CC BY
90
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
УДК 8Т1 Р.Қ. ВОСИЕВА
ББК 83.35
ҶОЙГОХИ «ИСКАНДАРНОМА» (РИВОЯТИ ФОРСИИ «КАЛИСФЕНИ ДУРӮҒИН») ДАР НАСРИ РИВОЯТИИ ФОРСУ ТОҶИК
Вожаҳои калидй: «Искандарнома», «Калисфенидурӯгин», роман, образ, шахсият, Искандар, асар, қисса, таҳқиқ, адабиётшиносй.
Даҳсолаҳои охир омӯзиши насри классикии форсу тоҷик, махсусан насри ривоятии он вусъати тозае касб кардааст. Омӯзиши насри ривоятй, аз як тараф, бо роҳи табъу нашри асарҳо сурат гирифта, аз тарафи дигар тавассути таҳқиқи ҷанбаҳои мухталифи таҳаввули насри ривоятии форсу тоҷик ҷараён ёфтааст. Дар натиҷаи тадқиқи насри ривоятй чун қисмати муҳими адабиёти форсии тоҷикй ва омӯзиши мавзӯъ, мундариҷа, жанру шакл ва дигар хусусиятҳои он муҳаққиқон ба бисёр муаммоҳои таърихи адабиёт рӯшанй андохтанд. Муайян шуд, ки омӯзиши насри ривоятй дар ҳалли масъалаҳои ахлоқй ва эстетикию иҷтимоии давраҳои муайяни таърихи адабиёти форсй- тоҷикй бештар муфиду муассир хоҳад буд. Романи паҳлавонии «Искандарнома» аз зумраи чунин асарҳое мебошад, ки вобаста ба шахсияти таърихии Искандари кишваркушо ва симои бадеиву хаёлии ӯ барои баррасии бисёр муаммои фанниву назариявии адабиёти асрҳои миёна роҳро ҳамвор месозад.
Искандар шахсияти таърихй буда дар асри IV то мелод зиндагй кардааст. Бисту панҷ қарн аст, ки роҷеъ ба ин шахсият ва лашкаркашиҳову кишваркушоии ӯ муаррихону адибон, сиёсатпешагону фозилони дунё ҳар кадом вобаста ба донишу истеъдод ва аз нигоҳи ҷаҳонбинии худ асар таълиф намудаанд. Аз чумла, дар адабиёти классикии мо ин симои барозандаро номовартарин шоирон аз қабили Фирдавсиву Низомй ва Амир Хусраву Абдурраҳмони Ҷомй ситоиш кардаанд.
Дар илми ховаршиносии собиқ Иттиҳоди Шӯравй нахустин нафаре, ки ба ин мавзӯъ таваччӯҳ кард, мусташриқи шӯҳратёри рус Е.Э. Бертелс аст. Ин донишманди маъруф тамоми сарчашмаҳои шарқиву гарбиро омӯхта, дар охири солҳои чилуми асри гузашта таҳқиқоти пурарзишеро бо унвони «Роман дар бораи Искандар ва ривояти асосии он дар Шарқ» ба табъ расонд. Ӯ рочеъ ба пайдоиши ривоятҳои марбут ба Искандар чунин таъкид мекунад: “Дар таърихи офариниши романи Искандар ду чараёни умдаи мухолиф мавчуд аст. Яке зиндагиномаи воқеии Искандар аст, ки баъди вафоташ аз чониби наздиконаш - Клитарх ва Онесикрит тартиб ёфта буд. Ин мавод баъдтар асоси китоби тарчумаҳолии офаридаи Плутарх низ гардидааст. Ҷараёни сонй бошад, бар асоси ривоятҳову қиссаҳоест, ки ба ҳақиқати таърихй чандон мувофиқат надоранд. Дар ин маврид ҳақиқати маҳз ин аст, ки чунин “Искандарнома”-ҳоро сарбозони Искандар дар миёни халқҳои мутеъгардида тарғиб менамуданд” ( 3, 342).
