CC BY
91G. Strauchold
Z ZAGADNIEN GRANICY POLSKO-RADZIECKIEJ UKSZTAITOWANEJ W WYNIKU II WOJNY SWIATOWEJ
Po wieloletnich wojnach spowodowanych rewolucj^ francusk^ i probami Napoleona podporz^dkowania Francji kontynentu europejskiego zwycioska koalicja uporz^dkowala umoczony kontynent podczas kongresu pokojowego w Wiedniu w 1815 r. Wowczas to — wbrew zapowiedziom Rosji, Prus i Habsburgow z konca XVIII w. — odbudowano Krolestwo Polskie. Dla chyba wiokszosci Polakow, do dnia dzisiejszego, fakt powolania panstwa narodowego z woli obcych mocarstw, a nie z woli upodmiotowionego narodu, wydawal sio i wydaje faktem nieslychanym. A przeciez nie byla to rzecz w historii dyplomacji europejskiej wyj^tkowa. Zas wiek XIX i pocz^tki XX-go zawieraj^ szereg takich przykladow. Monarchia polska istniala zatem na powrot od 1815 r. (pod berlem rosyjskich Romanowow), aczkolwiek z mocno okrojon^ suwe-rennosci^ na rzecz Rosji, jak tez z bardzo mocno okrojonymi granicami w porownaniu z jej tery-torium sprzed I-go rozbioru (1772).
By nie prowadzic rozwazan o wszystkich jej granicach zaznaczo, iz wschodnia granica — z Rosj^ — oparta zostala po trzecim rozbiorze Polski w 1795 r. o rzeki Bug i Niemen. Niemal identyczna (poza wlaczonym do Rosji obwodem bialostockim) byla granica wschodnia istniej^cego w latach 1807-1815 francuskiego protektoratu nazwanego Ksiostwem Warszawskim. Panstewko to traktowane bylo przez profrancuskich Polakow jako namiastka panstwa polskiego, z ktorego w przyszlosci miala byc odbudowana przedrozbiorowa Rzeczpospolita. W Wiedniu w 1815 r. granico wschodnia odrodzonego Krolestwa Polskiego oparto ponownie o Bug i Niemen. Zatem Rosja zachowala w swych granicach zasiog zdobyczy z 1795 r. a przedrozbiorowa unia polsko-litewska (rodem jeszcze z XV w.) przestala ostatecznie istniec. Nie bylo juz zatem Rzeczypospolitej. Jest to warte podkreslenia, poniewaz niepodleglosciowe, polskie plany przewidywaly w ci^gu XIX w., az do lat 20-tych XX w., odbudowanie Rzeczypospolitej z wl^czeniem ziem dawnego Wielkiego
Commentarii
Ksiqstwa Litewskiego. Przez Polakow w XIX w., a i do czasow obecnych, tereny, ktore pozostaly w Rosji za Bugiem i Niemnem nazywano Ziemiami Zabranymi. Jeszcze w latach rz^dow cara i krola polskiego Aleksandra I Polacy ludzili siq, ze Ziemie Zabrane prqdzej czy pozniej wejd^ w sklad Krolestwa Polskiego. Tak nigdy siq juz nie stalo, zas granica dwoch wspomnianych rzek coraz bardziej utrwalala siq w rowniez w zachodnioeuropejskiej mysli politycznej i tamtejszej swiadomosci spolecznej jako naturalna granica Polski.
Porownaj wybrane niemieckie atlasy geograficzne z XIX i z pocz^tkow XX w.1 Nazwa „Polen” na mapie Rosji europejskiej dla oznaczenia Krolestwa Polskiego tam nie wystqpuje, niemniej granice Krolestwa s^ wyraznie wyodrqbnione w ramach panstwa rosyjskiego. W tym samym at-lasie na mapie szczegolowej zachodniej Rosji zaznaczono „Polen” jako odrqbn^ nazwq obszaru rosyjskiego zarezerwowan^ dla terenow Krolestwa Polskiego2. Podobnie post^piono w atlasie z 1900 r. Porownaj3. W ci^gu XIX w. nastqpowala znamienna ewolucja tresci map politycznych dotycz^cych terenu Krolestwa Polskiego. Na niemieckiej mapie z 1831 r. obok terenu Krolestwa Polskiego wskazano integralne prowincje rosyjskie stanowi^ce tereny trzech rozbiorow z lat 1772, 1793, 17954. Natomiast w austriackim atlasie wydanym w 1892 r. po polsku na mapie Rosji Krolest-wo Polskie jest co prawda wyodrqbnione, jednak nie jako panstwo, a jako jedna z integralnych prowincji rosyjskich5. Zjawisko zanikania osobnego Krolestwa Polskiego z map politycznych wynikalo z polityki Rosji w II polowie XIX w., gdy — wbrew postanowieniom Kongresu Wiedenskiego z 1815 r. — wladze rosyjskie faktycznie zlikwidowaly odrqbnosc polityczn^ tego obszaru. W polskim atlasie E. Romera wydanym w 1908 r. w zaborze austriackim na mapie fizy-cznej Europy na zachodnich terenach Rosji pojawil siq napis „Polska” niewykraczaj^cy poza granice Krolestwa Polskiego. Natomiast same granice Krolestwa nie zostaly w ogole zaznaczone6.
Podparta na dodatek autorytetem prawa miqdzynarodowego stanowionego przez zwyciqzcow nad Napoleonem w 1815 r. w Wiedniu. Zatem ten graniczny stan prawny moglby byc zmieniony jedynie poprzez zawarcie kolejnej umowy miqdzynarodowej przez mocarstwa tworz^ce system wiedenski. Stalo siq to mozliwe dopiero w 1919 r. na konferencji pokojowej w Wersalu po
I wojnie swiatowej. Lecz byla to mozliwosc jedynie teoretyczna, gdyz w tym okresie w Rosji trwala juz wojna domowa pomiqdzy tzw. Bial^ Rosj^ a scisle scentralizowanym osrodkiem polity-cznym kierowanym przez bolszewikow. Nie byli oni zainteresowani w podmiotowym udziale w polityce europejskiej i swiatowej kierowanej przez demokratyczne panstwa kapitalistyc-zne. Ustroj ten byl najwiqkszym ideologicznym przeciwnikiem komunistow. Zatem i demokraty-czny Zachod uwazal bolszewick^ Rosj q za swego najwiqkszego wroga, ktorego nalezalo pokonac, albo co najmniej scisle odizolowac od reszty swiata. W wyniku takiego ukladu sil i pogl^dow rz^d radziecki na czele z Leninem (Uljanowem) uznal siq za wladnego kreowania wlasnego prawa (takze prawa miqdzynarodowego). Zatem nie byl zainteresowany w sankcjonowaniu rozwi^zan prawnych dotycz^cych zachodnich granic Rosji powstalych poza zasiqgiem politycznym Moskwy. W 1919 r. i pozniej zderzyly siq zatem koncepcje i czyny dwoch osrodkow tworz^cych prawo miqdzynarodowe z pozycji zwyciqzcow: mocarstw zachodnich, ktore wygraly I wojnq swiatow^ i zwyciqskiej ostatecznie w wojnie domowej czerwonej Rosji.
