CC BY
131
ПАУТОР ЯК ЛЕКС1КА-ГРАМАТЫЧНЫ СРОДАК I ВКСПРВС1УНЫ ПРЫЁМ РАЗГОРТВАННЯ БЯЗЗЛУЧШКАВАГА СКЛАДАНАГА СКАЗА У БЕЛАРУСКАй I РУСКАй МОВАХ
© Б. А. Крук
Статья подготовлена в рамках реализации ФЦП «Русский язык» на 2016-2020 годы Минобрнауки РФ (соглашение № 16. Ш 16.25.0009 от 30.09.2016 г.)
г-.
LQ
ПО
ГП
из
00 ^
СЗ
Автор на материале произведений белорусских и русских писателей рассматривает повтор как дополнительное средство связи частей и экспрессивный приём распространения бессоюзного сложного предложения. Повтор рассматривается и как средство «сохранения» синтаксической формы бессоюзного сложного предложения. Анализируя бессоюзное сложное предложение в контексте его смысловых связей с другими предложениями, автор статьи подчёркивает, что повторы во многих предложениях мотивируются определённым коммуникативным заданием.
КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: бессоюзное сложное предложение, повтор, лексико-грамматическое средство, семантический синоним, контекст.
Паутор адыгрывае важную ролю у структурнай аргашзацьй бяззлучшкавага складанага сказа. Яш-чэ М. С. Паспелау назвау паутор лекака-граматычным сродкам сувяз1 састауных частак бяззлучшкавага складанага сказа. Нельга не пагадзщца з гэтай высновай вядомага вучо-нага. Але задача даследавання паутору у кантэксце бяззлучшкавага складанага сказа 1 зараз застаецца актуальнай, як 1 пытанне межау, прынцыпау клаофшацып [Ширяев, 1986] i нават ^навання бяззлучшкавага складанага сказа як самастойнай сштакачнай адзшю [Акимова, 2008: 253-267]. У русюм мовазнаустве, напрыклад, ёсць спробы атсання лекака-сштакачнага паутору у тэкставым аспек-це [Белунова, 1987], лекйчнага паутору як экспрэйунага прыёму пашырэння сказа [Иванчикова, 1969]. Разгледз1м паутор як сродак узмацнення сувяз1 састауных частак бяззлучшкавага складанага сказа.
Наз1ранш паказваюць, што у сучаснай беларускай лггаратурнай мове нярэдка сустракаюцца бяззлучшкавыя складаныя сказы, у кож-най з састауных частак ятх паутараюцца адны 1 тыя ж словы у адной 1 той жа сштакйчнай функцып. Нам1 выяулена 224 выпади ужывання татх бяззлучшкавых складаных сказау у мастацшх, публщыстычных 1 навуковых тэкстах. Вось некаторыя з 1х: Ты — мая радасць, маё ле-туценне, ты — песня натхнення, ты — зорак блкканне, ты — голас свтання, ты — краскавых струн дрыгаценне; ты — водгук сэрца, душы парыванне, ты — выплыванне вясёлк1 агнктай, ты — блеск прамянкты, ты — сонцавых косак блуканне... (Я. Колас. Сымон-музыка). Страх скоувае, страх губць слабыя душы, страх вызваляе рашучасць у дужых (А. Адамов1ч, Я. Брыль, У Калесшк. Я з вогненнай вёскъ..). Нехтаусхмпвае побач, нехта душыць прыглушаныя слёзы
КРУК БОРИС АЛЕКСЕЕВИЧ
кандидат филологических наук, доцент Мозырского государственного педагогического университета имени И. П. Шамякина (Мозырь, Беларусь)
E-mail: dinoz-o@maH.ru
о
гм
LO
О
ГМ
го
го
Ol
а
(К
го ai
о о
(M. Лынькoy. ^даштая пecнi). Даут зaкoнчылicя cnpэчкi зiмoвaй цeмpы i cвяmлa, дауно yжo y pyчai i pэчкi вяcнa зляжaлы бpyд змяж (А. Kyляшoy. Да^го за^тыл^ cпpэчкi...). Пяe eixop, пяелicmoк ana-лы, пяе зямля кypгaнняy i yдoy (Я. Яшшчыц. Любoy мая.). Да eac бяжыць знaëмaя дapoгa, да вac вязу нятуны cboü нacmpoй (Я. Яшшчыц. Балада вepнаcцi). Зaзeлянeлa acaKa, зазелянела лaзa, yce гуцй зазелянЫ aлeшнiкi (i. Meлeж. Akv^í на балoцe). Ты mym быу, ты npыйшoy зжу (А. Лoйка. Па закoнаx талeнтy). Ён [Mixал] нe naн i нe илятн, ён anынyycя naмiж двyмa aгнямi, naмiж двyмa вapoжымi i нenpымipымымi cmaнaмi (i. Hавyмeнка. ЯКУ6 ^лас Душены вoблiк гepoя). Сттлкя ля гacцiнiцы "Apкaдэ". Tym mc ceляць, тут мы бyдзeм жыць ("Пoлымя").