Чунон ки мебинем, дар шинохти Искандар ду нуқтаи назар - яке ҳақиқати воқей ва дигаре хаёлоти бофтаву сохтаи қаламкашон вучуд дорад. Табиист ки саргузашти Искандар ба он ҳашамату чалоле, ки дар ривоятҳо омадааст, аз воқеияти таърихй фарсахҳо дур афтодааст. Ба ин маънй, чонибдорони нуқтаи назари дуюм дар тасвири симои Искандар нақлу ривоятҳо ва афсонаву қиссаҳои хаёлиро ба кор андохтаанд. Яъне дар баробари ба миён омадани нақлу ривоятҳо ва достонҳо дар заминаи воқеияти таърихй, қиссаҳои илҳоқии дигаре аз чониби ҳаводорони Искандар ба мардум пешкаш мегардид, ки ба асноду далоили таърихй мувофиқат надоштанд. Мӯҳтавои чунин қиссаву достонҳо санъати давлатдорй, лашкаркашй, таърихи мамолики дуру наздики Шарқу Ғарбро фаро мегирад. Ба ақидаи муаллифон амалиёти Искандар зарбаи сахте ба ҳукуматдорони Шарқ, махсусан Мисру Эрон буд, зеро дар ин кишварҳо ҳокимият меросй буда, аз даст додани он назарияи мазкурро инкор мекард.
Рӯҳониёнеро, ки ҳимоягари асосии назарияи “фарри шоҳй”- яъне маврусияти тахту точ буданд, хавфи заволи ақидаву нуфузашон тахдид менамуд. Бинобар ин табақаи рӯҳониён барои ҳифзи мақоми сиёсиву ичтимоии худ, яъне мавқеъро аз даст надодан маҳз дар Шарқ ба навиштани аввалин романҳои ривоятии махсус, ки симои Искандарро дигар кунад, шурӯъ намудаанд. Дар натича дар ҳудуди асри якуми мелодй романе дар бораи Искандари Мақдунй ба вучуд омад. Асари мазкур ба эътимоди Е.Э Бертелс аз чониби табиби дарбораш Каллисфен ва ба гуфти Ф. Шахермайр хешованди Аристотел - муаррих Каллисфен рӯнавис гардида, муддатҳои зиёд ба номи ӯ шӯҳрат доштааст (3, 286; 8, 342). Каллисфен миёни солҳои 360 - 327 пеш аз милод зиндагй карда, муаллифи ривояти Искандар будааст ва гуфтаанд, ки вай таърихи Юнонро аз
75
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2 (43) 2015
соли 387то соли 357 пеш аз милод навишта, дар идомаи он дар бораи фатҳи Искандар маълумот додааст. Ба қавли таърихнигори австриягӣ Ф. Шахермайр, ки марбут ба Искандар се китоби худро таълиф кардааст, Калисфен дар Ҳиндустон ба фармони Искандар зиндонӣ гардида, оқибат пой дар занҷир оламро падруд гуфтааст (8,233). Китобе, ки ба қалами Каллисфен навишта шуда буд, аз миён рафт. Дар қарни дувуми мелодӣ қиссапардозе аз мардуми Миср, вале бо таълиму тарбияи юнонӣ, тамоми ахбореро, ки дар бораи Искандар шунида буд, ҷамъоварӣ кард ва онро ба шакли маҷмӯае фароҳам овард. Аз ин пас ин асар маншаи тамоми достонҳо ва қиссаҳои Искандар шуд, ки дар забонҳои мухталифи олам мавҷуд аст ва он бо номи «Каллисфени дурӯгин» маъруф мебошад. Муаллифи мисрӣ китоби мазкурро ба забони юнонӣ таълиф кардааст. Дар солҳои 330 мелодӣ нависандае бо номи Юлий Валерий ин асарро аз забони юнонӣ ба забони лотинӣ тарҷума мекунад ва онро ба се боб- таваллуд,фаъолият ва марг тақсим мекунад. Яъне ривояте, ки ин марди мисрӣ интишор дод, ҷои китоби Каллисфени ҳақиқиро гирифт ва таҳти номи «Искандарнома» достонҳо офарида шуданд, ки ба забонҳои юнонӣ, лотинӣ, паҳлавӣ, ибрӣ, арабӣ, суриёнӣ, арманӣ, ҳабашӣ, форсӣ ва гайра пасопеш таълиф шуданд. Аз ин нигоҳ, агар ба таҳлилу тафсири ривоятҳои мухталифи он пардозем, сухан ба дарозо хоҳад кашид. Бино бар ин аз таҳлили ҳамаҷонибаи ривоятҳову қиссаҳои он худдорӣ варзида, танҳо ба зикри мухтасари ривоёти форсии он таваққуф менамоем.
