CC BY
15
Литературоведение
УДК 821.352.3
ББК 83.3 (2=Каб)
Б 19
Баков Х.И. (Бак1уу Хъ.И.)
Доктор филологических наук, профессор, главный научный сотрудник сектора кабардино-черкесской литературы Института гуманитарных исследований КБНЦ РАН, e-mail: kbigi@mail.ru
К проблеме новаторства в творчестве Бориса Утижева (1ут1ыж Борис адыгэ литературам щ1эуэ хилъхьахэр)
(Рецензирована)
Аннотация:
Рассматривается проблема новаторства Бориса Утижева на материале его поэзии и прозы. Особое внимание уделено вопросам эволюции жанровой системы национальной литературы, что важно для всех литератур северо-кавказского региона. На основе сравнительно-исторического метода творчество талантливого писателя анализируется в контексте общероссийского литературного процесса. Впервые исследование основано на стремлении связать творческую индивидуальность и национальное своеобразие Б.Утижева с изменениями в теории в постсоветский период. Исследование может стать основой для анализа роли яркой творческой индивидуальности в развитии литератур народов Северного Кавказа, а результаты ее могут быть использованы в практике средних и высших учебных заведений, в которых изучается адыгская словесность, а также в реализации спецкурсов и спецсеминаров.
Ключевые слова:
Лирика, эпос, сонет, жанр, философия, искусство, проза, новелла, автор, монолог.
Bakov Kh.I.
Doctor of Philology, Professor, ChiefResearcher ofthe Kabardian-Circassian Literature Department, Institute of Humanitarian Researches of the Kabardino-Balkarian Science Center of the Russian Academy of Sciences, e-mail: kbigi@mail.ru
On the problem of innovation in Boris Utizhev's works
Abstract:
For the first time the problem of Boris Utizhev's innovation is considered based on the material of his poetry and prose. Particular attention is given to the evolution of the genre system of national literature, which is important for all the literatures of the North-Caucasian region. Using comparative-historical method, the creativity of a talented writer is analyzed in the context of the whole Russian literary process. The scientific significance of the research is based on the desire of the author to associate B.Utizhev's creative individuality and national distinctness with changes in the theory of post-Soviet period. The paper can be the basis for the study of the role of a bright creative individuality in the development of the literatures of the peoples of the North Caucasus, and the results can be used in the practice of secondary and
higher educational institutions, which study Adyghe literature, as well as in the implementation of special courses and seminars. Keywords:
Lyrics, epic, sonnet, genre, philosophy, art, prose, novel, author, monologue.
1ут1ыж Борис (1940-2008) ады-гэ литературам лъэужь ин къыхинащ. Абы и 1эдакъэщ1эк1хэм хилъхьа гупсы-сэхэм, къигъэщ1а образ гъуэзэджэхэм кьинэмыщЫэ жанр къэск1э я къупхъэми я ухуэк1эми щ1эуэ куэд хильхьащ.
Ар литературам и жанр зэмыл1эужьыгъуэхэм щьшажьэрт - эпос-ми, драмэми, лирикэми. Абыхэмя 1эмалхэр зы тхыгъэмщызэдигъэлажьэрт.Апхуэдэ бгъэдыхьэк1эм литературам куэдрэ ущы-хуэзэркъым. Гринберг И. зэритхыгъащи: «Къыщыхъу щы1эщ зы усак1уэм лирикэ-ри, эпосри, уеблэмэ, драмэри щызэхиуху-анэ» [1: 5]. Критикым зэрыжи1эмк1э, ап-хуэдэу щытащ Луговской В., Твардовский А., Марцикявичус Ю. сымэ. Абыхэм яб-гъэдэбгъэувэ хьунущ 1ут1ыжри.