Пpыкмeтна пашыpаны бяззлyчнiкавыя cклaдa-ныя cказы з ^yT-opain кампа^^а y вepшаваным мастацюм тэ^^. Hа ужь^нш y бeлаpycкix вep-шаваныx тэкcтаx бяззлyчнiкавыx cклaдaныx жаза'^ названай мадэл^ вЦаць, адбiлаcя патpэба паэта^^ y ciнтакciчныx cTp^Typax, як1я пpыцягвалi б да cябe yвагy i давал "читатeлю извecтнyю cвoбoдy для acco-циаций". Mecца myropa y cтpyктypы cаcтаyнoй частт пpадвызначана pытмiка-iнтанацыйным малюнкам вepша. Функцыя паpнага i шматpазoвага rayTopay y бяззлyчнiкавым cкладаным cказe нeаднoлькавая. Паpны rayTop аб'яднoyваe y бяззлyчнiкавyю кан-CTpy^bm дзвс части, кoжная з якix звычайна y мeжаx cказа yтваpаe антагму; ён yзмацняe cyвязi чаcтак бяззлyчнiкавага cкладанага cказа i pазам з шшьеш кампанeнтамi з'яyляeцца паказчыкам паpатакciчныx адтаан пapaлeлiзмy. Шматpазoвы паyтop як фiгypа мayлeння выкapыcтoyвaeццa для ^змац^ння выpaзнacцi кoжнaй нacтyпнaй пpэдыкaтыyнaй чacткi бяззлyчнiкaвaй кaнстpyкцыi. Aпpaчa таге, myTopy налсжыць вялжая poля y aб'яднaннi cacTaymix чacтaк бяззлyчнiкaвaгa cклaдaнaгa cкaзa. Ha^.: Хaй звoняць cuern Korn, гpyкнey Azce хай manop (Я. Kyпaлa. ^a^e, пecнi). Уmeaix earnccx ты тчуюцьмae ^ma^mb^, у mвaix вaчax зaгapaюццa yce мш-e зoлaкi, у mвaix eycrnx гpэюццa yce мae ycмeшкi, у дaлoняx mвaix pyK збягaюццa yce мae цжк (M. Танк. У твaix вaлacax .). He люблю я змpoчныx фapбay не люблю я шэpыx momy (П. Пан-чанка. Шчacлiвы вepaceнь). Пaжap нaдoyгa ж namyx, пажар гyляeycë na ceeщ... (А. Пыан. Суцшна raaAi дpэвы...). He aдcmyniць, ж здacцa caj^am, ён жывы, ён яшчэ naвaюe (А. Пыан. Moй тaвapыш ляжыць у бальнщы...). Paзвimaycя caлдam з cвaëй poднaй cям'ëй, рaзвimaycя ëн з дoмaм ceawi (Я. KoAac. Думт caлдaтa). ЗaгiнyУ 6шцькш, загшуу шн, зacmaycя noмнiкaм дoм aдзiн (Е. Лocь. Шпамш аб вайте).
Haяyнacць myTopy нe тoлькi yзмaцняe OTpy^ Typrne aдзiнcтвa cacTaymix частак, aлe i з'яyляeццa y мнoгix выпaдкax cpoдкaм зaxaвaння ciнтaкciчнaй фopмы бяззлyчнiкaвaгa cE^^am^ ^аза: 1. Рш-дacнa i cyмнa шшлящяць саны, радата i cумнa
шaляcцяць дубы (А. Kyляшoy Бзман жayтaлicця). ^pay^: Paдacнa i cyмнa шалящяць acimi i дубы. 2. Ты зaycëды 6ылш клanamлiвaю жoнкaй, ты cypo-вaй 6ылш мiлacэpнaй cяcmpoй (С. Гpaxoycкi. Я цябe ^bn^ay). Пapayн.: Ты зaycëды 6ылш клanamлiвaю жoнкaй i cypoвaй мiлacэpнaй cяcmpoй.