Дар асоси мазмуни ин вариант Искандар писари Филиппи Румӣ набуда, падари аслиаш Нектаниби мисрист, ки аз Миср гурехта ба Юнон меравад ва дили Олимп - зани Филиппро ба даст оварда, аз ӯ ком бармедорад. Ин андеша ба ривоятҳои арабӣ ва ҳабашӣ асос ёфтааст. Ҳикоят ин аст, ки чун Нектонибус (дар ривояти ҳабашӣ номи ӯ Bektanis) бар асари лашкаркашии шоҳи Форс аз подшоҳии Миср сарнагун гардида, барои имдодталабӣ ба Мақдуния рафт ва ба ҷодуӣ ба ҳарами подшоҳи Мақдуния роҳ ёфту ҳамбистари Олимпӣ гардид, ки аз ӯ Искандар ба дунё омад. Муаллифи китоби “Роман дар бораи Александр ва ривояти асосии он дар Шарқ” Е. Э. Бертелс ба ин маънӣ менависад: “Ин фиръавн (Нектанибус -В. Р.)-и дуюм аст, ки дар соли 358 қабл аз мелод ба дасти эрониён маглуб шуд. Биноан, Искандар писари Нектаниб аст. Чун Нектаниб ба сулолаи шоҳони бостонии Миср мутааллиқ асту дар вуҷудаш хуни фиръавнҳои ин мамлакати бостонӣ ҷорист, табиист ки барои ин марзу бум ӯ шоҳи госиби бегона нест, балки шахсиятест соҳибҳуқуқу соҳибватан, ки баҳри тахту ҷоҳи гузаштагонаш мубориза мебарад.
Асари мазкур ба даҳ қисм тақсим мешавад: 1. Гурехтани Нектаниб аз Миср ва якҷояшавии ӯ бо Олимпӣ; 2. Мавлуди Искандар; 3. Тохтани Африқо ва тарҳрезии Миср; 4. Ҷанги Искандар дар Сурия; 5.Ба сифати сафир ба мулки Доро омадани Искандар ва тасхири Эрон; 6. Ҷанг бо Пором -подшоҳи Ҳинд; 7. Мулоқоти Искандар бо бираҳманону ҳакимони зоҳид; 8. Искандар ва шаҳбону Кандак; 9. Искандар дар мамлакати саворазанон; 10. Марги Искандар дар Бобулистон” (3, 286).
Аз он чӣ зикр шуд бармеояд, ки дар адабиёти халқҳои олам симои Искандар мақоми хос пайдо намуда, вобаста ба завқу диди равонии онҳо таҷассуми худро дарёфтааст. Бояд тазаккур дод, ки таълифи аввалин романҳои мансури марбут ба Искандару зиндагиномаи ӯ на дар зодгоҳи Искандар - Юнон, балки дар Шарқ пайдо гардидаанд.
