CC BY
15УДК 378.126«1910»
В. М. Астрога, кандыдат пстарычных навук, дацэнт (БДТУ)
ПЕДАГАГ1ЧНЫЯ КУРСЫ ПРЫ НАСТАУН1ЦК1Х 1НСТЫТУТАХ БЕЛАРУС1 У 1910-Я ГГ.
У публшацьп вызначаецца роля педагапчных курсау у сютэме педапчнай адукацьп Беларуа у пачатку XX ст. Адна- i двухгадовыя курсы стваралюя пры гарадсшх вучылшчах, настаунщшх семшарыях, пмназ1ях. 3 адкрыццём настаунщшх шстытутау у 1910-я гг. у Вщебску i М1нску яны был1 аргашзаваны i на базе гэтых навучальных устаноу. Разглядаюцца правшы прыёму на курсы, аргашзацыя вучэбна-выхаваучага працэсу, фшансавання, забеспячэння неабходныш вучэбньпш дапаможшкаш i абсталяваннем.
The article deals with the role of specialized courses in the Belarusian system of pedagogical education in the early 1900s. One- and two-year courses were organized by the city colleges and gymnasiums. Pedagogical institutes being founded in the 1910s, such courses appeared on their basis in Minsk and Vitebsk. The rules of admission to the courses, as well as organization of the academic process, financial base, and the needed educational literature and equipment have been described in the article concerned.
Уводзшы. Пэунае месца у сютэме дарэва-люцыйнай педагапчнай адукацьп Беларус1 займам педагапчныя курсы.
На тэрыторьи Вшенскай навучальнай уста-новы яны пачат узшкаць у пачатку XX ст., бо, як адзначау дырэктар народных вучылшчау Мшскай губерш, «юнуючыя семшарьп не мо-гуць задаволщь патрэбы у настаушках, а ад-крываць ¿х у вялшай колькасщ нельга: семшарьп вельм1 дорага каштуюць. Давядзецца звяр-нуцца да больш таннага 1 больш хуткага сродку... I адкрываць педагапчныя курсы» [1]. Нават у 1914 г., кат у РасИ працавал1 105 настаунщюя семшарьп, па падлшах кашей III Дзяржаунай Думы, падрыхтаваць за год яны магл1 каля 3750 настаушкау, у той час як для запаунення школьных сетак патрабавалася 20 тысяч. Каб задаволщь патрэбу у педагапч-ных кадрах, неабходна было адкрыць да 600 се-мшарый, што тады было проста немагчыма. Таму шукат больш простыя 1 танныя спосабы падрыхтоую патрэбных педагапчных кадрау для працы у навучальных установах.
Асноуная частка. 31 сакашка 1900 г. шстэрства асветы зацвердзша Правшы аб педагапчных курсах для падрыхтоую настаушкау 1 настаунщ з мэтай «падрыхтаваць мала-дых людзей, яюя атрымат шжэйшую адука-цыю, да юпытау на званне настаушка пачатко-вага вучылшча 1 азнаёмщь тэарэтычна 1 практычна з пастаноукай 1 вядзеннем пачат-ковага навучання» [2].
Аднагадовыя курсы з моманту ¿х аргашза-цьп набыл1 пэунае распаусюджанне, дзякуючы сваёй таннасщ 1 кароткаму тэрм1ну падрыхтоу-ю. У 1900 г. аднагадовыя педагапчныя курсы был1 адкрыты пры Свянцянсюм 1 Навагрудсюм, у 1902 г. - пры Мсщслаусюм, Магшёусюм 1 В> цебсюм гарадсюх вучылшчах [3]. На Беларус1
у 1905 г. ¿х было 5 з 50 навучэнцам1. 3 адкрыццём настаунщюх шстытутау у 1910-я гг. (у В1-цебску, Магшёве 1 Мшску) аргашзоувалюя яны 1 на базе гэтых навучальных устаноу.
29 чэрвеня 1907 г. мшстэрства выдала но-выя правшы для аргашзацьи педагапчных курсау. Згодна з ¿м1, тэрмш навучання павял1чвау-ся да двух гадоу, бо шзю узровень падрыхтоую настаушкау пачатковай школы праз аднагадо-вую сютэму выразна адлюстроувауся на прак-тыцы. 1снуючыя педагапчныя курсы пераутва-ралюя у двухгадовыя, дадаткова аргашзоуват-ся у Гродне, Коуна I шшых гарадах.