У дacлeдyeмым мaтэpыялe выяyлeнa ^калью выпадка^^ ужывання бяззлyчнiкaвыx cклaдaныx cкasay, у якix пayтapэннe ^oy у aднoй i той жа антакйчнай фyнкцыi нe только з'яyAяeццa cpoдкaм дaдaткoвaй cyвяsi часта»: i saxoyвae ciнтaкciчнyю фopмy бяззлучшкавай кaнcтpyкцыi, aлe i матыву-eццa нeaбxoднacцю ix cэнcaвaгa выдзялeння. Гэта дaзвaляe ayTapy пaзбeгнyць пepaкaнцэнтpaцыi адна-poдныx члeнay у cкaзe, што знaxoдзiццa y пpэпaзiцыi да бяззлучшкавага cклaдaнaгa cкaзa. Haгляднa repa^-нацца y гэтым мoжнa на наступным пpыклaдзe: Вунь вшляюццш чыгунк i кacmpyлi, KornyKi i вëдpы, maзы i мкы. ЛыжKi вшляюццш, кaчэpгi i чanëлы валяюцца, клямapы, npaбoi i KpyKi валяюцца (Я. Сшакюу Kmra ^brnay).
Сяpoд члсна^ ааза, як1я пayтapaюццa y cacTaymix часткак бяззлyчнiкaвaгa cкAaдaнaгa жаза, часта cycTpa-каюцца дзeйнiкi i выказнш, paдзeй — даданыя чAeны жаза: Bocem mкaлa yжo кpacëнцы мяккай чыpвaнi у лicmax, eocem cney вяла бяcкoнцы, з вempaм xoдзячы у Kycmax; воеень npaAa кужаль momi — псюущння бeлы лен; во(хнь шэpыя за^н^ мoyчкi клала на aдxoн; во-ань шла у cыpым myмaнe, воат клыгала yгapы, воат neM nemi зpaнa, воеень нылшyвeчapы, воеень cлaлш дзeнь cboüxAiyprni на naâamaKуляш... (Я. ^лас Сьешн — музыка). Мама nepaxanUa мoй бoль, мама за^атла мяж caбoю (А. Гpaчaнiкay Maмa). Т)й xaбapy началь-cmey дау, той naжывiycя у Kace, той cneкyльнyy, той ждадау, той ''Жыгулi" ceae npадау вы^дна на Kayкaзe (П. Панчанка. ^panic Tpaxoy). Mяняycя чш€, мяняycя ceem, ncHëp moй вypдaлaк, стаканы дypным нapoдшм (Л. Apaбeй. У;ё на зямл1). Пpaчнyлacя мяшэчкш прач-нулacя Рыва (M. Abim^y. Гэй). Там [за плëcaм] гoлyбы у згoдзe тд ázc пшляцш, там coнца зaxoдзiць за гумны apцeлi (А. Kyляшoy У зялёнай дyбpoвe). Цixi дoм: mym rnxmo нe галайць, ж eнчыць, тут на дыбaчкax C6HHЯ гyляeбяда... (А. Зapыцкi. З надзсяй i дaкopaм); Mчшmcя myчu, вьюmcя тучи (А. Пушкин). Вьюгазлumcя, вьюга nлaчem, кoнu чymкue xpanяm (А. Пушкин); Tpaвoй зapacmaюm мoгuлы — дав^^ью заратает бoль (M. Шoлoxoв); В cuнeм нeбe звезды блeщym, в мнем мope вoлны xлeщym; myчa no жбу uâëm, бoчкa no мopю nлывëm (А. Пушкин). Какмaлo npoйдeнo дopoг — как мнoгo cдeлaнo oшuбoк (С. Егенин).
Пapayнaльнa pэдкa ужь^юц^ y сучагаай бe-лapycкaй лiтapaтypнaй мoвe бяззлучшкавыя c^a-даныя жазы з пayтopaм адталькавьи па CTpyMypbi выpaзay: У mжнага cвaя ëcць cmoль, у кожнага cuае ёщь cцeны, cbая i paдacць i cboü бoль, — яны, як вoля, жацэжны (А. Acтpэйкa. У шжнага cвaя ёщь столь). Адзткай мoyнaгa замацавання лeкciчнaй ceмaнmыкi
з'яуляецца асобны моуны знак — слова; адзшкай замацавання граматычнай семантык1 з'яуляецца клас знакау (клас слоу) (А. Я. М1хнев1ч. Праблемы семантыка-сштакачнага даследавання беларускай мовы). Паутор выразау у бяззлучшкавых складаных сказах з супастауляльным1 (супрацьпастауляльнымО адносшам1 не толью не стварае гэтыя адносшы, але i не выражае iх. Характар супастаулення (супрацьпастаулення) праяуляецца у "значэнш слоу, як1я суадносяцца пам1ж сабою 1 маюць анташм1чны характар" [Атрахов1ч, 1966: 688].