Нусхаи қадимаи «Искандарнома»-и насрӣ ё ривояти форсии Каллисфени дурӯгин дар китобхонаи Саид Нафисӣ нигоҳдорӣ мешавад. Бояд тазаккур дод, ки чанд саҳифа аз огоз ва анҷоми он мавҷуд нест, аз ин рӯ муайян намудани ному нишони муаллиф, соли таълифи он мушкил аст. Танҳо дар рӯи китоб номи ҷамъоваранда ва таҳриркунандаи нахустини он Абдулкофӣ ибн Абулбаракот зикр гардидааст. Эраҷи Афшор дар машварат бо Эҳсони Ёршотир матни пурраи «Искандарнома»-и қадимаи насриро таҳия намуда, соли 1964 дар Эрон ба табъ мерасонад. Яъне дар адабиётшиносии Эрон нахустин касе, ки ба омӯзиши “Искандарнома” пардохта, матни онро дастраси мардум гардонид, Эраҷи Афшор мебошад. Эраҷи Афшор дар баробари омода сохтану ба нашр расонидани ин асар муқаддимаи муфассале андар шинохти Искандарномаҳо навиштааст. Ҷанбаи илмии ин муқаддима дар он аст, ки бар пояи сарчашмаҳову тадқиқотҳои мӯътамад асос ёфтааст (1, 9-37).
Забеҳулло Сафо дар асари худ «Ҳамосасароӣ дар Эрон» роҷеъ ба Искандарномаҳо изҳори ақида мекунад, ки саргузашти Искандар ба забони форсӣ ба номи «Сикандарнома» ё «Ахбори Искандар» машҳур аст». Ҳамчунин дар қисмати «Ахбори Искандар» чунин илова мекунад, ки хеле маълумоти пурарзиш аст: «Назди оқои Саид Нафисӣ, устоди Донишгоҳ, китобе дар «Ахбори Искандар» мутааллиқ ба қарни V ҳиҷрӣ дидам, ки иншои зебо ва фасеҳ дорад, амммо чун чанд саҳифа аз огози он афтодааст, наметавон ному нишони нависанда ва соли таълифи китобро ба дурустӣ маълум кард. Мунтаҳо чун дар он аз Султон Маҳмуд ҳама ҷо ба номи «амири мозӣ» ёд мешавад ва низ бинобар дигар, гӯё пас аз марги ӯ ва наздик ба подшоҳии вай нигошта шуда бошад» (7 ,90).
76
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
Оид ба замони таълифи ривояти форсии «Искандарнома» ё худ «Калисфени дурӯгин» андешаҳо мухталифанд. Дар ин замина дар миёни олимони Эрон ду нуқтаи назар вуҷуд дорад. Аз як ҷониб донишмандони машҳури Эрон Маликушшуаро Баҳор (2, 128), Саид Нафисй (5, 612) ва Забеҳулло Сафо (7, 89) замони ба вуҷуд омадани ин асарро асри V ҳиҷрӣ дониста, мавҷудияти баъзе лугату таъбирот ва тарзи баёни матни мазкурро ба ин аср мутааллиқ дониста бошанд ҳам, муҳаққиқи дигари Эрон Эраҷи Афшор ба ҳукми қотеона иброз намудаи муҳаққиқини зикргардида шак оварда мегӯяд: “Аммо ҳукм кардани қатъӣ бар он ки воқеан ин матн аз они кадом аср аст, чандон осон нест. Шеваи хат ва навъи қогаз дар мароми қиёс ба нусхаҳои ҳаммонанд ба эҳтимоли қариб ба яқин аз они қарни IX ҳиҷрӣ аст. Ногузир замони таълифи китоб дертар аз соли 800 ҳиҷрӣ нахоҳад буд “ (1, 23). Эраҷи Афшор дар тақвияти андешаи хеш илова бар гуфтаҳои қаблиаш меафзояд: “Истеъмоли лугат ва афъолу таркибот ва таъбироте, ки дар китоби таърихдор назири тарҷумаи «Таърихи Табарӣ», «Ҷомеъ-ул-ҳикоёт», китоби «Самаки айёр» ва Доробномаю Ҳумоинома дида мешавад дар ин китоб ҳам ҳаст, далели қофӣ нахоҳад буд, ки ин матнро ҳамасри онҳо бидонем, Чи басо, ки муҳаррири “Искандарнома” таҳрирҳои қадимтареро зери даст дошта, мутаассир аз иборот ва шеваи нигориши онҳо будааст. Муҳаррири ин таҳрир дар пардохтани достон ба чуз он ки ривоёте аз Искандарномаи арабиро дар даст доштааст, аз китобҳои авомонаи ба он аҳд роич низ баҳра бурда, махсусан исмҳои ашхос маъхуз аз манобеи қадимтар аст”(1, 24). Ба назари мо дар ин суханони муҳаққиқи эронӣ нуқтаи назари амиқ ва саҳеҳ дар шинохти нусхаи “ Искандарнома” акс ёфтааст.