15 студзеня 1909 г. был1 адкрыты 1 на нас-тупны дзень пачат працу жаночыя педагапч-ныя курсы у г. Мшску [4]. Курсы был1 створа-ны пры 2-1м жаночым чатырохкласным вучы-лшчы. У штаце працават наступныя асобы: за-гадчык вучэбнай часткай Ф. I. Цясто, наглядчы-ца курсау В. Н. Шыдлоуская, яе памочнща Л. М. Сакалова, а таксама выкладчыю Закона Божага а. Уладз1м1р Зубков1ч, педагогш Л. Я. Садоусю, рускай мовы Ф. М. М1хайлау, прыродазнауства 1 ф1зш Ф. А. Парыйсю, псторьи С. К. Раманоусю, геаграфп Д. Т. Кузь-мук, спевау Н. Д. Краснаштуеу I рукадзелля М. К. Русанава.
Педагапчны савет рагледзеу заявы 75 дзяу-чат, большасць з яюх на дадзены момант закон-чыл1 курс чатырохкласных вучыл1шчау, двух-класных м1н1стэрск1х 1 прыватных г1мназ1й. Ад-бор вёуся на аснове уступных экзаменау. Быу устаноулены наступны парадак для жадаючых паступ1ць на курсы: тыя, хто скончыу жаночыя вучыл1шчы тыпу мужчынсюх гарадск1х па пала-жэнн1 1872 г., праходзш скарочаныя ¿спыты -трэба было на здавальняючую адзнаку выканаць 4 п1сьмовыя работы (дыктоука 1 сачыненне па г1сторыка-геаграф1чнай тэматыцы, п1сьмовае
История
31
рашэнне арыфметычных задач 1 вусны экзамен па Законе Божым). Тыя, хто на момант наступления меу шжэйшую адукацыю, здават экзамены па 8 прадметах у аб'ёме курса мужчынскага па палажэнш 1872 г. вучылшча.
Тэрмш навучання аб'яуляуся двухгадовым, таму ужо у жшуш 1909 г. з лепшых слухачак быу набраны 2-п клас, каб «даць магчымасць хутчэй закончыць навучанне 1 заняць пасаду настаунщ». Для канчатковага выбару самых здольных курсю-так был1 назначаны экзамены: шсьмовыя па рус-кай мове (дыктоука 1 сачыненне), па арыфметыцы шсьмовы 1 вусны (тлумачэнне рашэння зацач) I вусны па прыродазнаучых прадметах. Як па-казаш юпыты, з абраных 38 слухачак узровень 25 быу прызнаны тзюм. Таму толью 13 дзяучат был1 пераведзены на друп курс.
Падрыхтоука педагогау была аргашзавана таксама згодна з «Палажэннем аб часовых пе-дагапчных курсах пры настаунщюх шстытутах для падрыхтоую настаушкау вышэйшых пачат-ковых вучылшчау» пры Мшсюм настаунщюм шстытуце [5]. Навучанне пачыналася з 1916 г. на бюджэтнай аснове, прычым перавага сярод астатшх давалася асобам, яюя пацярпел1 «у апошняй вайне» (маецца на увазе у Першай сусветнай вайне). Дарэчы, сам шстытут быу эваку1раваны у г. Яраслауль.
Ктраунщтва педагапчных курсау прызна-вала пажаданым, каб узровень навучання да-вауся не шжэйшы, чым пры заканчэнш настау-нщкага шстытута. Наогул для курсау адзшых планау 1 праграм не было. У кожнай навучаль-най установе, пры якой адкрывалюя таюя курсы, яны распрацоувалюя I абмяркоувалюя на педагапчным савеце. У любым выпадку вучэбныя праграмы не вельм1 розншся 1 был1 скарочаным варыянтам зместу адукацьи нас-таунщюх шстытутау.
Занята на педагапчных курсах пры Мш-сюм 1 Вщебсюм настаунщюх шстытутах умоуна можна падзялщь на тэарэтычныя 1 прак-тычныя. Да тэарэтычных адносшся:
1) Закон Божы як асновы веранавучання;
2) педагопка;
3) падрабязнае азнаямленне з праграмам1 курса вышэйшых пачатковых вучылшчау па асобных прадметах 1 рэкамендацыям1 асноунай навуковай л1таратуры;
4) методыка выкладання ус1х прадметау курса I разгляд выдадзеных дапаможшкау для вышэйшых пачатковых вучылшчау.
Практычныя занята уключалк
1) наведванне вышэйшых пачатковых ву-чылшчау, дзяжурства у ¿х 1 шсьмовыя спра-ваздачы, яюя разглядалюя настаушкам1 вышэйшых пачатковых вучыл1шчау 1 дырэкта-рам шстытута;
2) пробныя урою у вышэйшых пачатковых вучылшчах 11х анатз;
3) лабараторныя занята 1 экскурсп.