1 Andress Allgemeiner Handatlas / Hrsg. von der Geographischen Anstalt von Velhagen & Klasing in Leipzig. Leipzig, 1896. S. 89-90.
2 Ibid. S. 91 a.
3 Neper Handatlas uber Alle Teile der Erde / Hrsg. von E. Debes. Leipzig, 1900. S. 13, 32.
4 Das Koenigreich Polen und die Gouvernements Wilno, Grodno, Witebsk, Mohylew, Minsk, Volhynien, Podolien bund Bialystok / Entworfen und gezeichnet von C. F. Welland. Weimar, 1831.
5 Kozenna B. Atlas geograficzny spolszczony przez Dr. E. Janotq i Bronislawa Gustawicza. Warszawa, 1891. S. 20.
6 RomerE. Geografia dla klasy pierwszej szkol srednich z atlasem geograficznym. Lwow, 1908. Karta 3.
Polacy i ich aspiracje niepodleglosciowo-graniczne znalazly siq zatem na granicy dwoch sys-temow prawa miqdzynarodowego, z ktorymi bezwzglqdnie musieli siq liczyc. Sami zarazem starali siq byc podmiotem miqdzynarodowym, ktory slowem i perswazjq (dyplomacjq) i mieczem (walki zbrojne) nakreslal trwale granice odrodzonego w latach 1918-1919 panstwa polskiego.
Zanim jednak doszlo do pojedynkow na slowa w Wersalu i Rydze (rokowania polsko-radzieckie zakonczone pokoj em w 1921 r.) i walki zbrojnej na wschodzie (polskie walki z Ukrain-cami, Litwinami i bolszewikami w latach 1918-1921) polskie elity przelomu XIX i XX w. musialy zmierzyc siq z problemem granicznego spadku po przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Stan nieposiadania przez Polakow wlasnego panstwa, bqdqcego naturalnym opiekunem narodowosci polskiej i wyrazicielem jej interesow zrodzil potrzebq zdefiniowania od nowa pojqcia Polski.
Zwlaszcza w sytuacji, gdy w procesie formowania siq w Europie srodkowej nowoczesnych narodowosci, zatem i nowoczesnych nacjonalizmow, polskosc bez panstwa stanqla w obliczu zagrozenia wynarodowieniem. A takie wysilki byly podejmowane tak przez Rosje, jak i przez Niemcy. Wielki polski geograf Eugeniusz Romer zauwazyl w 1911 r., iz w swiadomosci spolecznej stopniowo z biegiem czasu zacierala siq pamiqc granic historyczno-politycznych z 1772 r. Zatem jesli byly one coraz bardziej oddalajqcym siq w czasie minionym abstraktem, dla zdefiniowania ojczyzny nalezaloby siqgnqc po nadal istniejq.ce (niemal wieczne) okreslniki geograficzne. Wowczas, tj. w pocz. XX w., byly to najczqsciej takie fakty geograficzne, jak: rzeki Dzwina i Dniepr na wschodzie, Baltyk na polnocy i gory Karpaty na poludniu, Odra na zachodzie, Czasem wymieniano tylko ogolnie Baltyk i Morze Czarne7. Okolo dwudziestu lat wczesniej — w 1887 r. — inny wielki polski geograf Waclaw Nalkowski8 (notabene tworca teoretycznej koncepcji oparcia polskiej granicy zachodniej na linii rzek Odra i Nysa Luzycka, ktora zostala zrealizowana w 1945 r.) zamiescil obszerne haslo pt. „Geograficzny rzut oka na dawnq Polskq” w „Slowniku geograficznym Krolestwa Polskiego i innych krajow slowianskich”9.
Znalazlo siq nim twierdzenie o indywidualnosci obszaru Polski historycznej. Jak napisal polski badacz Roman Wapinski — Nalkowski „Upatrywal <...> w Odrze i Nysie Luzyckiej oraz w Dnieprze i Dzwinie granice <...> obszaru [Polski], jako odrqbnej jednostki geograficznej”10. Poglqdy tych dwoch najwiqkszych na przelomie XIX i XX w. polskich autorytetow geograficznych wskazywaly, jak trudno bylo Polakom rozstac siq ze wspomnieniem dawnych polskich kresow opartych o rzeki Dzwina i Dniestr i z marzeniem o naturalnym oparciu o linie tych rzek granic Polski odrodzonej w nieokreslonej blizej przyszlosci11. Te sentymenty, w scislym powiqzaniu
7 Na temat tworczosci E. Romera porownaj m. in.: Atlasy, mapy i globusy Eugeniusza Romera / Oprac. B. Przyluska. Warszawa, 2004; Czyzewski J. 1) Eugeniusz Romer (Wspomnienie posmiertne) // Czasopismo Geograficzne. 1954. T. 25. Z. 1-2. S. 5-23; 2) Geografia regionalna w tworczosci Eugeniusza Romera // Czasopismo Geograficzne. 1955. T. 26. Z. 1-2. S. 152-165; Eugeniusz Romer — geograf i kartograf trzech epok: Materialy sesji naukowej / Red. J. Ostrowski, J. Paslawski, L. Szaniawska. Warszawa, 2004; Mroczko M. Eugeniusz Romer (1871-1954): Biografia polityczna. Slupsk, 2008.
8 Na temat Waclawa Nalkowskiego i jego poglqdow porownaj: Lencewicz S. Wspomnienie o Waclawie Nalkowskim w dwudziestq piqtq rocznicq smierci. Warszawa, 1936; Nalkowski W. 1) Dydaktyka geografii. Wybor pism, wybral i opracowal Gustaw Wuttke. Warszawa, [brak daty wydania]; 2) Terytorjum Polski historycznej jako indywidualnosc gieograficzna [pisownia oryginalna. — G. S]. Warszawa, 1912; 3) W piqcdziesiqta rocznice zgonu (1911-1961) / Red. B. Olszewicz. Warszawa, 1962.
9 Haslo to zostalo rowniez opublikowane w formie osobnego wydawnictwa. Por.: Nalkowski W. Geograficzny rzut oka na dawnq Polskq. Warszawa, 1888.
10 Wapinski R. Polozenie geograficzne ziem polskich a pojqcie terytorialne Polski // PH. 1992. T 83. Z. 2. S. 302.
11 Porownaj na ten temat: Strauchold G. Geografowie polscy wobec ksztaltu granicy zachodniej od konca epoki zaborow do pierwszych lat po II wojnie swiatowej // Eugeniusz Romer — geograf i kartograf trzech epok: Materialy sesji naukowej / Red. J. Ostrowski, J. Paslawski, L. Szaniawska. Warszawa, 2004. S.123-138; Wapinski R. 1) Polozenie geograficzne ziem polskich... // PH. 1992. T. 83. Z. 2. S. 299-316; 2) Skutki podzialow zaborowych dla ksztalcenia siq wyobrazen o polskim terytorium panstwowym // PH. 1992. T. 83. Z. 3. S. 451-471; Wrzesinski W. Wokol problemow swiadomosci regionalnej Polakow // Sobotka. 1993. Z. 2-3. S. 323-333
Commentarii
z dawniejszq (Rzeczpospolita szlachecka) i calkiem niedawnq (antyrosyjskie powstania polskie w XIX w.) historic utrzymywaly siq nawet wbrew racjonalnym przeslankom, wskazujqcym chocby na slabniqcie polskosci na wschod od Bugu i Niemna i narastanie tam nieprzyjaznych polskosci nacjonalizmow (patriotyzmow) rosyjskiego, ukrainskiego i litewskiego. Ten swoisty „kult” natu-ralnych granic rodem z epoki przedrozbiorowej, wzmacniany silnym wsrod Polakow poczuciem krzywdy dziejowej, utrzymywal siq w swiadomosci niemal powszechnej co najmniej do konca II wojny swiatowej. Dopiero w nastqpnych dziesiqtkach lat, w wyniku polskich realiow granicznych powstalych po tym konflikcie, jak tez w wyniku wieloletnich wysilkow propagandowych i oswia-towych polskich komunistow pokolenia wychowane i urodzone w drugiej polowie XX w. pogodzily siq z ostatecznym utraceniem dawnego polskiego wschodu.