Дар асари зикршудаи Е.Э.Бертельс ривояту қиссаҳои марбут ба Искандарро омӯхта, таҳаввулу такомули достонҳои манзуми ин мавзӯъро ба ду даста тақсим менамояд. Ба дастаи аввал ҳамон Искандарномаҳоеро ворид месозад, ки онҳо то манзумаи “Садди Искандар-и” Навоӣ таълиф шудаанд. Ба дастаи сонӣ “Садди Искандар”-и Навоӣ дохил мешавад, ки муҳаққиқ маҳз онро мавриди таҳқиқ қарор медиҳад (3,127). Чунон ки дар ибтидо зикр кардем, Е.Э. Бертелс “Каллисфени дурӯгин-ро” ба даҳ бахш тақсим намуда, таъкид мекунад, ки дар нашри аввали шарқӣ дар бораи корҳои дохилии Мақдуния иттилооте нест, зеро он барои хонандаи шарқӣ мавриди таваччӯҳ набуд ва матолиби мазкурро ҳангоми аз нав кор кардани роман ба забони юнонӣ ворид сохтаанд.
Як хусусияти муҳими тадқиқоти Е.Э. Бертелс дар он аст, ки ӯ асосан ба ривояти Балъамӣ такя мекунад, зеро Абӯалӣ Муҳаммади Балъамӣ зимни фармоиши Мансур ибни Нӯҳи Сомонӣ дар соли 963 асари «Таърихи Табарӣ»-ро ба забони форсии точикӣ тарчума карда буд. Албатта ин тарчумаи оддӣ набуда, балки аз чониби мутарчим низ иловаҳои фаровонеро фаро гирифтааст. Аз ин рӯ, мусташриқи рус таькид менамояд, ки композитсия ва хати сужети асар мабдаи ягонаро доро бошанд ҳам, нигорандагони он вобаста ба талаботи замон лаҳзаҳои мухталифро афзудаанд. Хусусияти дигари фарқкунандаи назари уламои дини исломро, ки ба ин симо таваччӯҳ намудаанд, Е.Э.Бертелс дар он мебинад, ки онҳо дар симои Искандар барҳамзанандаи дини зардуштиро дидаанд. Аз ин рӯ, тавассути шахсияти Искандар хостанд дини исломро истеҳком бахшанд.
Шарқшиноси дигари машҳури рус И.С Брагинский низ зимни муаррифии китобҳои насри ривоятии форсу точик оид ба Искандарномаҳо ба таври умумӣ иттилоъ додааст. Ӯ дар китоби «Очеркҳо аз таърихи адабиёти точик» «Искандарнома»-ро ба гурӯҳи асарҳои бадеие, ки чанбаи ахлоқӣ дар онҳо фаровон аст, дохил намуда, дастхати «Искандарнома»-и мавриди истифодаашро як навъ таҳрири варианти арабӣ ва ба ривояти Искандарномаи Низомӣ қаробатдор медонад. И.С. Брагинский таъкид менамояд, ки дар достони машҳури арабии Искандар бисёр лаҳзаҳои романтикӣ мавчуданд, ки дар варианти форсии точикӣ ба назар намерасанд (4, 300).