Дэтхэнэ жанрми, ахэр зытепсэлъы-хьым и мызакъуэу, къызэри1уатэ щ1ык1эми 1ут1ыжым щЬщыгъуэ гуэрхэрхилъхьэрт. Къапщтэмэ, адыгэлитературэмщ1эуэ къы-хигъэхьахэм ящыщщ «философие лири-кэ» прозэр.Мыбы ек1уу щызэхошыпсыхь прозэу тха усэмрэискусствэмуахътыншэу къыдэгъуэгурык1уэ философие эссемрэ. 1ут1ыжым и апхуэдэ тхыгъэхэмф1ищахэми - «Бжьэхэр», «Къырхэр», «Гум и гупсы-сэхэр», «Лъагъуныгъэ», нэгъуэщ1хэми -уигу къагъэк1ыж дунейпсо литературэм-дызыщыхуэзэ философие теплъэгъуэхэр. А теплъэгъуэ мыин дыдэхэр 1уэхугъуэ щхьэхуэ гуэрым теухуа усэ гупхэм я пэ-ублэу ягъэув ик1и абыхэм усэхэм ящ1элъ гупсысэр нэхъри куу ящ1. Апхуэдэ 1уэху бгъэдыхьэк1эм щьщолъагъу тхыгъ-эр усэм и жыпхъэм ик1ыу прозэм е про-зэр усэм зэрыхуэк1уэр («Къырхэр»). Прозэм щыхуэк1уэм дежусэр «усэ жыпхъэм и 1эхъулъэхъум» къы1эщ1егъэк1ри, тхылъ-еджэм нэхъ хунту епсэлъэну Ьмал егъуэт.
Лирикэр 1ут1ыжым псэу-
ху къьщэгъуэгурык1уащ. Абы меди-татив (гупсысэр щытепщэ) усэхэм нэхъ гулъытэ хуещ1. Усак1уэр философие гупсысэк1эм нэхъ зэрызьйэпишэр нэхъыбэу щыболъагъу «Хъуаск1эхэр» зыф1ища сатыр пл1ырыпл1 усэ гупым. Абы 1упщ1у къыхолыдык1 ди псэукЬм и теплъэгъуэ ц1ык1ухэу философие гупсысэк1эк1эгъэнщ1ахэр. Кавказ Ищхъэ-рэм и усыгъэм философие лирикэрнэхъ уб-гъуауэ къыхыхьэн щыщ1идзарл1эщ1ыгъуэ блэк1ам и ет1уанэ 1ыхьэрщ. Сатыр т1урыт1, пл1ырыпл1 хъу лирикэм нэхъ зыщиужьащ Гамзатов Р., Юыщокъуэ А., Кулиев Къ. сымэ я творчествэм.
1ут1ыжым философие гупсысэр къызэри1уатэ усэ гъэпсыкЬхэм я гугъу пщ1ымэ, нэхъыбэу къигъэ-сэбэпу щытар сатыр т1урыт1хэмрэ пл1ырыпл1хэмрэ тещ1ыхьа строфахэрт. Философие гупсысэ ящ1элъщ и сонет-хэми, сыту жып1эмэ, сонетым, баснями хуэдэу, псори къызэщЬзыкъуэж гупсысэ хэлъщи. Апхуэдэ тхыгъэхэмусак1уэр щыхущ1окъу куэдьйуэрэ къагъэ-сэбэпа къупхъэ,пщалъэтхэк1эмрэ
образхэмрэзапьйуидзыну. Усак1уэм псалъэ къызэрыгуэк1хэмк1э философие гупсысэ куу къе1уатэ. Абы и щыхьэтщ мы сатырипл1ыр:
Зеплъыхьри щылъщсабиймахуищ мыхьуар, Илъагъу дунейрзищ1ысыр къыхуэмыщЪу. Гупсысэу йоплъ дуней оюььх дыдэ хъуар И куэщ1ым къралъхъа упщ1э нагъыщэм.
Сонетым 1ут1ыжым и творчествэм увыпЬ хэха щеубыд. Усак1уэм и сонет нэхьыф1хэр ихуащ «Къудамэхэр» зыф1ища тхыльым. Борис сонетым зыщыхуигъ-эзар гъащЬми усыгъэмизэф1эк1ыф1хэр щызригъэхъулТа 90 гъэхэм яужьщ. Со-
нет жыпхьэм усэ тхыкЬм и Ьмал зэмыл1эужьыгъуэхэм хуэЬрыхуэн хуей-уэ къегъэув. Арагъэнщ усак1уэхэм я нэхь-ыбэм абы куэдрэ зыщ1ыхуамыгъазэри. Къапщтэмэ, «Сонет Ьрамэхэм» литература зызыужьахэм я усак1уэхэми зрапщы-тыну таучэл ящ1ыщэркъым. Зыщ1ыр зы-рызыххэщ. Адыгэусыгъэми сонет зытххэр куэд щыхьуркъым. Ахэр Бэрэтарэ Хьэмид, Къуиикъуэ Налбий (РА), Бемырзэ Мухьэ-дин (КъШР), 1ут1ыж Борис, Ацкъан Руслан, Уэрэзей Афлик (КъБР)сымэщ.
