), менавіта беларуская мова ёсць галоуным цэментуючым звяном нацыянальна-культурнага арганізму.
Хаця ÿ нацыянальным быццi моунае пытанне не заусёды з’яуляецца вы-значальным (без асобнай мовы існуюць сучасныя нацыi швейцарская, чарна-горская, бельгійская, ірландская і інш.), але ÿ сацыяльна-культурным жыцщ дзвюxмоÿнае і шматмоунае асяроддзе часта параджае шмат праблем.
У моуным пытаннi нельга недаацэньваць ролі шфармацыйнага фактару (у эпоxу сучаснай глабалiзацыi - аднаго з самый магутныx), калі, з аднаго боку, за стагоддзі існавання ÿ адной дзяржаве з Расіяй беларуская мова проста не мела ніякай магчымасщ моцна укараніцца ÿ адукацщі, навуцы і культуры, і сёння даводзіцца многія культурна-моуныя традыцыi не так аднауляць, як ствараць; з іншага боку, адзіная з Расіяй шфармацыйная прастора і сучасныя камушкатыуныя тэxналогii пакідаюць беларускай мове мінімум прасторы, пераважна ÿ сферы нацыянальнай гуманютыю з рэтраспектыуным уxiлам [19].
Нягледзячы на тое, што будучыня Рэспублiкi Беларусь звязваецца яе гра-мадзянамі пераважна з нацыянальнай незалежнасцю (палпычнай і эканамiч-най суверэннасцю), ад незалежнасці чакаецца і забеспячэнне нацыянальна-культурнай самастойнасці беларускага народа, у тым ліку і беларускай мовы.
Адкідванне доі дамінавання беларускай мовы як сутнаснай, іманентнай уласцівасці беларускага народа, замоучванне і ігнараванне яе сведчыць не толькі пра неразуменне асноу сацыякультурнага развіцця, але, магчыма, і пра свядомую антыбеларускую пазщыю, накіраваную на падрыу асновы цэлага народа (у тым ліку і праз формы паутарэння і незасваення аднык і тыx жа вадавочнык ісцін цягам цэлыx стагоддзяу) як самастойнага суб’екта міжна-роднага права.
Відавочна, што без спецыяльныx мер падтрымю беларускай мовы яна страціць апошнія нешматлікія выспы ÿ рускай шфармацыйнай прасторы, яшчэ больш звузіць сферу свайго бытавання і канчаткова ператворыцца ÿ праяву рэгiянальнай субкультуры, што надзвычай істотна аслабіць як нацыянальнае ядро, так і нацыянальную щэнтычнасць уключна з нацыянальнай щэяй, а таксама паставіць пад сумненне паунацэннае развiццё беларускай нацыянальнай культуры, якая сваю адметнасць і асаблівую каштоунасць трады-цыйна чэрпае перадусім у беларускай мове і выяуленым у ёй беларускім светаадчуванні.
Грамадзянская, дзяржауная і iншыя канцэпцыi нацыянальнага развіцця, якія не засноуваюцца на культурна-моуным кантэксце як аснове цэласнага беларускага нацыянальнага арганізму, губляюць сваю грунтоунасць перад сучаснай відавочнай карцінай імклівага заняпаду беларускай культурнай традыцыи і сiтуацыяй сур’ёзнай пагрозы беларускай нацыянальнай бяспецы. Усе развагі пра адмысловасць беларускай мадэлi, якая, мусібщць, уключае ÿ сябе і «магчымасць» небеларускай Беларусі, элементарна і куды ужо болей відавочна разбіліся сённяшнiмi сацыяльна-эканамiчнымi рэалiямi.
Невыразнасць, няуцямнасць нацыянальнага стылю і почырку сучаснай масавай Беларусі, актыуныя працэсы дэмаралiзацыi і штэлектуальна-куль-турнай дэградацыi ёсць прамым вынiкам неіснавання грамадства ÿ натуральным культурна-моуным кантэксце: нацыянальная культура, якая грунтуецца на дуxоÿныx і маральнык асноваx быцця, існуе асобна ад сучаснага белару-скага грамадства.
Менавіта нацыянальная культура можа выступаць суб’ектам сучаснага міжкультурнага дыялогу, пры гэтым важна мець на увазе, што дыялог куль-
тур магчымы ÿ выпадку, з аднаго боку, адсутнасці супрацьстаяння, а з іншага, -вернасці уласнай традыцыi (уключаючы ясна выяуленыя перакананні) і па-вагі да іншай. Мiжкультурны дыялог іманентна ÿласцiвы беларусам з ix мен-тальнасцю ліберальнага тыпу (у адрозненне, напрыклад, ад рускай таталітарнай ментальнасці, на што указвае ÿ сваix працаx гiсторык Заxар Шыбека), як, зрэшты, і дыялог рэлтйны, актуальнасць якога ÿ сучасным свеце таксама узрастае: унутраны змест людзей становіцца радыкальна адрозным ад папя-рэднix эпоx, і ÿ спробе сфарміраваць у чалавеку элементарную здольнасць адрозніваць Дабро і Зло рэлтйныя канфесіі маюць выдатны падмурак для узаемаразумення. На маю думку, асновай сучаснай беларускай культурнай стратэги павшны служыць абарона беларускай мовы і рэгуляванне моунай сiтуацыi, як гэта прынята ва ÿсix суверэнныx дзяржаваx, умацаванне нацыянальнай iдэнтычнасцi і пабудова канструктыунага міжкультурнага дыялогу як у беларускай сацыяльнай прасторы, так і на мiжнародным узроуні. Далу-чэнне Беларусі да разнастайныx культурныx праграм Еурасаюза дазволіць нам скарыстаць з досведу краін-чальцоу, у якix ужо дауно культура разві-ваецца ва ÿмоваx рынку, у адкрытым грамадстве. Мадэлi культурнай палiтыкi там вызначаюцца пагадненнем запатрабаванняу рынку з удзелам высокай культуры, аxовай нацыянальнай тоеснасці, а таксама - што ва ÿмоваx глаба-лiзацыi вельмі істотна - аxовай уласныx рынкау культуры. Калі беларуская культура будзе існаваць не толькі ÿ варыянце элiтарнай, акадэмiчнай, але масавай, з апорай на традыцыю, якая яшчэ павінна быць дасканала вывучана праз аднауленне ÿсix сваix забытыx і выкiнутыx старонак, тады будзе уста-ноулена моцная зваротная сувязь паміж носьбітамі і творцамі культуры, і адпаведна кожны будзе носьбітам, і кожны - творцам.