Нисбат ба ин мавзӯъ донишманди маъруфи точик Ю.Салимов бештар таваччӯҳ намуда, зимни асарҳои “Насри ривоятии форсу точик ва «Насри ривоятӣ» дар баробари намунаҳои дигари насри ривоятӣ “Искандарнома”-ро ба таҳқиқ гирифтааст. Бояд тазаккур дод, ки Ю. Салимов насри ривоятии форс-точикро ба чаҳор бахш чудо менамояд: аввал, романҳои паҳлавонӣ, дуюм - қисса, сеюм - ҳикоёт ва чаҳорум масал. Ҳар кадоми ин бахшҳоро дар навбати худ боз ба гурӯҳҳо тақсимбандӣ мекунад (6, 186).
Муҳаққиқ “Искандарнома”-ро ба гурӯҳи романҳои паҳлавонӣ ворид сохта марбут ба он менависад: «Намунаи хеле машҳури насри ривоятии форсу точик “Искандарнома” мебошад ва зоҳиран нахустин таҳрири адабии ривояти қадими кишваркушоиҳои Искандари Мақдунӣ достони Фирдавсӣ ва идомадиҳандаи кори ӯ асосгузори силсилаи достонҳои романтикӣ Низомӣ ба ҳисоб меравад (6, 186). Муҳаққиқи точик дар бораи аввалин тадқиқоти пурарзиш будани китоби Е.Э. Бертелс ёдовар шуда, бо таассуф аз назари ӯ дур мондани нусхаҳои насрии “Искандарнома”-ро таъкид менамояд. Ба назари мо танҳо ба достонҳои манзум сари кор гирифтани Е.Э.Бертелс -ро сабаб «Садди искандарӣ»-и Навоӣ будааст. Аз чониби дигар, таҳлилу
77
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2 (43) 2015
тадқиқи Искандарномаҳои мансури қаламӣ ва вариантҳои мухталифи онҳо, ки даҳҳо вариант то кунун маҳфузанд, кори басо мушкилу доманадор хоҳад буд. Гузашта аз ин Ю.Салимов ба тадқиқоти Эраҷи Афшор такя намуда, нусхаи “Искандарнома”-и китобхонаи Саид Нафисиро, ки дар асрҳои X111-X1V китобат шудааст, куҳантарин нусха меҳисобад ва аз забони арабӣ тарҷума гардидани онро бар асоси тафовутҳои зиёд шубҳаовар ҳисобида, таъкид дорад, ки нусхаи паҳлавии «Искандарнома» тавассути «Худойнома» ба адабиёти араб гузашта, аз асри V1 ҳиҷрӣ боз ба форсии тоҷикӣ тарҷума шуданаш ба ҳақиқат наздик аст (6, 186).
Аз нигоҳи Ю.Салимов достони мансури «Искандарнома» бо доштани силсилабандии воқеаҳо хусусияти ба худ хос гирифта, то андозае фарогири маҷмӯи ҳикояҳо мебошад. Танҳо дар миён як фарқ аст: зимни тамоми ҳикояҳои асар як қаҳрамони асосӣ - Искандар амал мекунад. Бино бар он ин нусха хусусияти асари яклухтро касб кардааст. Дар ин асар Искандар гоҳ шоҳи одили соҳибтадбир, гоҳ сарлашкари бузург, лаҳзаҳое сафири доно ва даме ҷосуси гузарову айёри шабрави чолок тасвир меёбад. Ҳатто дар бисёр саҳифаҳои асар хонанда шоҳ будани Искандарро фаромӯш мекунад (6, 187).
Ба ин тариқ, аз нигоҳи муҳаққиқи тоҷик Ю. Салимов «Искандарнома» аз қиссаву ҳикояҳои зиёд фароҳам омада ва як қисми онҳо ба Искандар вобастагӣ надоранд, вале дар мавридҳои мухталиф ба матни асар бо истинод ба сарчашмаи асосӣ дохил шудаанд. Ҳатто муайян гардидааст, ки як силсила ҳикоятҳои иловагиро раиси Миср ба Искандар нақл менамояд, ки ҳама хусусияти маишӣ доранд ва худи ин раис дар асар чун қиссагӯи дарбор тасвир ёфтааст. Андешаи Ю. Салимов, ки ин асарро як навъ синтези осори фантастикиву маишӣ ва паҳлавонии халқҳои гуногун қаламдод мекунад, қобили мулоҳиза мебошад. Ҳамчунин муаллиф қайд мекунад, ки ҳарчанд дар хусуси Искандари таърихӣ ва дар бораи «Искандарнома»-и Каллисфени дурӯгин тадқиқот мавҷуд аст, вале оид ба нусхаи форсӣ-тоҷикии ин асар таҳқиқоте ба назар намерасад ва ин масъала саркушода мемонад.