Zarazem od konca XIX w., w trakcie ksztaltowania siq silnego polskiego poczucia narodowego nie tylko elit szlacheckich, ale stopniowo calej polskiej masy etnicznej, w trzech zaborach toczyla siq ozywiona dyskusja publicystyczna na temat polskich aspiracji terytorialnych na wschodzie w obliczu faktycznej przewagi tam (to jest na wschod od Bugu i Niemna) niepolskich narodowosci. Nacjonalistyczna (patriotyczna) narodowa demokracja (ruch polityczny utworzony w koncu XIX w. przez Romana Dmowskiego) stanqla generalnie na stanowisku, iz przyszla Polska nie moze wchlonqc zbyt wielkiej ilosci nie Polakow, gdyz zagroziloby to polskiemu charakterowi odrod-zonego panstwa polskiego12. Zatem idea odbudowania polskiej granic wschodnich o zasiqgu sprzed 1772 r. bylaby co najmniej niebezpieczna dla polskosci.
Ta konkluzja, jak i chqc zwiqkszenia w przyszlym panstwie liczby etnicznych Polakow, doprowadzila do wykreowania przez narodowych demokratow idei przylqczenia do Polski tery-toriow lezqcych we wschodnich Niemczech, nie nalezqcych nigdy do Rzeczypospolitej szlacheckiej, ale za to zamieszkalych przez duzq liczbq ludzi pochodzenia etnicznego polskiego13. Idea ta, nazy-wana w polskiej historiografii „myslq zachodniq”, bynajmniej nie wyrzekala siq przynajmniej czqsci wschodnich terenow przedrozbiorowych, a bqdqcych zachodniq Ukraine zachodniq Bialorusiq czy przynajmniej czqsciq Litwy z miastem Wilnem. Niemniej dala trwale podwaliny — w polqczeniu z postrzeganiem nieustajqcego zagrozenia niemieckiego (realnego dla narodowosci i panstwowosci polskiej tak w XIX w., jak i w okresie pomiqdzy I a II wojnq swiatowq) — dla idei przesuniqcia granic Polski na zachod, kosztem oslabionych Niemiec14.
Byl to kolejny element w polskiej polityce i mysli politycznej, ktory wpisal siq w oparcie polskiej granicy zachodniej w 1945 r. o liniq rzek Odry i Nysy Luzyckiej. Nalezy dodac, iz na takie widzenie polskiego zasiqgu panstwowego na wschodzie wplywaly nastqpujqce czynniki: brak suwerennego panstwa polskiego w XIX w.; nieutworzenie w tym tak waznym naro-
12 Porownaj: Dmowski R. Polityka polska i odbudowanie panstwa. Warszawa, 1989. T. 1-2; Misiewicz T. Zagadnienie rewindykacji terytorialnych w ideologii polskiego ruchu nacjonalistycznego do roku 1918 // Dzieje Najnowsze. 1986. T. 18. Z. 2. S. 3-34.
13 Kulak T. Jan Ludwik Poplawski — tworca polskiej mysli zachodniej przelomu XIX i XX wieku. U zrodel „idei piastowskiej” narodowej demokracji // Sobotka. 1985. Z. 1. S. 41-53.
14 Porownaj m. in. na ten temat: Krzoska M. Frn- ein Polen an Oder und Ostsee. Zygmunt Wojciechowski (1900-1955) als Historiker und Publizist. Osnabmck, 2003; Mazur Z. Antenaci. O politycznym rodowodzie Instytutu Zachodniego. Poznan, 2002; Marczak T. Granica zachodnia w polskiej polityce zagranicznej w latach 1944-1950. Wroclaw, 1995; Mroczko M. Polska mysl zachodnia 1918-1939 (ksztaltowanie i upowszechnianie). Poznan, 1986; Strauchold G. 1) Dolny Sl^sk — „odzyskana perla” // Trudne dziedzictwo. Tradycje dawnych i obecnych mieszkancow Dolnego Sl^ska / Red. J. Nowosielska-Sobel i G. Strauchold. Wroclaw, 2006. S. 9-15; 2) Mysl zachodnia i jej realizacja w Polsce Ludowej w latach 1945-1957. Torun, 2003; Wojciechowski Z. Rozwoj terytorjalny Prus w stosunku do ziem macierzystych Polski [pisownia oryginalna — G. S.]. Torun, 1933; Wrzesinski W. Miodzy Krolewcem, Warszaw^, Berlinem a Londynem. Studia i szkice z dziejow XX wieku. Torun, 2001-2004. T. 1-4.
dowotworczo stuleciu jednolitego, subiektywnie swiadomego narodu polskiego; nie tylko nie spolonizowanie historycznego polskiego wschodu, ale widoczne cofanie siq polskosci etnicznej (w wyniku represji po powstaniach antyrosyjskich i rusyfikacji).
Polskie sentymenty, polskie marzenia, trzezwe kalkulacje narodowej demokracji u progu niepodleglosci konfrontowaly siq z koncepcjami innego polskiego polityka wielkiego formatu, niemal rowiesnika, ale i zaciqtego rywala Dmowskiego — Jozefa Pilsudskiego. Ten powiqzany przez wiele lat z ruchem socjalistycznym dzialacz niepodleglosciowy staral siq przede wszystkim trwale zabezpieczyc niepodleglosc Polski od wschodu przez jak najwiqksze odsuniqcie oslabionej rewolucjq Rosji na wschod. Nie planowal jednakze bezposredniego wlqczenia do Polski terenow polozonych za Bugiem i Niemnem. Jego celem bylo utworzenie na wschod od Polski lancucha panstw sojuszniczych (de facto zaleznych od Polski) stanowiqcych oslonq przed spodziewanq ekspansjq Rosji. W efekcie tych planow, jak tez w efekcie proby realizowania przez bolszewikow planow eksportu rewolucji komunistycznej na zachod Europy doszlo w latach 1919-1921 do wojny polsko-rosyjskiej zakonczonej w 1921 r. pokojem w Rydze. Federacja panstw oczekiwana przez Pilsudskiego nie powstala.