Словы, як1я ужываюцца у кожнай састауной частцы бяззлучшкавага складанага сказа, але вы-конваюць розную сштакачную функцыю, апрача таго, што актыв1зуюць сувяз1 частак бяззлучшкавай канструкцыи, не дапускаюць трансфармацыi яе у шшы тып сказа. Напр.: Кветк1 трымал1 у руках байцы, кветк чырванел1 на кшэнях г1мнасцёрак, кветк вiднелiся усюды (I. Мележ. Мшсю напрамак). Зводк слухаем мы дзень пры дт, зводкрадуюць мала (А. Куляшоу. Сцяг брыгады).
Спарадычна сустракаюцца канструкцыи, дзе важным стымстычным сродкам з'яуляецца шверс1я, у вышку якой "перастаулены" элемент — член сказа, як паутараецца, — у адной з састауных частак бяззлучшкавага складанага сказа аказваецца выд-зеленым i гэтым звяртае на сябе увагу, набывае асабл1вую пахалапчную канатацыю: Яшчэ тольк1 узгадоувауся конь, яшчэ быу неумацаваны аргатзм, расл1 яшчэ I нал1валкя магутныя мускулы будучага работтка (Э. Самуйлёнак. Паляушчае шчасце).
У мастацшх творах некаторых праза1кау 1 паэтау наз1раецца ужыванне 1 ташх бяззлучшкавых складаных сказау, у яшх сэнсавая сувязь актыв1зуецца не пауторам кампанента першай части у наступ-ных састауных частках, а ужываннем сiнонiма щ сiнанiмiчнага яму фразеалагiзма. Сiнанiмiчная замена паутору не тольк з'яуляецца дадатковым сродкам узмацнення сувяз1 прэдыкатыуных частак бяззлучшкавай складанай канструкцып, але 1 у мног1х выпадках дае пэуную характарыстыку з'яве або асо-бе: Заплакала мац1, пусцыа слязу I Аленка (Я. Ко-лас. На прасторах жыцця). Жыла дзяучынка у на-шым доме, любиа малая гуляць у класы (А. Зарыцш. Дзяучынка з ружовым каснiком). Гарэлг плошш, палал1 бочк1 са смалою (У Караткев1ч. Цыганск ка-роль). 1мчацца няхай электрычк1 шалёна, шыбуюць машыны асфальтам праз поле у май першакветны блактны, зялёны; з дарог1 скаццца б I рушыць павол1 (А. Русецт. Павол1). Пра настаутка Лабановiча Я. Ко-лас апавядае з вял1кай думкай аб народзе, 1нтарэсам1 народа тсьменшк "правярае" жыццёвы шлях героя (А. Адамов1ч. Лптаратура, мы 1 час). Кампазщыйнай шматпланавасцю вызначаецца раман К. Чорнага "1дз1,1дз1", твор сведчыць абросце этчнага майстэр-ства празажа (А. Пяткевiч. Сюжэт. Кампазщыя.
Характар). На вячэртм праспекце не радзеу густы, гаманл1вы натоуп — з трактарнага, маторнага, шарыкападшыпткавага шм i шм са змены завадчане, мног1я з 1х зварочвал1 да ¡нтэрната ("Маладосць").
З пункту погляду сучаснай мовы такую замену у мнопх выпадках трэба лiчыць неабходнас-цю. Ц1кавым для наз1рання у гэтым плане будзе прыклад, узяты з апавядання К. Чорнага "Срэбра жыцця". У першым выданш апавядання тсьменшк выкарыстау сказ Трасецца агонь, трасецца ноч. У кан-чатковай рэдакцып (Збор творау у 6-щ тамах, т. 1, Мшск: "Маст. лггаратура", 1998), дзе твор дру-куецца з кнш 1932 г. выдання, К. Чорны замяшу у другой састауной частцы бяззлучшкавага сказа дзеяслоу трасецца сшошмам дрыжыць. Атрымала-ся: М1ж кустоу, змрочных, баязл1вых, ходзць рогат з дымам. Трасецца агонь, дрыжыць ноч.