Па спецыяльнасцях слухачы падзялялюя на 3 групы: л1таратурна-пстарычную; ф1з1ка-матэ-матычную; прыродазнауча-пстарычную.
Па агульных прадметах прадугледжвалася 12 гадзш у тыдзень: Закон Божы - 1 гадзша, педагопка - 4, руская мова 1 методыка - 2, матэма-тыка 1 методыка - 2, маляванне 1 чарчэнне - 3. Прадугледжвалюя 1 спецыяльныя занята: для першай групы - руская мова з царкоунаславян-скай - 8 гадзш, псторыя - 4 гадзшы, усяго -12 гадзш у тыдзень; для другой групы - матэ-матыка 8 гадзш, ф1з1ка - 4 гадзшы, усяго -12 гадзш у тыдзень; для 3 групы - прырода-знауства - 8 гадзш, геаграф1я - 4 гадзшы, усяго 12 гадзш у тыдзень. Дадаткова падчас практыю для кожнай спецыял1зацьп прадугледжвалася па 4-5 гадзш на пробныя урою.
Не адзш раз адмшстрацыя курсау узды-мала пытанне пра павел1чэнне колькасщ за-няткау, напрыклад, па псторьи, геаграфп, пры-родазнаустве, пра выкладанне дадаткова замеж-ных моу. Але гэтую задуму, як тлумачыл1 у кь раунщтве Вшенскай навучальнай акруп, рэальна было ажыццявщь толью за кошт скарачэння гадзш на вывучэнне шшых дысцыплш щ за дадатковую плату. Па прапанове праулен-ня Вшенскай навучальнай акруп планава-лася давесщ колькасць тыднёвых заняткау у 1 класе да 30, у друпм - да 36. Але, як паве-дамляла адмшстрацыя курсау, гэта павель чэнне «ставщь курсы матэрыяльна у цяжкае станов1шча, бо перавышае расходы, зацвер-джаныя па штатах». Каб выправщь станов1ш-ча, па згодзе выкладчыкау, як1я удзельн1чал1 у разборы практычных урокау, было выраша-на пак1нуць гэтыя занятк1 без аплаты. Педаго-г1ку 1 пс1халопю, як прав1ла, на грамадск1х пачатках чытал1 дырэктары настаун1цк1х ¿н-стытутау, што несумненна сведчыць аб за-ц1кауленасц1 у якасц1 падрыхтоук1 сва1х вы-пускн1коу.
Дарэчы, нельга назваць дастатковым1 сродк1, як1я адпускал1ся на утрыманне курсау. Прыкладныя расходы на утрыманне педа-гаг1чных курсау складал1 14 480 руб. 3 гэтай сумы 600 руб. ¿шло на аплату працы дырэк-тару ¿нстытута, як1 адначасова з'яуляу-ся загадчыкам педагаг1чных курсау, 6000 на паурочную плату выкладчыкам курсау па 125 руб. за гадавую гадзшу (усяго 48), 780 руб. за юраунщтва педагаг1чнай практыкай, 200 руб. выдзялялася на папау-ненне фондау 616л1ятэк1, 200 руб. - на канцэ-лярск1я расходы, 5400 руб. - на выдачу дапа-моп бедным слухачкам 1 ¿нш. [6].
У 1917 г. на утрыманне адкрытых пры Вщебсюм 1 Мшсюм настаунщюх шстытутах педагапчных курсау быдо дадаткова выдзеле-на у веданне дырэктарау у студзеш 1206 руб., у лютым 1 сакавшу - па 2412 руб. Гэтыя выдатю тлумачылюя рэзюм павышэннем «дарагав1зны жыцця» як для выкладчыкау, так I для выхаванцау. Частка грошай ¿шла на дапа-могу слухачам, яюя па паходжанш был1 вы-хадцам1 з шжэйшых 1 таму найбольш бедных слаёу грамадства.
Д. Сцяпура, дырэктар Мшскага настаунщ-кага шстытута, у справаздачы зауважау, што вучэбная справа на курсах пастаулена добра. Выкладчыю шстытута (М. Гамолка, А. М. Н1-кольсю, В. I. 1гнатоусю, К. Н. Кудзш 1 шш.) ад-неслюя да сва1х новых абавязкау выкладання на курсах з поунай сур'ёзнасцю.
Неабходныя для тэарэтычных 1 практыч-ных заняткау вучэбныя дапаможнш шстытут часткова меу свае (х1м1чны кабшет, мадэл1, прыборы, карцшы 1 карты), часткова карыс-тауся неабходным1 дапаможшкам1 1 абсталя-ваннем навучальных устаноу г. Яраслауля (настаунщкага шстытута, б1бл1ятэю мужчын-скай пмнази).