Rowniez w wyniku nie przyjqcia tej idei przez narody zamieszkale pomiqdzy etnicznq Polskq a etnicznq Rosjq. Niemniej odrodzona Polska siqgnqla dosc daleko poza linie wyznaczone jeszcze w Wiedniu, powtorzone w angielskiej koncepcji rozdzielenia Polski i Rosji (najpierw bialej — 1919, bez kwestii Lwowa, potem czerwonej — 1920, zaplanowano wowczas przylqczenie Lwowa do Rosji radzieckiej) w oparciu znowu o rzeki Bug i Niemen15. Podzial ten, nazwany popularnie liniq Curzona, powrocil w polityce ZSRR wobec Polski podczas II wojny swiatowej. Efektem granic wyznaczonych w Rydze bylo zamieszkiwanie w Polsce licznych mniejszosci bialoruskiej i ukrainskiej, jak tez powazny konflikt polsko-litewski o przylqczone do Rzeczypospolitej Wilno16.
Ani polska mysl polityczna, ani polityka panstwa polskiego w okresie pomiqdzy dwiema swiatowymi wojnami nie przewidywala rewizji granicy polsko-radzieckiej kosztem Moskwy17. Zarazem niemal powszechnie traktowano tzw. kresy wschodnie, to jest ziemie na wschod od Bugu i Niemna za jeden z podstawowych warunkow istnienia panstwa polskiego. W efekcie polskie dqzenia do wzmocnienia tam polskiej obecnosci doprowadzily do konfliktow (takze o krwawym charakterze) z mieszkajqcymi tam mniejszosciami narodowymi. Nalezy dodac, ze od 1921 r. rowniez Zwiqzek Radziecki nie wysuwal formalnie wobec Warszawy zadnych zqdan terytorialnych. Jed-noczesnie — poprzez szereg porozumien z Niemcami — tworzyl w latach 1922 (Rapallo) — 1933 (dojscie Adolfa Hitlera do wladzy) wokol Polski pierscien nieprzyjaznych jej panstw. Natomiast program faktycznego rozbioru Polski pomiqdzy jej sqsiadow z zachowaniem kadlubowego panstwa polskiego (a raczej planowanej polskiej, socjalistycznej republiki radzieckiej) lansowala w swych publikacjach Komunistyczna Partia Polski. Nalezqca do Miqdzynarodowki Komunistycznej z siedzibq w Moskwie18.
15 Czubinski A. Walka o granice wschodnie Polski w latach 1918-1921. Opole, 1993.
16 Nawet jesli wezmie siq pod uwagq, ze powstajqce w koncu I wojny swiatowej i bezposrednio po jej zakonczeniu materialy kartograficzne i statystyczne reprezentowaly polski, subiektywny i zapewne czasem niesolidny punkt widzenia, to i tak widac w tych opracowaniach mniejszosciowy (en bloc) stan polskiego posiadania etnicznego na wschod od granic Krolestwa Polskiego z 1815 r. Porownaj: EberhardtP. Polska i jej granice. Z historii polskiej geografii politycznej. Lublin, 2004; Geograficzno-statystyczny atlas Polski / Zred. i oprac. E. Romer. Warszawa; Krakow, 1916; Ibid. Lwow; Warszawa, 1921; Polska w styczniu 1920 roku [mapa etniczna] / Oprac. E. Maliszewski i T. Szturm de Sztrem. Warszawa, 1920; Polski atlas kongresowy. Lwow; Warszawa, 1921.
17 Kaminski M., Zacharias M. Polityka zagraniczna Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939. Warszawa, 1998.
18 Czubinski A. Komunistyczna Partia Polski (1918-1938). Zarys historii. Warszawa, 1985.
Commentarii
Panstwa zachodnioeuropejskie (Niemcy jedynie w sposob wymuszony przez traktat wersalski z 1919 r.) uznaly ostatecznie w 1923 r. ksztalt granic Polski i to pomimo szeregu w^tpliwosci do przebiegu czosci granic19.
Sytuacja polskich granic wschodnich ulegla radykalnej i — jak sio okazalo — trwalej zmianie w wyniku porozumien radziecko-niemieckich z 1939 r. i w wyniku porozumien radziecko-alianckich z lat 1943-1945. Zatem polityka zagraniczna ZSRR prowadzona po mistrzowsku (z wykorzysta-niem aktualnej sytuacji geopolitycznej i militarnej) przez dyktatora Rosji Josifa Wissarionowicza Stalina w stosunku do aktualnych sojusznikow zaowocowala niemal polwiecznym przesuniociem granic komunistycznego imperium do linii rzeki Bug. Przy calkowitym wykluczeniu trwalego porozumienia pomiodzy totalitaryzmem komunistycznym i nazistowskim, a w historycznym nawi^zaniu do dawnych antypolskich porozumien rosyjsko-niemieckich, Moskwa niskim kosz-tem doprowadzila juz w pierwszym miesi^cu II wojny swiatowej do odtworzenia swej zachodniej granicy z 1815 r.20
Porozumienie radziecko-niemieckie o przyjazni i granicy z 28 wrzesnia 1939 r., juz po fakty-cznym zajociu terytorium panstwa polskiego przez niemiecki Wehrmacht i rosyjsk^ Armio Czer-wonq, wyznaczylo — z niewielkimi — zmianami polsko-radzieck^ granico, ktora powstala for-malnie jako akt prawno-miodzynarodowy 16 sierpnia 1945 r. Roznice dotyczyly terytorium polnocnego Podlasia z miastem Bialystok, polnocno-wschodniego Mazowsza z miastem Lomza, oraz niewielkich terenow pomiodzy rzek^ San a rzeka Bug. Wymienione ziemie zostaly w 1945 r. „przekazane” (переданные) — zdaniem historiografii radzieckiej i rosyjskiej (po upadku ZSRR w 1991 r.) odrodzonej po II wojnie swiatowej Polsce kosztem terytorium ZSRR. Tak zatem poka-zuj^ wspolczesne kartograficzne wydawnictwa rosyjskie21.
Do czasu wspomnianego sierpniowego porozumienia z 1945 r. pomiodzy rz^dem ZSRR a zaleznym od niego rz^dem polskim, sterowanym przez komunistow, Polska w oczach prawa miodzy-narodowego istniala formalnie w granicach z 1938 r. Niemieckie mapy z czasow II wojny swia-towej traktowaly fakt bezprawnego podzialu panstwa polskiego (ktore nie podpisalo przeciez z nikim kapitulacji, a tym bardziej porozumienia o zmianie granic) traktowaly jako stanowienie nowych faktow prawno-miodzynarodowych. Zatem z klasycznym zastosowaniem prawa zwy-ciozcow na mapach terenow zajotych zbrojnie przez Niemcy pokazywano na ogol polnocn^ i zachodni^ Polsko jako ziemie integralnie niemieckie.
Jedynie niewielka jej czosc zamykaj^ca sio w trojk^cie miast Warszawa — Krakow — Lublin byla pokazywana jako tzw. Generalnego Gubernatorstwo. Czyli jako okupowane ziemie polskie. Tereny polskie, polozone na wschod od Niemiec i Generalnego Gubernatorstwa ukazywane byly jako integralne ziemie rosyjskie22 . Nie posiadam niestety oryginalnych map rosyjskich z tego
19 Batowski H. Zachod wobec granic Polski 1920-1940. Niektore fakty mniej znane. Lodz, 1995.
20 Porownaj odnosne teksty porozumien radziecko-niemieckich z 23 sierpnia i 28 wrzesnia 1939 r. w: Stosunki Rzeczypospolitej Polskiej z panstwem radzieckim 1918-1943. Wybor dokumentow / Oprac. i wybral J. Komaniecki. Warszawa, 1991; Zmowa. IV rozbior Polski / Oprac. A. Szczesniak. Warszawa, 1990.