У прыведзеных сказах дзеясловы трасецца 1 дрыжыць — семантычныя сшошмы. У першым выпадку паказчыкам адзшства састауных частак бяззлучшкавага складанага сказа з'яуляецца паутор, а у друпм — яго семантычны сшошм. Шсьменшк не змяшу формы сказа, але пазбег неапрауданага паутору 1 стварыу арыгшальную метафару, якая значна лепш утсваецца у атуацыю.
Шматразовы паутор уласна-асабовага займеншка я з сштакачнай функцыяй дзейшка — выразны эматыуны сродак у паэтычным тэксце. Паутор займеншка я, як не мае катэгорып роду 1 аднолькава выкарыстоуваецца да асоб мужчынскага 1 жаночага полу, у розных кантэкстах мае 1 рознае семантычнае напауненне, бо змест займеншка канкрэтызуец-ца кантэкстам, асабл1ва дзеясловамьвыказшкамЬ Я заузяты аматар парадку: я не п'ю, не куру, я няухиьна раблю кожным раннем у парку зарадку, я сцюдзёнай вадой аблгеацца люблю (А. Зарыцк± Я заусёды аматар парадку.).
Ужыванне паутору вызначаецца не проста не-абходнасцю перадачы пэунай шфармацып, а тым1 умовам1, у яшх адбываецца мауленне. З дапамогай паутору кампанентау бяззлучшкавага складанага сказа можна узмацнщь не тольк сувяз1 састауных частак, але 1 сэнсавае 1 эмацыянальнае напружанне, стварыць экспрэауную афарбоуку. Шматразовы паутор як экспрэауная адзшка мовы 1 як сродак аргашзацып бяззлучшкавага складанага сказа най-больш уласцiвы мастацкаму i публiцыстычнаму тэксту. З мэтай стварэння пэунага эфекту (выклжаць спачуванне, высмеяць, проста здзiвiць) аутары свядома выкарыстоуваюць шматразовы паутор. Вось прыклады, дзе надзвычай выразна выяуляецца узмацняльна-выдзяляльная i арганiзуючая роля паутору у бяззлучшкавым складаным сказе: 1. Гарыць зялёны аазк, гарыць прыгажосць, цудоуныя прытулк свежасщ I хараства, гарыць здароуе наша ("Полымя"). 2. Паэз1я гаварыла, паэзЫ вызвоньвала, паэзЫ
ГО и ГО
га х
га ^
га и
го со го
к
иэ
го со
^р о
го ^р
2
.0 р
"и
т р
с
и ^
т
га
О р
и
го 2
го р
го "и
О!
к р
о н
го
р
ьо
о
гм
о
гм
го
го
О!
а
к
го ^
и О!
о о
ккрылася, паэзЫ выспёувала, паэзЫ... (Ф. Янкоускь "Прадстаулены..."); 3. Везде человек на первом плане, везде природа служит ему, везде она его радует и успокаивает (М. Салтыков-Щедрин).
ВЦавочна, што у першым сказе ужыванне паутору дзеяслова-выказшка гарыць абумоулена камушкатыуным заданнем. Тут шматразовы паутор, па-першае, захоувае форму бяззлучшкавага склада-нага сказа, па-другое, — выступае у якасщ харак-тарыстычнага сродку атуацып 1 душэунага стану аутара, як1 шбы падкрэсл1вае: нельга так безадказна ставщца да прыроды, якая дае чалавеку 1 прытулак, 1 жыццё. Канечне ж, для аутара захаваць форму, у прыватнасщ, бяззлучшкавага складанага сказа — не самамэта. Але без паутору сказ многае страцщь.
Сэнсавай 1 стылктычнай вартасцю абумоулена ужыванне паутору у друпм бяззлучшкавым склада-ным сказе, дзе паутор — не проста элемент аутарскай эмацыянальнасщ, а сродак, ят патэнцыяльна уплывае на глыбшю думк! Ф. М. Янкоускага, удзельшка ра-дыёперадачы "Слова — паэзи", цешыла тое, што па-шыраецца кола аматарау беларускай паэзи. Аднак было 1 тое, ад чаго трэба было насцярожыцца. Можна канстатаваць, што выбар названай сштакйчнай мадам вызначаецца неабходнасцю перадачы эмацыянальнага стану аутара i стылктычнай палiтрай дзеясловау, як!я разам з пауторам паступова узмацняюць сэн-савую, эмацыянальна-экспрэсгуную напружанасць дзеяння. Невыпадкова Ф. М. Янкоусю выкарыстау 1 так уласщвы беларускай лтратурнай мове прыём, як умаучанне, абрываючы сказ на пауторы слова паэзя. Аутар свядома дае магчымасць чытачу адчуць эмацы-янальную 1 экспрэсгуную напоуненасць сказа 1, маг-чыма, на аснове уласнага вопыту пашырыць уяуленш.