1ут1ыжым и сонетхэмкьыщы-гъэнэ1уащ псоми я зэхуэдэ цГыхугъэм и хабзэхэр. Абыхэм гуауи нэщхъеягъуи уа-щыхуозэ. Сонетхэмкъагъэлъагъуэ дижы-лагъуэр зэхакъутэжу щыхуежьа зэман хьэлъэр, бгъущ1 гъэхэм я пэщ1эдзэ - «пэ-жыр гъащЬм хэк1уэдык1ын щыщ1идза лъэхъэнэр».
1ут1ыж Борис и философие гуп-сысэхэр, лирикэм и мызакъуэу,прозэ ц1ык1уми къыщи1уэтащ. Тхак1уэмтеплъ-эгъуэзыбжанэ къигъэщ1ащ, апхуэдэ про-зэ гъэпсык1эмтету («Гущ1агъщ1элъхэр»). Абыхэм ящыщ зымавторым мыпхуэдэу щыже1э:
«Гум едэхащ1э ф1эщыгъэц1икъ-ыхуигъуэтыжащ ц1ыхум абы: ИСКУС-СТВЭ. Сыхуитамэ, адыгэбзэк1э мыпхуэдэу фЬсщынт: ГУРЫЩ1АСЭ [2: 5]».
Апхуэдэ Ьмалым гур
игъэгъущ1эркъым ик1и абы зэред-жэ «искусствэ» псалъэм псэр егъэхуа-бэ. Мы тхыгъэ гупым щыдолъагъу ав-торыр реализмэм и жыпхьэм зэрик1ар, языныкъуэхэм дежискусствэр гъащ1эм и пэжып1э дыдэм пэщ1игъэувэу. Куэдрэ дыхуозэжьйэгъуэ шэрыуэхэм.Къэт-хьынщщапхъэ.
Искусствэмтеухуауэ:
«Искусствэргу къабзагъ-
эм хухаха щ1ынальэщ. Аращ абы узыщрихьэл1эф1еягъэхэр нэм
нэхъкъыщ1ыщ1эуэр. Гум нэхъ щ1ешыкъьш1эр. Псэм хагъуэу
къыщ1ытенэр».
Усэм теухуауэ: «Усэр, ар усэ ды-
дэр пэжмэ, гум къытраш телъьщжэ 1уданэхэмк1эзэ1уащэ. Апхуэдэ усэхэр мащЬщ. Мащ1э дьщэщ. Гум къытепшы-фынум хуэдизщ.»
Лъагъуныгъэм ехьэл1ауэ:
«Ф1ыуэ сыкъэплъагъур пэжмэ, уи гум сыщыгъэпсэу. Мы дунейм нэгъуэщ1 егъэзыпЬ щи1экъым лъагъуныгъэм».
Пэжым щхьэкЬ:
«Пэжыр псоми къалъыхъуэу жа1э, ауэ зыми дзыхь ищ1ыркъымар и унэщ1игъэхьэну. Дунейр къызэриухуэрэ-Пэжыр гызыжу уэрамым дэтщ. Лъапц1эу. Пц1анэу. И гугъэр зыхихыжадыгъэм пэп-лъэу» [3: 210-227].
Прозэр къапщтэмэ, жьйапхъэщ-тхак1уэр абы и жанрц1ык1ухэм нэхь зэры-дахьэхыр: рассказ, прозэу тха усэ, новеллэ.