21 Porownaj: Большой атлас Росси I Рук. проекта А. П. Притворов, А. H. Бушнев; научи. ред. исторического раздела С. Ю. Шокарев. М., 2GG5. С. 365; История войн Россия. Иллюстрированный атлас I Сост. К. А. Залесский, О. В. Сухарева, А. А. Фетисов. М., 2GG7. С. 179.
22 Porownaj: Ravenstein Karte von Deutschland. Frankfurt a/Main, 1941; Velhagen & Klasings Grossem Volksatlas / Hrsg. von W. Preuss. Bielefeld; Leipzig, 1941. Karta 18. Co ciekawe, na mapie niemieckiej z 1940 r. tereny zajote przez Niemcy byly wyodrobnione graficznie z napisem: „Obszar interesow niemieckich” („Deutsches Interessengebiet”) zas tereny polskie okupowane przez ZSRR wyodrobniono od pozostalych ziem rosyjskich graficznie. Niemniej ich odrobnie nie nazwano, natomiast miescily sio one w grubej zielonej linii oznaczaj^cej granice Rosji. Porownaj: Ubersichtskarte von Europa. [Miejsce wydania nieczytelne], 1940.
okresu ani ich kopii. Chcialbym j ednak zwrocic uwagq na polityczn^ przynaleznosc Polski podczas
II wojny swiatowej na wspolczesnych mapach rosyjskich. Jesli niemieckie wydawnictwa kar-tograficzne z czasow wojny, korzystjc z prawa zwyciqscy pokazywaly swoje i rosyjskie zdobycze w Polsce w sposob opisany przeze mnie powyzej, to obecne wydawnictwa rosyjskie stosuj^ inne ilustrowanie.
Tereny zajqte w wyniku kampanii 1939 r. przez Niemcy nazywane s^ konsekwentnie Polsk^. Zatem uznawany jest owczesny stan prawno-miqdzynarodowy. Natomiast tereny zajqte w wyniku najazdu rosyjskiego rozpoczqtego w porozumieniu z Niemcami 17 wrzesnia 1939 r. ukazywane s^ jako integralnie nalez^ce od tego czasu do ZSRR. Co wiqcej, na niektorych mapach pokazane s^ kierunki natarcia Armii Czerwonej w 1939 r., ale jednoczesnie wschodnie tereny polskie s^ na nich zaznaczone kolorami bialoruskiej i ukrainskiej republiki radzieckiej. Jest to nie tylko nieuznawanie owczesnego stanu prawnego, potwierdzanego przez uklady polsko-radzieckie pomiqdzy wojnami swiatowymi, ale jest to rowniez zagmatwanie ci^gu przyczynowo-skutkowego.
Nie jest jasne, czy skutkiem najazdu Armii Czerwonej bylo wcielenie tych terenow do repub-lik radzieckich, czy tez najazd mial miejsce na zachodnich terenach tychze republik23. Naturalnie uwazna analiza legendy do map pokazuje stan faktyczny, niemniej takie zabiegi rysownikow map maj^ dobitnie pokazac racje rosyjskie dla wcielenia do ZSRR terenow nalez^cych wszak prawnie do Polski. Wydawane po II wojnie swiatowej atlasy historyczne na demokratycznym Zachodzie opisywan^ sytuacjq pokazywaly w rozny sposob. Ponizej kilka przykladow:
V Polska podczas wojny ulegla podwojnej aneksji — w 1939 r. na rzecz Niemiec i ZSRR, w 1945 r. na rzecz ZSRR. Zarazem sama w tymze 1945 r. dokonala aneksji niemieckich terenow wschodnich24;
V Polska w 1939 r. znalazla siq pod podwojn^ okupaj. Istniala ona zatem formalnie w grani-cach przedwojennych, zas dopiero w 1945 r. Rosja formalnie przesunqla swe granice na zachod25;
V Polska zostala w 1939 r. podzielona pomiqdzy Niemcy i ZSRR, zatem zachodnia granica Rosji zostala wyznaczona przez porozumienie rosyjsko-niemieckie z 28 IX 1939 r. Na mapie Polski w granicach poczdamskich z 1945 r. zaznaczono okrqg bialostocki jako oderwany od Polski w 1939 r. na rzecz ZSRR i na powrot oddany Warszawie w 1945 r.26;
V Uznanie rozbioru Polski za rzeczywist^ zmianq granic. W konsekwencji mapa dotycz^ca II wojny swiatowej mianem Polska („Poland”) — czego nie robila nawet kartografia nazistowska — nazwala tereny tzw. generalnego Gubernatorstwa kontrolowanego przez Berlin. Pozostale tereny panstwa polskiego ukazane zostaly jako integralnie nalez^ce do Niemiec i ZSRR. Na mapie pokazuj^cej sytuacjq z 1. stycznia 1945 r. mianem Polska okreslono tq czqsc Generalnego Gubernatorstwa, ktora nadal byla pod okupaj niemieck^. Nie zaznaczono natomiast ani formalnie
23 Porownaj: Большой атлас России... C. 350, 355, 356, 360; История войн Россия... C. 153, 155, 167, 171; Россия. Полный энциклопедический иллюстрированный справочник в схемах, картах, таблицах/ Сост. П. Дейниченко. М., 2007. С. 284, 290. — Ten sam punkt widzenia prezentujX niektore atlasy historyczne wydane po
II wojnie swiatowej poza Rosj\ i Polsk^. Porownaj: atlas wydany w komunistycznych Niemczech wschodnich (Atlas zur Geschichte. Gotha, 1982. Bd 2. S. 46); atlas wydany w kapitalistycznych, demokratycznych zjednoczonych Niemczech (Der Brockhaus Atlas zur Geschichte. Epochen, Territorien, Ereignisse. Mannheim; Leipzig, 2007. P. 285).
24 Porownaj: McNally R. Atlas of Word History. New-York; Chicago; San-Francisko, 1957. S. 178-179, 186.
25 Porownaj: Nouschi M. Maly atlas XX wieku. Historia [w tlumaczeniu polskim z uzupelnieniami polskimi na temat historii Polski w XX w.]. Warszawa, 2006. S. 90; Putzger historischer Weltatlas / Hrsg. W. Leisering. Berlin, 1990. S. 114; Putzger historischer Weltatlas / Hrsg. E. Bruckmuller, C. Hartmann. Berlin, 2006. S. 176-177.
26 Porownaj: Chew A. F. An Atlas of Russian History. Eleven Centurie of Changing Borders. London, 1970. Map 31-32. Podobnie pokazany rozbior Polski w 1939 r. w: The Times History of Europe. 3000 Years of History in Maps. London, 2003. S. 178; Magocsi P. R. Historikal Atlas of Central Europe. Seattle, 2002. S. 178, 186.
Commentarii
istni jcych granic Polski z 1938 r., ani granic tzw. Polski lubelskiej (z tymczasow^ stolic^ w Lublinie), ktora byla niewielkim rosyj skim satelit^ utworzonym przez Moskwy na terenie pomi^dzy rzekq. Bug (linia Curzona) a rzekq. Wisla27.