Ривояти форсии “Искандарнома” ё “Каллисфени дурӯгин”, ки аз ҷониби муҳаққиқи эронӣ Эраҷи Афшор таҳия шудааст, аз 60 достон иборат мебошад. Дар он Искандар ҳамчун шоҳи муқтадири кишваркушову адолатхоҳ ва мададгори халқхои мамлакатҳои дуру наздик тасвир гардидааст. Мундариҷаи он ба қарори зер аст: “Омадани Искандар ба ҷанги Доро ба Эронзамин”, “Рафтани Искандар ба Кашмир”, “Расидани Искандар ба Макка”, “Рафтани Искандар ба вилояти Яман”, “Расидани Искандар ба шаҳри Миср”, “Дар зулмот”, “Баромадани Искандар аз дарёи Ахзар ба вилояти Туркистон”, “Достони Зоҳидон бо духтари малик ва ҳадиси эшон”, “Рафтани Искандар ба Сиёвушгирд”, “ Расидани Искандар ба вилояти Чин”, “Расидани Искандар ба шаҳри девмардон ва зангиён, ба вилояти Париён, ба шаҳри Ироқайн, ба вилояти Рус” ва дигар достонҳо.
Ба ҳукми хулосаи ин мақола метавон гуфт, ки асари мазкур куҳантарин роман дар бораи Искандари Мақдунӣ маҳсуб мешавад ва сарчашмаи ҳама осору маводест, ки баъдан таълиф шудаанд. Китоби мазкур дар миёни насри ривоятии форсу тодик мавқеи хоса дошта, бо забони фасеҳи форсии тоҷикӣ иншо гардидааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Афшор, Эрад. Искандарнома. Ривояти форсии Калисфени дурӯгин. Пардохтаи миёни қарни 6-8 ҳидрӣ / А.Эрад.- Теҳрон: Бунгоҳи тардума ва нашри китоб, 1343.-795 с.
2. Баҳор, Муҳаммад Тақӣ. Сабкшиносӣ. Ҷ. 2. Чопи дуввум / М.Т.Баҳор.- Теҳрон: Амири кабир, 1375.- 432 с.
3. Бертелс, Е.Э. Роман об Александре и его главные версии на Востоке //Навои и Джами/ Е.Э.Бертелс.-М.: Наука,1965.- 499 с.
4. Брагинский, И.С. Из истории таджикской и персидской литератур /И.С.Брагинский. -М.: Наука,1972. - 523 с.
5. Нафисӣ, Саид. Забони достон // Роҳнамои китоб, № 87/ С.Нафисӣ.- Теҳрон, 1327.- 467 с.
6. Салимов, Ю. Ёдгори умр. Ҷ.1. / Ю.Салимов.- Худанд: Нури маърифат, 2004.-564 с.
7. Сафо, Забеҳуллоҳ. Ҳамосасароӣ дар Эрон / З.Сафо.- Теҳрон: Амири кабир, 1369.-675 с.
8. Шахермайр,Ф. Александр Македонский. Пер.с нем.М.Н. Ботвинника / Ф. Шахермайр -М.: Наука,1986.-383с.
REFERENCES:
1. Afshor, Iraj. Iskandarname (A book on Alexander). The Persian legend of false Coliseums. Written in mid 6-8 centuries of Islamic calendar. Tehran: the Department of translation and publishing of books, 1343.-795p.
78
НОМАИ ДОНИ1ИГОҲ. УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES» № 2 (43) 2015
2. Bahor, Muhammad Taqi. Stylistics. V. 2. Second edition / T.M. Bahor- Tehran: Amiri Kabiri, 1965.432p.
3. Bertels, E.E. A novel of Alexander and its main versions in the East /Navai and Jami / E.E. Bertels.-
M.: Nauka, 1965.-499p.