Прозэу тха усэм, усыгъэмрэ про-зэмрэ зэпызыгъэщхьэхук1 «гъунапкъэ» пэлъытэу щыткЬрэ, эпосымрэ лирикэм-рэ я нагъыщэхэр щызэхеухуанэ. Уи гуп-сысэр нэхъыф1у къэп1уэтэн папщ1э, мып-хуэдэ тхэк1эм1эмалышхуэхэр къуитми, ар къызыхуэгъэсэбэпу тхак1уэхэм яхэ-тыр мащ1эщ. Ди литературэм а жанрым лъэтеувэ щыхуэзыщ1ар 1ут1ыжыр ара-уэ жып1э хьунущ. Абы япэ дыдэу прозэу усэ щитхар щыстуцентам щыгъуэщ - 1967 гъэм. «Пхъэхуеймрэ жыгеймрэ», «Ар хэт?» жыхуиЬ усит1ым зы 1эрамэф1 къак1элъык1уащ. Абыхэм мыхьэнэшхуэ я1ащ 1ут1ыжым езыми увып1э ди литературэм щиубыдынымк1э. Языныкъуэ усэхэр монолог, исповедь фащэм итщ, яхэтщ диалог щ1ык1эу ухуахэри. Зытепсэлъыхь я лъэныкъуэк1э зэмыл1эужьыгъуэхэщ. 1уэхугъуэ купщ1аф1э куэд къыщыЬтащ искусствэм, литературэм, бзэм, лъэп-къым и къэк1уэнум, гъащ1эмрэ ажа-лымрэепха тхыгъэхэм. «Дыгъэм к1эрыщ1ыхьа абгъуэ» жыхуи1эм икъукЬ уигъэп1ейтейуэкъыщигъэлъэгъуащ и анэм и образыр, ар дунейм зэрехыжа щ1ык1эр, къигъэщ1а гъащ1э гугъур. Анэм и образыр Дыгъэм и нэщэнэщ, абы и хуабэр ярет аб-гъуэр зыхуищ1а и сабийхэм.1ут1ыжым «Нэху» ф!ищу псоми ф!ыуэ тлъагъу ди
нэхъыжьыф1, зэчиишхуэ зыбгъэдэлъа Къардэнгъущ1 Зырамыкухуитха тхыгъэ-ми хэлъщгъащ1эм и пэжыр къэзыгъэлъ-эгъуэж нагъыщэхэр. ГъащЬр - зэпымыу-уэ нэхум хуеЬнырщ. Гъэщ1эгъуэнщ, философие мыхьэнэ куукЬ гъэнщ1ащ да-хагъэм теухуауэ тхак1уэм къи1уатэ гуп-сысэхэри («Телъыджалъэ», 1993). ГъэщЬгъуэну зэхэлъщ «Анэдэлъхуб-зэм и гурыгъузхэр» (1993) жыхуи1эри. Мыбдежым тхак1уэмрэ анэдэлъхубзэм-рэ я закъуэу зэбгъэдэт1ысхьауэ щызоп-салъэ.Анэдэлъхубзэм и гукъеуэр хуе1уатэ ар зы1урылъ лъэпкъым. Ар хуабжьу ирогумэщ1 илъэс мин бжыгъэкЬрэ лъэпкъым зыхуихьэса бзэр зэрык1уэдыжым. Ауэ ар апхуэдизу зыхуэгузавэ лъэпкъым зы псалъи къыпидзыркъым,а гурыгъузым зэщ1иубыдауэ ари и1ыгыди.
Тхак1уэм и прозэмкуэду хэтщ гушыЬ рассказхэр. Зэман зэмылЬужьыгъуэхэм итха1ушы1эхэр итщ«Гушы1альэ» тхыльым.
Ахэр рассказ 25-рэ мэхъу, дэтхэ-нэ зыми езым и ухуэкЬрэ зэхэтыкЬрэ и1эжу. Авторыр щ1онак1э езым и зэма-ным щыпсэу, щылажьэ ц1ыхухэм я ныкъ-усаныгъэхэм, ар ялъоЬс тхак1уэхэми усак1уэхэми. Апхуэдэ рассказхэм языныкъуэхэр1уэхугъуэ пыухык1ам тегь-эпсыхьа ущие щ1ык1эу, адрейхэр детек-тивжыпхьэм иту,ещанэхэр хьуэхъу дахэ хабзэм тетутхащ. Зи тугъу тщ1ы тхыльым итщ къэ1уэтэк1э кьызэрымыгуэкЫэ тха гушыЬхэри.Абыхэм уащыхуо-зэ «пащЬкЬм щ1эгуф1ык1 усэ сатырхэ-ми», «сатыр п1аск1уэхэми», нэгъуэщ1хэми. Къэ1уэтэк1эщ1э дыдэщ«Гушы1эрейрэ къэщЬрейрэ я псалъалъэ» тхыльым ит-хэр. Мыбы нэхъ 1упщ1у щыбольагъу тхак1уэм и гупсысэкЬр. Абы и щап-хъэ зыбжанэ къэтхьынщ:Ц1ыху -ар дуней езым къимыгъэщ1арзыкъутэжыну хэ-тырщ; Бгырыпх -псэук1эм и пщальэщ; Археолог -диссертацэм щхьэк1эл1ахэри щЬзымыгъэзагъэрщ. н. къ.