Nadmieni^, iz przypisy nr 16-20 celowo zaopatrzylem w dose obszerny komentarz kartografi-czny, gdyz to, co dla polskiego os^du historycznego jest zupelnie naturalne28, dla radzieckiego i rosyjskiego po dzien dzisiejszy jest zupelnie nienaturalne. Przesuni^cie granic ZSRR na zachod w latach 1939 i 1945 jest zupelnie inaczej oceniane w Polsce i w ZSRR (takze we wspolczesnej Rosji). Stosunek do tych wydarzen historiografii zachodnioeuropejskich i amerykanskiej prezen-tuje natomiast caly wachlarz interpretacji.
* * *
U podloza decyzji o trwalym zaanektowaniu (bez wzgl^du na rozwazane, czy spekulowane w rz^dach koalicji antyhitlerowskiej korekty zaboru radzieckiego z korzysci^ dla Polakow) polskich terenow wschodnich lezaly rozne przeslanki. Nie mozna odrzucie rzeczywistego zamiaru Stalina odsuni^cia granic ZSRR maksymalnie na zachod w przewidywaniu niechybnego konfliktu z na-zistowskimi Niemcami. Najwi^kszym ideologicznym wrogiem komunistycznego Zwi^zku Radzieckiego. Traktaty rosyjsko-niemieckie z 1939 r. bior^e pod uwag^ powyzsze z punktu widzenia Moskwy (!) mozna traktowae jako zasadne i podyktowane tzw. potrzeb^ chwili. Kolejn^ przeslank^ byla ch^e — wlasnie z wykorzystaniem dobrego momentu dziejowego — wl^czenia w granice ZSRR (i odnosnych zwi^zkowych republik radzieckich) pozostalych poza ich granicami ziem bialoruskich, ukrainskich i — jak si^ okazalo w 1940 r. — litewskich wraz z ich pierwotnymi mieszkancami, ale i osiadlymi tam cz^stokroe od setek lat Polakami.
Agresja z 17 wrzesnia 1939 r. z tego punktu widzenia byla zatem dzialalnosci^ zjednocze-niow^. Uzasadnian^ tak kwestiami pokrewienstwa etnicznego Slowian wschodnich, jak i tradyj pozostawiania tych ziem, stopniowo od XVI w., w granicach Rosji. I ten element nalezy traktowae jako istotny w procesie odbudowywania wielkoruskiego imperium, nawi^zuj^cego terytorialnie do monarchii Romanowych. Aspekt ten nie byl naturalnie wowczas, u progu II wojny swiatowej, wyci^gany na swiatlo dzienne. Maskowae go mial element ideologiczny — „wyzwalanie” miesz-kancow wschodniej Polski spod polskiej, kapitalistycznej dominacji. Tego aspektu tez nie mozna odrzucae. Nie mogQ wszak zaprzeczye istnieniu rzeczywistych ideologicznych celow ZSRR, jakimi byla ch^e rozprzestrzenienia komunizmu po kuli ziemskiej. Nalezy zwrocie uwag^ na jeszcze jedno zagadnienie. Otoz niew^tpliwie w swiezej pami^ci przywodcow ZSRR pozostawala jedyna kl^ska Armii Czerwonej, jaka bylo powstrzymanie jej marszu na Zachod w 1920 r. przez Wojsko Polskie i sprzymierzone oddzialy bialoruskie i ukrainskie. Rowniez i to warunkowalo co najmniej niech^tny stosunek Moskwy do Warszawy. Wyrazaj^cy si^ w jawnych i niejawnych antypolskich porozumieniach rosyj sko-niemieckich z okresu mi^dzywoj ennego. Jako uzupelnienie powyzszych mych ocen dodam, ze pierwotna linia demarkacyjna niemiecko-rosyjska na ziemiach polskich miala przebiegae wzdluz linii rzeki Wisly plyn^cej w Polsce centralnej. Wobec tego kryteria etniczne takiej granicy nie przystawaly do koncepcji jednoczenia pod opiek^ Moskwy narodow
27 Porownaj: McEvedy C. The Penguin Atlas of Recent History: Europe Since 1815. [Brak konkretnego miejca wyda-nia], 1987. S. 75-87.
28 Porownaj: Przybytek D., Mierzwa S. Atlas historia dla gimnazjum / Red. G. Strauchold. Wroclaw, 2005. S. 62-67; Atlas historyczny. Od starozytnosci do wspolczesnosci. Liceum / Red. I. Hajkiewicz. Warszawa, 2008. S. 118-129; Atlas historyczny Polski / Red. W. Czaplinski, T. Eadogorski. Warszawa; Wroclaw, 1996; Wysiedlenia wypqdzenia i ucieczki 1939-1959. Atlas ziem Polski / Red. G. Hryciuk, Warszawa, 2008.
wschodnioslowianskich. Natomiast byloby to niemal calkowite przywrocenie granicy rosyjsko-niemieckiej sprzed 1914 r. Natomiast w odniesieniu do tamtej bylaby to granica dla obu kontra-hentow bezpieczniejsza — bo oparta o duz% szerok^ rzekq. Najwiqksz^ w tej czqsci Europy. As-pekt ten byl spostrzegany przez strategow i niemieckich i rosyjskich jeszcze w XIX w.
Utrwalenie w konsekwencji II wojny swiatowej granicy zachodniej ZSRR niemal pokrywaj^cej siq z granicy z 28 wrzesnia 1939 r. bylo nie tylko pochodn^ niew^tpliwie ogromnego wzrostu sily i autorytetu Rosji w wyniku druzgoc^cego jej zwyciqstwa nad Niemcami, ale i wynikiem takze i zachodniego punktu widzenia na przebieg granicy polsko-radzieckiej. W ukladach radziecko-nie-mieckich nie wskazywano tzw. linii Curzona (wyznaczonej wszak w latach 1919-1920 przez An-glikow) jako uzasadnienia dla oparcia granicy rosyjskiej o rzekq Bug. Argumentu tego uzyl skutecznie Stalin na konferencji przywodcow aliantow w Teheranie w koncu 1943. Nie determinuj^c jakze korzystnego dla Moskwy bilansu strategicznego i militarnego na froncie wschodnim nie mozna nie zauwazyc, iz taka propozycja odpowiadala anglosaskiemu punktowi widzenia. Jak wspomnialem we wstqpie artykulu linia Bugu jako trwalego rozgraniczenia interesow rosyjskich i polskich przewijala siq w dyplomacji, mysli politycznej i w faktach w terenie od postanowien kongresu wiedenskiego z 1815 r. Nie bqd^c scisl^ lini^ rozgraniczenia etnicznego Polakow i in-nych narodowosci w tej czqsci Europy srodkowej, byla zarazem jedyn^ dostqpn^, poludnikow^ granicy naturaln^ na tym terenie, pozostawiaj^c^ jednak jedynie po swej stronie zachodniej zdecy-dowan^ wiqkszosc etniczn^ polsk^. Tak widzieli to Anglicy po I wojnie swiatowej, tak spostrze-gali to — bior^c pod uwagq spodziewan^ rolq komunistycznej Rosji jako perspektywicznego so-jusznika demokratycznego Zachodu przeciw nazistom — takze i bezposrednio po 17 wrzesnia 1939 r. Nie bylo zatem mozliwe w zaden sposob przywrocenie granicy wyznaczonej polsko-radzieckim traktatem pokojowym w Rydze (1921) inn^ drog^, jak doprowadzenie — co juz jest absolutn^ moj^ spekulaj — do rozbicia koalicji antyhitlerowskiej i do zwyciqstwa Zachodu nad panstwem radzieckim w wyniku kolejnej, III wojny swiatowej... Tym bardziej bezskuteczne byly (chocby najbardziej zasadne —takze przez wzgl^d na idee, dla ktorych Polska stawila opor Niem-com w 1939 r.) wielostronne starania polskiego rz^du na emigracji dla przywrocenia po wojnie granic wschodnich29 .