Шматразавы паутор кампанента у бяззлучшкавым складаным сказе у якасц1 паказчыка эмацыянальна-га апавядання найбольш характэрны мастацкаму 1 публщыстычнаму тэксту. Парны паутор, у адрознен-не ад шматразовага, "канцэнтруе" мног1я названыя функцып толью у пэунай ступень Больш выразна, як паказваюць наз1ранш, праяуляецца "связующая роль" [Сковородников, 1981: 119] парнага паутору: Недзе пад снегам пералiвауся, цурчау ручай, недзе пад снегам жыла, зелянела трава (М. Лупсякоу. Пая-дынак). Нехта наау кош для яек, нехта дзелавта падтсвау ц1 пазначау 1х (У Лшсш. Адпяванне жы-вых). Кожны слухау па-свойму, кожны думау сваё (М. Воранау. На маяку). Тры бярозы шумяць наджыц-цём, над гадаму тры бярозы чацвёртую успамтаюць (М. Танк. Элепя аб чацвёртай бярозе). Загаиася левае плячо, загаиася рана (Ф. Янкоуск! Загойныя, неза-гойныя .). Для нас шумелi спеуныя палу для нас драз-ды спявал1 звонка песн1 (П. Панчанка. Сяброуства).
Ц1кавасць для наз1рання мае не проста здольнасць паутору сумяшчаць некалью функцый, але 1 пытанне аб тым, што тай паутор "яскрава дэманструе дыялек-
тыку узаемаадносш зместу 1 формы у мове" [М1хнев1ч, 1976: 190]. Пацвердзщь гэта можна наступным пры-кладам: Зноу падмерзл1 балоты, зацерушыу снег, зноу у лесе стала следна ("Маладосць").
На першы погляд, шчога асабл1вага у выкарыстанн паутору слова зноу у трэцяй састауной частцы складанага сказа няма. Але правядзём лштстычны эксперы-мент: апусщм паутор зноу. Атрымлшаем бяззлучшкавы складаны сказ Зноу падмерзлi балоты, зацерушыу снег, у лесе стала следна. Бачым, што знешне сказ захоувае сваю форму, аднак у семантычным плане такая бу-дова сказа (без паутору) не адпавядае папярэдняму кантэксту, дзе даецца атсанне выгляду лесу: слядоу звяроу 1 птушак, чалавека, ят надауна прайшоу па лесе 1 г. д. Больш таго, кал! разглядаць сказ асобна, то ад-сутнасць паутору, што надзвычай в1давочна, збядняе атсанне. Паутор слова зноу у пэунай ступеш кандэн-суе папярэдш змест, забяспечвае дакладнасць, яснасць думш. Паутор кансиуацыйна неабходны, бо зноу у лесе стала следна. 1менна паутор, па-першае, зштоувае бяззлучнкавы складаны сказ з кантэкстам 1, па-другое, з'яуляецца атуацыйна неабходным для дакладнага 1 поунага ашсання, якое ужо вядома нам з кантэксту.
В1давочна, што у так1х сказах нельга не ул1чваць значэнне паутору як дадатковага шфарматара 1 паказчыка узаемадзеяння бяззлучшкавага складанага сказа з кантэкстам. Выпади выкарыстання у лтратурнай мове бяззлучнкавых складаных сказау з так1м пауторам трэба разглядаць у кантэкстна-мауленчым плане, бо ужыванне паутору у канструкцыях гэтага тыпу — "з'ява камушкацыйна-сштакйчная". Семантычная зна-чымасць, вартасць паутору, татм чынам, у структуры бяззлучшкавага складанага сказа в1давочная. Мяркую-чы ж па тым, што "канструкцыйна-сштакачныя адзшт аднаго узроуню не абумоуиваюць сштагматычных уза-емасувязей 1 не прадвызначаюць структуры кантэксту" [М1хнев1ч, 1976: 242], так! вывад служыць довадам аб узаемасувяз1 1 адзшстве формы 1 зместу: папярэдш змест патрабуе пэунай формы, а форма сштакйчнай канструкцып праз паутор кандэнсуе папярэдн змест щ прадстауляе яго.