1ут1ыжым и гушы1э прозэмльабжьэ хуэхъур лъэпкъым и псэук1эрщ.Тхак1уэм ди лъэхъэнэгъухэм я мыхъумыщТагъэхэр
къегъэна1уэри, абыхэм образ
купщ1аф1эхэмк1э ящ1онак1э. Авторым да-щегъэдыхьэшх зи псалъэмрэзи 1уэхумрэ зэтемыхуэхэм, зыкъызыф1эщ1ыжхэм. Мыбдежым тхак1уэм журналист 1эзагъи къызыкъуех. И пьесэхэми ещхьыркъабзэу, 1ут1ыжым ирассказхэмхэт л1ыхъужьхэмя ц1эхэми куэд къыбжаЬ. Рассказ зыкъо-мым яхыболъагъуэ драматургием и нэ-щэнэхэри. Сэ сызэреплъымк1э, 1ут1ыжым и прозэм и ф1ып1эщ новеллэхэр.Ахэр итщ «Къудамэхэр» тхыльым.Новеллэ тхык1эм и хабзэхэм тету, тхак1уэм сюжет узы1эпызышэ еухуэри, абыузыпэмыплъэх-ха к1эух къыхуегъуэтыф. Ахэр я темэк1и, къа1эт 1уэхугъуэхэмк1и, сюжетк1и, къэ1уэтэк1эк1и зэмыл1эужьыгъуэхэщ. «Насыпыр щагуэшыр пщэдцжыжьырщ» новеллэм тхак1уэм 1эзэу къыщигъэлъэгъ-уащ зауэ нэужь илъэс гугъухэм хап1ык1а щ1алэ ц1ык1уищым я психологиер, я хъуэпсапЬр, я зэныбжьэгъугъэр.
Тхак1уэм гум щ1ыхьэу къе1уэтэжжыг щхьэкЬ лъагэм ф1эщ1ауэ фЬлъ дыгъ-эм ещхьу щ1акхъуэ хъуреишхуэ къыху-ахьа хуэдэу зыльэгъуа щ1алэ ц1ык1ум и пщ1ыхьыр. Щ1алэ ц1ык1ур, и ныбжьэгъ-ухэм ящ1ыгъуу, губгъуэм щхьэмыжщыпэ к1уэн хуейт. И пщ1ыхь телъыджэр зэпиуцу (пщ1ыхьэп1эм хэту абы жыг къудамэхэм къаф1ихырт як1эрыщ1а щ1акхъуэхэмрэ к1энфетхэмрэ), анэм ар пщэдджыжьым къегъэуш: «Тэдж, си щ1алэ ц1ык1у, насыпыр пщэдджыжьым ягуэш». И ныб-жьэгъухэм щ1алэ ц1ык1ур щхьэмыжщыпэ здашэ.И къуэм къихьа щхьэмыжхэр зэтри-удри, анэм щ1акхъуэ игъэжьати, абы нэхъ 1эф1 игъащЬм 1ухуауэ ищ1эжыртэкъым.
Езыри зауэ нэужь илъэсхэм халъху-ати, 1ут1ыжым адрей новеллэхэми хьэкъ пщыхъуу къыщи1уэтэфащ а лъэхъэнэм щы1а1уэхугъуэхэр, псалъэм папщЬ, «Жы-зумыр къыпачыж», «Сурэт» жыхуи1эхэм. Нэгъуэщ1 1эмалхэмк1э, тхык1эк1э ухуащ «Гъащ1эмрэ гъащ1э нэужьымрэ» новел-лэр. Мыбы ф1ищари къызэрыгуэк1къым. Мы новеллэм авторым къыщегъэсэбэп зэ-рыщыта дыдэм хуэдэу тхыжын Тэмалыр,
къапщтэмэ, зэхэуэ нэужьым губгъуэм икъухьауэ къинащхьэхэр, 1эхэр, ц1ыху 1эпкълъэпкъым щыщ 1ыхьэхэр. Абыхэм я псэхэм губгъуэм щхьэщыту къалъэтыхь. Ауэ, гъэщ1эгъуэнракъэ, Ьпкълъэпкъхэр щыпсэум зэрызэбиям хуэдэу иджы псэ-хэр зэбийкъым. Ахэр зоуэршэрыл1э ик1и я нэхъыбэр зыхэта Ьпкълъэпкъхэм яху-эарэзыщ, абыхэм ящыщу зыри тхьэусы-хэркъым, Ьпкъльэпкъым гугъу иригъэ-хьауэ жи1эу. Псэм, пц1ы лъэпкъ химылъ-хьэу, зэрыщыта дыдэр къе1уэтэж. Мы но-веллэм дыщыхуэзэркъым драмэм къигъ-эсэбэп Ьмалхэм: диалог, монолог, репли-кэ хуэдэхэм. Мыбы нэхъ зытригъащЬр, псэзэпыльхьэп1э ихуа ц1ыхур зыхуэ-дэр дигъэлъагъунырщ. Зэщхьыркъабзэ-урэ къалъхуа псэхэр къемэтмахуэмбзу зэмыл1эужьыгъуэ мэхъу.