Strategiczn^ sytuacj q Polakow, j ako strony konfliktu oslabialy i — paradoksalnie — wzmacnialy radykalne przeobrazenia geopolityczne w Europie srodkowej. Oslabialo ich powolanie przez pol-skich komunistow w Moskwie, pod patronatem Stalina, marionetkowego rz^du aspiruj^cego do trwalego kierowania Polsk^ i utrwalaj^cego hegemoniq rosyjsk^ w Polsce. Inicjatywa ta okazala siq trwala. Bardzo mocny sw^ pozyj Stalin doprowadzil na konferencji przywodcow alianckich w Jalcie w lutym 1945 r. do calkowitego zdezawuowania roli politycznej legalnego rz^du polskiego rezyduj^cego wowczas w Londynie. Promoskiewski tzw. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego w czerwcu 1945 r. za zgod^ trzech wielkich, zwyciqskich mocarstw przeksztalcil siq w tzw. Tymczasowy Rz^d Jednosci Narodowej. Jedynie „ozdobiony” kilkoma antykomunisty-cznymi politykami. Strategiczn^ sytuacjq Polakow wzmacnial (a jednak) taki wlasnie rozwoj sytuacji, w ktorej formalnie rowniez Londyn i Waszyngton popieral powstanie powyzszego rz^du. W intencji by wszystkie strony w jakis sposob zachowaly twarz, w toku dyskusji wielkich mocarstw
o Polsce mowa byla o „rekompensacie” dla Polski za utracone terytoria na wschodzie kosztem
29 Porownaj: Eberhardt P. Polska granica wschodnia 1939-1945. Warszawa, [brak daty wydania]; Historia dyplomacji polskiej / Red. W. Michowicz. Warszawa, 1999. T. V: 1939-1945; Stosunki Rzeczypospolitej Polskiej z panstwem radzieckim 1918-1943. Wybor dokumentow / Oprac. i wybral J. Komaniecki. Warszawa, 1991; Teheran—Jalta—Poc-zdam: Dokumenty konferencji szefow rz^dow trzech wielkich mocarstw. Warszawa, 1972.
Commentarii
wschodnich ziem niemieckich. A przeciez i wszystkie polskie sily polityczne powi^zane z rz^dem na emigracji przez caly okres wojny postulowaly trwale przesuniqcie polskich granic na zachod. Kosztem Niemiec wlasnie.
Oczywiscie nikt powazny nie s^dzil, ze granica zostanie tak bardzo daleko przesuniqta, bo az do ujscia rzeki Odry do Baltyku, niemal w okolice Berlina (Odra przeciez plynie zaledwie kilkadziesi^t kilometrow na wschod od stolicy Niemiec) i na Luzyce (nalez3.ce przejsciowo do Polski 1000 lat wczesniej). Argument „rekompensaty” terytorialnej, uzywany dla potrzeb dyplo-macji, w Polsce, rz^dzonej przez komunistow zostal szybko zarzucony na rzecz wskazywania argumentu „sprawiedliwosci dziejowej”. Takie przestawienie akcentow pozwalalo pozbye siq (choc bez pytania Polakow o zdanie) nabytych niegdys ziem wschodnich na rzecz posiadanych jeszcze bardziej niegdys, nowo nabytych w 1945 r., ziem zachodnich i polnocnych. W komunistycznej propagandzie nazywane one byly „Ziemiami Odzyskanymi.”
* * *
Ksztaltowanie granicy polsko-radzieckiej na podstawie linii Curzona nie przebieglo nawet zgodnie z pierwotnymi zamierzeniami dyplomacji angielskiej z 1920 r. W tych sprawach dyskusje polskich komunistow i ich sojusznikow ze Stalinem latem 1944 r. mialy jakoby obfitowae w przerozne wypadki. We wspomnieniach z tej epoki, choeby bardzo bliskiego Moskwie, a od 1948 r. faktyc-znego dyktatora Polski, Boleslawa Bieruta czy innych swiadkow wydarzen mowa jest o uzyska-niu od ZSRR np. czqsci Puszczy Bialowieskiej. Analizuj^c przebieg linii Curzona na tym odcinku
i rzeczywisty przebieg granicy Polski wytyczony latem 1945 r. mozna zauwazye cos jakby przesuniqcie na wschod. A zatem „sukces”(!?).
Tylko, ze na konferencji przywodcow zwyciqskich mocarstw w Jalcie w lutym 1945 r., w doku-mentach koncowych mowa jest o przesuniqciu polskiej granicy na kilka-kilkanascie kilometrow na wschod od linii Curzona. W ostqpach puszczy bialowieskiej zapewne tak bylo, ale w takim razie dlaczego granica wytyczona w sierpniu 1945 r. nie dotyka nawet rzeki Niemen. Linia ta — przypomnq — stanowila granicq zachodni^ Rosji w 1795 r. (po III rozbiorze Rzeczypospolitej), w 1807 r. (po ukladzie Aleksandra I z Napoleonem w Tylzy), w 1815 r. (po odnowieniu Krolestwa Polskiego), w dokumentach z lata 1919 i 1920 tworz^cych liniq Curzona. A przestala bye czqsci^ zachodniej granicy Rosji (ZSRR) w 1945 r., kiedy to Polska miala przeciez nieco zyskae, a nie stracie wzglqdem linii Curzona. Przypomnq, iz tereny tzw. Bialostocczyzny (ale nie az do rzeki Niemen) faktycznie od lata 1944 r. byly stopniowo przejmowane przez administracjq zaleznego od Moskwy organu rz^dz^cego zwanego PKWN (bo legalny rz^d polski nadal przebywal na emigracji w Londynie). A zarazem we wspomnianych wczesniej przeze mnie wspolczesnych atlasach rosyjskich teren ten pokazywany jest jako integralna czqse ZSRR od 1939 r. Co wiqcej, to na tym terenie od 1944 r., jeszcze w 1945 r., operowaly liczne oddzialy NKWD zwalczaj^ce polskie, niepodleglosciowe podziemie i nierzadko dokonuj^ce fizycznej eksterminacji wiejskiej ludnosci cywilnej.