У цэлым узровень ведау слухачак з кожным годам змяняуся у лепшы бок. «Дастаткова добрым! поспехамЬ> адзначат выхаванак 1-х курсау, што у мнопм тлумачылася нядрэннай база-вай падрыхтоукай перад зал1чэннем на курсы, юнуючай сютэмай экзаменау 1 паступленнем на вучобу на аснове конкурсу. На педагапчных са-ветах называйся прозвшчы тых, хто меу незда-вальняючыя адзнаю, за пропуск! заняткау магл1 выносщца папярэджанш 1 вымовы, а настауш-кам-прадметшкам ставшася у абавязак звяр-нуць на непаспяваючых асабл1вую увагу. Гэта праблема у абявязковым парадку разглядалася на наступным пасяджэнш педагапчнага савета шстытута. У плане выхаваучай працы ладзшся щкавыя мерапрыемствы. Так, да дня першай га-давшы адкрыцця курсау быу праведзены лп-а-ратурна-вакальны рашшшк, у яюм прынял1 удзел прадстаунЫ грамадскасщ, выкладчыю 1 вучанщы.
У 1916 г. была аргашзавана адукацыйная экскурс1я у Маскву, «каб мець магчымасць пакланщца старажытнарусюм святыням 1 азна-ёмщца з важнейшым1 пстарычным1 помшкаш рускай дауншы». Разам з тым, на пасяджэнш педагапчнага савета было выказана пажаданне «аб вызваленш ад усяляюх выдаткау на экскурса, бо амаль усе слухачю курсау па сва1м сацыяльным паходжанш належаць да найбольш беднай частю насельнщтва г. Мшска 1 яго губерш». У ма1 1916 г. была аргашзавана экскурс1я для 25 выхаванцау 1 8 выкладчыкау
у г. Кастраму 1 Растоу. Ктраунщтва чыгуню, згодна спецыяльнай пастанове, прадаставша «льготныя тарыфы на праезд вучняу, яюя адпрауляюцца на агульнаадукацыйныя экскур-с!1» [7].
Заключэнне. Як паказау час, педагапчныя курсы адыграт пэуную станоучую ролю у пад-рыхтоуцы настаунщюх кадрау, нягледзячы на тое, што ¿х кватфшацыя некалью адставала ад кватфшацьп выпускшкоу настаунщюх шсты-тутау. Гэта тлумачыцца галоуным чынам карот-юм тэрмшам навучання 1 недахопам матэрыяль-ных сродкау на добрую аргашзацыю заняткау. Дырэктар Мшскага настаунщкага шстытута у гэтай сувяз1 адзначау, што «нягледзячы на доб-расумленныя адносшы да сва1х абавязкау як выкладчыкау, так 1 слухачоу курсау, усе яны разумеюць, што аднаго года заняткау для пад-рыхтоую да выкладання у вышэйшых пачат-ковых вучылшчах недастаткова, курсы павш-ны быць двухгадовымЬ> [8]. Але у дадзенай с1туацьп пры вострым дыфщыце спецыяльна падрыхтаваных настаушкау педагапчныя курсы з'яулял1ся установай не толью пажаданай, але I неабходнай.
Л1таратура
1. Нацыянальны г1старычны арх1у Беларус1 (НГАБ). - Ф. 458. Дырэкцыя народных вучы-л1шчау Мшскай губерн1. - Воп. 1. - Спр. 490. -Л.532.
2. НГАБ. - Ф. 2254. Дырэкцыя народных вучылшчау Маг1лёускай губерш. - Воп. 1. -Спр. 266. - Л. 13.
3. Лухверчык, В. М. Сярэдшя педагапчныя навучальныя установы дарэвалюцыйнай Бела-рус1 / В. М. Лухверчык // Народная асвета. -2002. - № 1. - С. 69-71.
4. НГАБ. - Ф. 479. - Оп. 1. - Д. 1. Книга протоколов заседаний педагогического совета Минских женских 2-годичных педагогических курсов. - Л. 3.
5. НГАБ. - Ф. 478. - Оп. 1. - Д. 56. Дело об открытии временных одногодичных педагогических курсов при учительских институтах. - Л. 2.
6. НГАБ. - Ф. 478. - Оп. 1. - Д. 56. Дело об открытии временных одногодичных педагогических курсов при учительских институтах. - Л. 10.
7. НГАБ. - Ф. 478. - Оп. 1. - Д. 59. Дело о совершении экскурсии воспитанниками института. - Л. 1-2.
8. НГАБ. - Ф. 478. - Оп. 1. - Д. 56. Дело об открытии временных одногодичных педагогических курсов при учительских институтах. -Л. 31.
Паступша 30.03.2011