1ут1ыжым мы новеллэм щ1илъхьам хуэдэ философие куу зыхэлъ нэгъуэщ1 тхыгъэ «прозэ ц1ык1ум» щи1ауэ ди литературэм ищЬжыркъым. Ат1эми, но-веллэргугъуу зэрызэхэлъым тхыгъ-эр гуры1уэгъуей ищ1ыркъым, апхуэдэ тхэк1эмтет языныкъуэ тхак1уэхэм яйхэм хуэдэу. Къыжы1апхъэщ адыгей тхак1уэ зыбжанэм прозэм и жанр нэхъ инхэм щЬуэ зыкъом зэрыхалъхьар. Абы и гугъу щещ!ыр щТэныгъэл! Панеш У.М. и тхыль
щхьэхуэм [5].
1ут1ыжым гульытэ хэха хуищ1ырт анэдэлъхубзэм зегъэужьыным. Абы адыгэбзэр телъыджэу игъэбзэрабзэрт. Бзэм и зэф1эк1ым зригъэубгъун мурадщ абы и1арнэгъуэщ1ыбзэк1э тхапьесэхэр щызэридзэк1ми (Думбадзе Н,. Хугаев Г., Дударев А.сымэ).
1ут1ыж Борис езыр щыпсэу зэма-ным къэбэрдей драматургием и класси-кыу критикэм къилъытащ. Абы и комеди-ехэм, трагедиехэм щ1эуэ куэд дыдэ хип-щащ. Ахэм хухэтхащ ди монографием щыщ 1ыхьэ щхьэхуэ [4: 171-324].
1ут1ыжым апхуэдэуи зыкъигъэлъэгъ-уащ художник, скульптор 1эзэуи - шарж, карикатурэ гъэщ1эгъуэнхэр ищ1ырт, пхъэм сурэткъыхибзык1ырт, жэзым къыхиу1ук1ырт, мывэм къыхи1ущ1ык1ырт.
2007 гъэм къьщэк1ауэ щытащ тхак1уэм «Лъэужь» зыф1ища и тхылъыр. Пэж дыдэуи, 1ут1ыжым лъэужьыф1 къы-щинащ публицистикэми, литературэм и жанр псоми.
Тхак1уэм и творчествэ щЬиныр ид-жыри куэдрэ лъэпкъым хуэлэжьэнущ. Ар щаджынущ республикэм и курыт еджап1эхэми, еджапЬ нэхъыщхьэхэми, къахуэщхьэпэнущ критикхэми литерату-рэджхэми.
Примечания:
1. Гринберг И. Три грани лирики. М. 1985. С. 5.
2. 1ут1ыж Б. Къудамэхэр = Утижев Б. Ветви. Нальчик, 2005. С. 201.
3. Там же. С. 215-227.
4. Баков Х.И. Драматургия Б. Утижева // Борис Утижев: поэт, писатель, драматург. Нальчик, 2010. С. 171-324.
5. Панеш У.М. Традиции и новаторство. Майкоп, 1984. (На адыгейском языке).
References:
1. Grinberg I. The three aspects of lyrics. M. 1985. P. 5.
2. Utizhev B. Branches. Nalchik, 2005. P. 2012.
3. Ibid. P. 215-227.
4. Bakov Kh.I. Boris Utizhev's drama // Boris Utizhev: a poet, a writer, a playwright. Nalchik, 2010. P. 171-324.
5. Panesh U.M. Traditions and innovation. Maikop, 1984 (in the Adyghe language).