Варта прыгадаць яшчэ адзш прыклад: Зноу неба закръш хмары, зноу пайшоу дождж ("Маладосць"). Размову, думаецца, таксама трэба весщ пра тое, чым абумоул1ваецца выкарыстанне паутору у другой прэдыкатыунай частцы 1 чаго дасягае аутар. Каб ад-казаць на пастаулен^1я пытанн1, неабходна звярнуцца да папярэдняй атуацып, да кантэксту, бо "заусёды можна меркаваць, што у папярэдн1м тэксце змешчаны канкрэтн^1я звестк1 пра адзш з актантау с1туацы1" [М1хнев1ч, 1976: 162]. В1давочна, што бяззлучн1кав^1я складаныя сказы такой будовы — не 1заляваныя адз1нк1 у моунай астэме. Наадварот, яны звязаны семантычным1 адносшам1 з папярэдн1м1 сказам1. I разглядаць 1х неабходна не у статычным, а у дынам1чна-функцыянальным 1 камун1катыуным аспектах.
Кал строга прытрымл1вацца указанага падыхо-ду, то можна сцвярджаць, што ужыванне паутору зноу у другой састауной частцы прыведзенага сказа — не толью сродак узмацнення сувяз1 частак бяззлучшкавай канструкцьп. Лекачны паутор за-бяспечвае дакладнасць выкладу думю, дапамагае выразней, пауней падаць атсанне. З папярэдняга зместу вын1кае, што надвор'е на працягу дня мя-нялася, а цяпер зноу пайшоу дождж. Каб зняць пы-танне аб вартасщ ужывання паутору, правядзем лшгвктычны эксперымент: апусщм паутор у другой прэдыкатыунай частцы. Атрымаем сказ Зноу неба закрым хмары, пайшоу дождж. Бяззлучшкавы склада-ны сказ без паутору адрозшвае аслабленая сувязь частак, што знаходзщь сваё выражэнне i у iнтанацыйным афармленш сказа. Пауза на стыку састауных частак у сказе без паутору больш працяглая, чым у сказе з пауторам. 1нтанацыя пералiчэння характэрна абодвум сказам, аднак у бяззлучшкавым складаным сказе без паутору яна мае развiвальна-вынiковае адценне. Паутор зноу кандэнсуе папярэдш змест, з'яуляецца камушкатыуна значымым, бо выступае у рол шфарматара аб характары папярэдняга зместу, хоць i не дае магчымасц дакладна узнавiць яго.
Таим чынам, узмацненне сувязi састауных частак бяззлучшкавага складанага сказа, з аднаго боку, i узмацненне сэнсавага i эмацыянальнага напружан-ня, з другога, дасягаецца у многiх выпадках парным i шматразовым пауторамi. У1чваючы адносна шы-рокую ужывальнасць бяззлучнiкавых складаных сказау з пауторам пэуных кампанентау у кожнай састауной частцы у мове мастацкай лiтаратуры i у публщыстыцы (197 сказау з 224 зафжсаваных), асаблiва у мове публщыстычных артыкулау i нататкау натуральным будзе вывад аб тым, што, па-першае, такiя бяззлучшкавыя складаныя канструкцьп з'яуляюцца калi не вызначальнай, то даволi важ-най адметнай рысай мастацкага i публiцыстычнага стыляу.
Па-другое, большасць пауторау здольныя захоуваць сiнтаксiчную форму бяззлучшкавага складанага сказа. Разгледжаныя моуныя факты яскрава сведчаць i пра тое, што паутор актыуна выкарыстоуваецца у бяззлучнiкавых складаных сказах з далучальна-пералiчальнымi адносiнамi. Паутор кампанентау бяззлучшкавага складанага сказа дае магчымасць аутару стварыць багаты падтэкст, а чы-тачу — больш шырок прастор для уяулення.
Па-трэцяе, выкарыстанне пауторау у бяззлуч-нiкавым складаным сказе матывуецца пэунай сггуацыяй, камушкатыуным заданнем. Гэта выразны
сродак паказу не тольт адносiн аутара да жыццевых з'яу, але i сродак узмацняльна-выдзяляльнай экспрэсii. Словы, ятя паутараюцца у кожнай з прэдыкатыуных частак бяззлучшкавага складанага сказа, могуць выконваць вылучальна-узмацняльную, экспрэсгуна-граматычную, кампазщыйна-выяуленчую i рытмжа-iнтанацыйную (рытмiка-арганiзуючую) функцыi.