4. Braginskiy, I.S. From the history of Tajik and Persian literatutre/I.S. Braginsky.-M.: Nauka,1972.-523p.
5. Nafisi, Said. A Language of novel // Rohnamoi kitob, № 87 / S. Nafisi.-Tehran,1327-467p.
6. Salimov, N.Yu. A memory of life. V. 1. / N.Yu. Salimov.-Khujand: Nuri Ma’rifat, 2004.-564p.
7. Safa, Zabehullah. Epic poetry (novel writing) in Iran/Z. Safa. -Tehran: Amiri Kabiri PH, 1369. -675p.
8. Shahermair, F. Alexander the Macedonian. Trans. from German. M.N.Botvinnik/ F.Shahermair.-M.: Nauka, 1986.-383p.
Место «Искандар-наме»(персидское сказание «Псевдокаллисфена») в персидско-таджикской сказочной прозе
Ключевые слова: «Искандар-наме», «Псевдокаллисфен», роман, образ, личность, Искандар, произведение, сказание, исследование, средневековье, литературоведение,
«Искандар-наме» является величайшим романом иранских народов средневековья и занимает достойное место среди прозаических произведений таджикско-персидской литературы. Роман посвящен теме исторической и художественной личности Искандара, которая всегда вызывала особый интерес в литературе.
В данной статье автор определяет идейно-художественные особенности этого источника и приводит мнение литературоведов относительно «Искандар-наме». Автором проведена серьёзная работа по определению этого образа и на основе фактического материала выявляется, что образ Искандара (Александра) совершенно отличается от исторической личности Александра Македонского.
Автор приходит к выводу, что данное произведение об Александре Македонском считается ранним романом среди прозаических «Искандар-наме» в персидско-таджикской литературе и является источником всех изданных позже произведений на эту тему.
The place of "Iskandar-Nameh" novel (a book on Alexander, a Persian version of pseudo-Coliseums) in Persian Tajik epic poetry
Keywords: ''Iskandar-Nameh” (a book on Alexander), "Pseudo-Coliseums", novel, image, personality, Iskandar (Alexander the Great), work, story, research, Middle Ages, literature studies.
"Iskandar-Nameh" is the greatest epic poem of the Iranian peoples of the Middle Ages, and has a creditable place among prose works of Tajik and Persian literature. The novel covers the topic of historical and artistic personality of Iskandar (Alexander), which had always been of particular interest in literature.
The article defines the ideological and artistic features of this source and generates opinion literary critics for "Iskandar-Nameh". The author carried out serious work on the definition of the image, and on the basis of actual material comes to light, that the image of Iskandar is totally different from the historical Alexander the Great.
The author concludes that the work about Alexander the Great is considered an early novel among prosaic "Iskandar-Nameh" in Persian and Tajik literature and is the source of all later published works on this topic.
Маълумоат дар бораи муаллиф:
Восиева Рухшона Қурбоновна, номзади илмҳои филологй, дотсенти кафедраи назария ва таърихи адабиёти тоҷики Донишкадаи забонҳои Тоҷикистон ба номи С.Улугзода (Ҷумҳурии Тоҷикистон, ш. Душанбе), E-mail:v.rukhshona@mail.ru
Сведение об авторе:
Восиева Рухшона Курбановна, кандидат филологических наук, доцент кафедры теории и истории таджикской литературы Таджикского государственного института языков имени Сотима Улугзода. (Республика Таджикистан, г. Душанбе), E-mail:v.rukhshona@mail.ru
Information about the author:
Vosieva Rukhshona Qurbonovna, Candidate of Sciences in Philology, Assistant Professor, the Department of Theory and History of Tajik Literature, Tajik State Institute of Languages named after Sotim Ulughzoda. (Republic of Tajikistan, Dushanbe), E-mail: v.rukhshona@mail.ru
79