Літаратура
1. Глушаков, В. Е. Вызов времени: Беларусь на пороге тысячелетий / В. Е. Глушаков. -Минск : Белбизнеспресс, 1999. - 224 с.
2. Turner, Jonathan H. Struktura teorii socjologicznej / Jonathan H. Turner. - Warszawa: Wydaw-nictwo Naukowe PWN, 2004. - 733 s.
3. Bock, Kenneth. Human Nature and History. A Response to Sociobiology / Kenneth Bock. -New York: ^lumbia University Press, 1980.
4. Хабермас, Ю. Демократия. Разум. Нравственность: Московские лекции и интервью / Ю. Хабермас. - М.: АО КАМІ, 1992. - 227 с.
5. Фукуяма, Ф. Конец истории и последний человек / Ф. Фукуяма. - М.: Ермак, 2004. -
588 с.
6. Хантингтон, С. Столкновение цивилизаций / С. Хантингтон. - М.: ООО «Изд-во АСТ», 2003. - б03 с.
7. Шпенглер, О. Закат Европы : в 2 т. / О. Шпенглер. - М.: Айрис-пресс, 2003. - Т. 2. - б24 с.
8. Nietzsche, F. Niewczesne rozwazania / F. Nietzsche. - Krakow: Znak, 199б. - 3б7 s.
9. Новгородцев, П. И. Об общественном идеале / П. И. Новгородцев. - М.: Изд-во «Пресса», «Вопросы философии», 1991. - 345 с.
10. Rousseau, Jan Jakub. Trzy rozprawy z filozofii spolecznej, przel. Henryk Elzenberg / Jan Jakub Rousseau. - Warszawa: PWN, 195б. - S. 229, 242-243.
11. Kant, I. Uzasadnienie metafizyki moralnosci / I. Kant. - Warszawa: Znak, 1984. - 478 s.
12. Конт, О. Дух позитивной философии: Слово о положительном мышлении / О. Конт; пер. с фр. И. А. Шапиро. - СПб., 1910. - 76, IV с.
13. Спенсер, Г Научные, политические и философские опыты / Г. Спенсер; под ред. Н. Л. Тиблена, Н. Неклюдова, 1866. - Т. 1. - VIII, 495 с.; Т. 3. - 338 с.
14. Едлшю, Ежы. Звыраднелы свет. Страхі i прысуды крытыкау сучаснасщ / Ежы Едлщю; пер. з польск. Л. Уладыкоуская. - Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000. - 306 с.
15. Акудовiч, В. В. Архшелаг Беларусь: кшга дыялогау / Валянщн Акудовiч. - Мшск: Галiяфы, 2010. - 240 с.
16. Жбанкоу, М. Беларуская культура: час нуль / Маким Жбанкоу // Белорусский формат: невидимая реальность; сборник научных трудов; отв. ред. А. Р. Усманова. - Вильнюс: ЕГУ, 2008. - С. 141-164.
17. Усманава, А. Беларусь LIVE: лад жыцця як жыццё вобразау / Альмiра Усманава // Белорусский формат: невидимая реальность; сборник научных трудов; отв. ред. А. Р. Усманова. -Вильнюс: ЕГУ, 2008. - С. 9-28.
18. Шпарага, В. Да накщу шгэлектуальнай тапаграфп Беларуа / Вольга Шпарага // Белорусский формат: невидимая реальность; сб. науч. тр.; отв. ред. А. Р. Усманова. - Вильнюс: ЕГУ, 2008. - С. 71-86.
19. Мячкоуская, Н. Б. Мовы i культура Беларуси Нарысы / Нша Мячкоуская. - Мшск: ВтАА «Права i эканомжа», 2008. - 347 с.
L. M. ULADYKOUSKAJA
MODERN SOCIOCULTURAL MEASUREMENT AND THE QUESTION ABOUT THE BELARUSIAN CULTURAL STRATEGY
Summary
Understanding of the social development depends on the treatment of concept of the society, but ignoring at the theoretical level spiritually-cultural components of the person and society inevitably leads to the complex of local and global problems. Modern Belarus cultural strategy should include national language protection, support of all forms of the Belarusian culture, strengthening of the national identity and development of the constructive intercultural dialogue.
Key words: Belarusian cultural strategy, the Belarusian language and literature, national identity, intercultural dialogue and social development.
Поступила 28.11.2011 г.