ЛИТЕРАТУРА
Белунова Н. И. Бессоюзные сложные и соположенные предложения с лексико-синтаксическим повтором в текстовом аспекте: автореф. дис. ... канд. филол. наук. Л., 1987.
Граматыка беларускай мовы. Т. 2. Мшск, 1966.
Иванчикова Е. А. Лексический повтор как экспрессивный прием синтаксического распространения // Мысли о современном русском языке. М., 1969.
Мiхневiч А. Я. Праблемы семантыка-сштакйчнага дасле-давання беларускай мовы. Мшск, 1976.
Синтаксис современного русского языка: учебник для филологических специальностей университетов СНГ / под ред. С. В. Вяткиной. СПб., 2008.
Сковородников А. П. Экспрессивные синтаксические конструкции современного русского литературного языка. Томск, 1981.
Ширяев Е. Н. Бессоюзное сложное предложение в современном русском языке. М., 1986.
REFERENCES
Belunova N. I. Bessojuznye slozhnye i sopolozhennye pred-lozhenija s leksiko-sintaksicheskim povtorom v teksto-vom aspekte: avtoref. dis. ... kand. filol. nauk. Leningrad, 1987. 16 p.
Gramatyka belaruskaj movy. Vol. 2. Minsk: Navuka i tjehnika, 1966. 756 p.
Ivanchikova E. A. Leksicheskij povtor kak jekspressivnyj priem sintaksicheskogo rasprostranenija. Mysli o sovremennom russkom jazyke. M.: Prosveshhenie, 1969. 215 p.
Mihnevich A. Ja. Prablemy semantyka-sintaksichnaga dasle-davannja belaruskaj movy. Minsk: Navuka i tjehnika, 1976. 264 p.
Sintaksis sovremennogo russkogo jazyka: uchebnik dlja filologicheskih special'nostej universitetov SNG. Pod red. S. V. Vjatkinoj. Sankt-Peterburg: Fakul'tet filologii i iskusstv SPbGU, 2008. 347 p.
Skovorodnikov A. P. Jekspressivnye sintaksicheskie konstrukcii sovremennogo russkogo literaturnogo jazyka. Tomsk: Izd-vo Tomsk. un-ta, 1981. 256 p.
Shirjaev E. N. Bessojuznoe slozhnoe predlozhenie v sovremennom russkom jazyke. Moscow: Nauka, 1986. 224 p.
УО «Мозырский государственный педагогический университет имени И. П. Шамякина»
(Мозырь, Беларусь). Поступила в редакцию 18.10.2016 г.
Received 18.10.2016 г.
га ^
го i_
го
X
го ^
го
1_|
го со го
к
иэ
го со
а о
го а
2 :OJ -О
а
т а
X
т
го ^
о а
1_|
го 2 го а
го ^
OI
к а. о н
го
а
LQ
o
r\i
LD
O
CN
ro
ro
UDC 811.161.3'367 REPETITION AS LExIcAL-GRAMMATIcAL MEANS
AND ExPRESSIVE METHOD OF Spreading ASYNDENTIc
complex sentence
B. А. KruK
The author on the base of the materials of Belarusian and Russian writers considers repetition as an additional way to connect the parts of the sentence and the expressive method of spreading of the asyndentic complex sentence.
Emphasizing of connection of parts of non-conjunction sentence, on the one hand, creates mind and emotional pressure, on the other hand, double and many times repetitions create such thing. Language of an art literature and publicistics with non-conjunction sentences with repetition of concrete components in each part are the main specific feature of an art and publicist styles. This linguistics facts are proofs concerning repetition is the active usage in non-conjunction complex sentence with conjunctive relations. Repetition of components in non-conjunction sentence let an author to create rich implying text and more wide space for imagination for the reader.
Using of repetition in non-conjunction sentences is motivating by concrete situation, communicative task. This expressive tool shows not only author's relation to life essence, but also tool of expressive and emphasizing expression. Words, which repeat in every predicative parts of non-conjunction sentence, can play emphasizing, expressive, grammar, composite, art and rhythmical (organizing) function.
KEY WORDS : asyndentic complex sentence, repetition, lexical-grammatical means, semantic synonym, context.
s ■ KRUK BORIS A.
<D Candidate of Philology, Associate Professor of Mozyr State Pedagogical University named after I. P. Sha-
myakin (Mozyr, Belorussia) ro E-mail: dinoz-o@maH.ru