Wymuszona gwaltem na Polakach zmiana granicy wschodniej, w pol^czeniu z imperialnymi planami ZSRR wobec Polski i Europy30, spowodowala uzyskanie przez Warszawq rozleglych
30 Bartlett Ch. Konflikt globalny. Miqdzynarodowa rywalizacja wielkich mocarstw w latach 1880-1990. Wroclaw, 1997; Kissinger H. Dyplomacja. Warszawa, 1996; Polska — ZSRR. Struktury podleglosci. Dokumenty WKP(B) 1944—1949 / Oprac. G. A. Bordiugow, A. Kochanski, A. Koseski, G. F. Matwiejew, A. Paczkowski. Warszawa, 1995; Wiek XX w zrodlach. Wybor tekstow zrodlowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentow i uczniow / Oprac. M. Sobanska-Bondaruk, S. B. Lenard. Warszawa, 2002.
wschodnich ziem niemieckich. Faktycznie nastqpowalo to juz od zimy 1945 r., gdy za Armi^ Czerwon^ w gl^b Niemiec posuwala siq polska administracja cywilna. Proces wytyczania granicy polsko-rosyjskiej na terenie podzielonych pomiqdzy oba panstwa bylych Prus Wschodnich trwal jeszcze co najmniej do lata 1945 r., kiedy powstal istniej^cy do dzisiaj ksztalt granicy.
Faktycznie jednak wczesniej promoskiewska administracja polska oczekiwala przejqcia pewnych ziem wschodniopruskich, ktore znajdowaly siq na polnoc od wspolczesnej nam granicy. Te skrawki, czqsciowo juz zasiedlane przez polskich osadnikow zostaly zajqte jednakze przez Armiq Czerwon^ i wcielone do ZSRR31. Formalnie — choc na zasadzie tymczasowego polskiego administrowania do czasu konferencji pokojowej — przejqcie terenow niemieckich po Odrq i Nysq Luzyckq. nastqpilo w sierpniu 1945 r., w wyniku konferencji Wielkiej Trojki w Poczdamie. W przypadku braku poparcia postulatow polskich (delegacja polska zostala do Poczdamu zaproszona) przez wladaj^c^ tym rejonem Europy Rosjq, zasiqg polskiego przesuniqcia na zachod bylby mocno niepewny. Przeslanki te byly widoczne nawet dla krqgow nastawionych do ZSRR zdecydowanie wrogo.
Powi^zana z zaciekle antykomunistyczn^ narodow^ demokracj^ wspolpracuj^ca dotychczas scisle z polskim rz^dem na emigracji, konspiracyjna, antyniemiecka organizacja „Ojczyzna” wyci^gnqla w koncu 1944 r. wnioski z utracenia przez Polskq suwerennosci na rzecz Moskwy. Jak skonstatowal przywodca organizacji Zygmunt Wojciechowski (notabene pochodz^cy ze Lwowa — na kresach wschodnich, ale wykladaj^cy przed 1939 r. w uniwersytecie w Poznaniu — na polskich kresach zachodnich), stwierdzil, iz „Nie jest latwo pogodzic siq z utrat^ Wilna czy Lwowa, ale nie latwo tez zrezygnowac z mozliwosci rewindykacji Szczecina i Wroclawia [wowczas miast niemieckich. — G. S.], ktore ongi [kiedys] byly <.> polskie.”
Zatem to, co utracone, jest nie do odzyskania. Natomiast wspolpraca z Rosj^ komunistyczn^ — uznawan^ nadal za kraj co najmniej barbarzynski — dawala mozliwosci powiqkszenia panstwa na zachodzie. Co mialo byc zabezpieczeniem trwalego istnienia panstwa polskiego. W lipcu 1945 r., „Ojczyzna” rozwi^zala siq i poglqbila zapocz^tkowan^ w pocz^tkach 1945 r. wspolpracq z polski-mi komunistami. Na tym ostatnim zebraniu Z. Wojciechowski powiedzial, iz „Stosunek do Rosji jest i pozostanie kapitalnym zagadnieniem polityki polskiej. Polska polozona jest miqdzy Niem-cami i Rosj% jesli ma dzialac [istniec] politycznie, musi brac pod uwagq trwale stosunki z jednym z tych partnerow, gdyz szukanie wyl^cznej asekuracji bardziej na zewn^trz [bylo to nawi^zanie do wczesniejszych sojuszy z Franj i Angli^ — GS] dotychczas <.> nie prowadzilo do [pomysl-nych] rezultatow. <.> Polska moze isc z Niemcami i ich sprzymierzencami albo tez z Rosj^ i jej sprzymierzencami. Poniewaz z Niemcami nie mogla, nie moze i nie bqdzie mogla isc, musi wspolpracowac z Rosj^ i to wspoldzialanie, oparte na kategoriach polityki zagranicznej, staje siq jakby zasad^ polityki polskiej”32.
31 Porownaj m. in. mapq z opracowania: Winnicki Z. Jeszcze jedna mapa — przyczynek o ksztaltowaniu siq granicy polsko-radzieckiej w latach 1944-1945 (skorygowana Linia Curzona) // Winnicki Z. Szkice kresowe. Wroclaw, 1995. S. 72. — Mapa ta powstala prawdopodobnie okolo polowy 1945 r. Na zachodzie siqga ona juz po Nysq Luzyck^ i na zachod od Szczecina. Bezposrednio na wschodzie dotyka rzeki Niemen i obejmuje po stronie polskiej cal^ Puszczq Bialowiesk^. Podobnie mapa informuj^ca, iz ukazuje „granice z 1945 r.” jest rozni^ca siq (zreszt^ tak na wschodzie, jak i na zachodzie, np. w okolicach Szczecina) od granic uksztaltowanych ostatecznie latem 1945 r. Porownaj: Rzeczpospolita Polska, opracowano i wydano w Instytucie Kartograficznym i Wydawniczym GLOB Jana Chodorowicza w Krakowie. Natomiast mapa Polski datowana w grudniu 1945 r. pokazywala granice z tego okresu w prawdziwym dla tego okresu przebiegu. Porownaj: Mapa Polski, opracowali i wydali na podstawie materialow Wojskowego Instytutu Geograficznego St. Drygasiewicz i S. Hildt 1. XII. 1945 r.
32 Obydwa cytaty za: Strauchold G. Mysl zachodnia... S. 76, 104—105.
Commentarii
Granica polsko-rosyjska, uksztaltowana w wyniku II wojny swiatowej, ulegla niewielkiej korekcie na odcinku pomiqdzy dawna Galij wschodni^ a zachodni^ w 1951 r. Wowczas to ZSRR otrzymal kawalek ziemi na zachod od rzeki Bug z miastem Belz, Polska zas otrzymala kawalek Beskidow Wschodnich (czqsc pasma Bieszczad) na wschod od rzeki San z miejscowosci^ Ustrzyki Dolne.
Summary
The article is an analyze of a process by which the Polish-Soviet border has been modified in the XX th century. The author started from Napoleon’s times, whenfor the first time Bug river has become the border of the Duchy of Warsaw - a substitute of Polish country. After the Congress in Vienna (1815) Polish Kingdom has been restored as a Russian union. On the East its neighbour was Russia also on Bug river. This border has been strengthened along the XIXth century in a consciousness of politicians not only in Western Europe but also in Russia. After the I World War Poland has emerged again and its Eastern border has been moved farther on East. It was a result of the war with Soviet Russia. But after the II World War Soviet Union (similarly to Tsar’s Russia) has moved its Western border on Bug river. And it was supported by its aliens: England and USA. Poland has lost its sovereignty and was not able to decide about its border. Thus as a compensation German land has been given to Poland. The border was to rivers: Odra and Nysa Luzycka.
