CC BY
16УДК 378.017:17
Н. Я. Савщкая, ст. выкладчык (БДТУ) НЕКАТОРЫЯ АСПЕКТЫ ДУХОУНА-МАРАЛЬНАГА ВЫХАВАННЯ
У артыкуле разглядаюцца ташя паняцщ, як глабал1зацыя, мараль, маральнасць, духоу-насць, анал1зуюцца прычыны крьгасу духоунай культуры у сучасным свеце, магчымасць ма-шпуляваць свядомасцю мшьёнау людзей з дапамогай 1нтэрнэта i CMI. Звяртаецца увага на неабходнасць выпрацоуш i захавання каштоунасна-светапогляднай бяспеш, якая забяспечва-ецца маральна-духоуным выхаваннем асобы i з'яуляецца звышзадачай усяго працэсу адука-цьи i выхавання моладзг
The article concerns such notions, as globalization, morality, moral, spirituality. The reasons of spirituality culture crisis in modern society and the possibility of manipulating with awareness of million people through the Internet and mass media are analyzed. The author highlights the necessity of the development and maintenance of world outlook value safely which is ensured by moral and spiritual education of a person, being the top task and learning, education work with the youth.
Уводзшы. У цяперашш час мы з'яуляемся не толью сведкам1, але 1 непасрэдньиш удзель-шкам1 найважнейшых працэсау у жыцщ бела-рускага грамадства I дзяржавы. На нашых вачах адбываецца умацаванне I развщцё нацыяналь-най свядомасщ, аднауленне пстарычнай памящ I зварот да духоунай спадчыны нашага народа. Усё тэта непасрэдна звязана з далучэннем гра-мадзян, 1 у першую чаргу моладз1, да шматвяко-вай традыцьп хрысщянства, бо на працягу ста-годдзяу менав1та хрысщянства вызначала асно-вы нацыянальнай самасвядомасщ, узбагачала скарбшцу беларускай нацыянальнай культуры, захоуваючы для нашчадкау лепшыя творы архгоктуры, л1таратуры I царкоунага мастацт-ва, сцвярджаючы маральныя усто1, ствараючы асвету, укараняючы дабрадзейнасць.
Але у працэсе умацавання беларускай дзяр-жаунасщ востра стащь пытанне аб духоуна-ма-ральнам выхаванш моладзг Чалавек у сучасным свеце постмадэршзму знаходзщца у пошуках духоуных асноу, здольных вярнуць страчаную веру у дасягненне гармони, стабшьнасщ 1 згоды.
Асноуная частка. Беларусь - цэнтр Еуро-пы, таму яе не могуць абм1нуць як агульнаеура-пейсюя працэсы, так 1 сусветныя працэсы гла-батзацьп.
I як у гэтых складаных працэсах будаваць дзяржаву, ствараць новую эканомшу, паттыку, што прыняць з новага, што змянщь у старым ладзе жыцця, ад чаго пазбавщца, што умаца-ваць? Як стаць рэальна самастойнай незалеж-най дзяржавай у эканам1чным, палпычным, экалапчным, культурна-маральным плане?
Адказваючы на гэтыя пытанш, варта пачаць з крызюных з'яу у духоунасщ вялшай частю грамадства.
Эканамют В. Ншалаеусю адзначае, што ча-лавецтва з прычыны паступовай духоунай дэг-радацьп падыходзщь да небяспечнай рысы, за якой створаны ¿м магутны штэлектуальны 1 тэхналапчны патэнцыял, яю можа пагражаць
выжыванню Чалавека як вща 1 цывшзацьи у цэлым. Тэта фактычна азначае, што свет перас-тушу парог новай ступеш развщця чалавечай цывшзацьи - постшдустрыял1зму, аднак ён мае давол1 смутнае уяуленне аб шляхах рашэння спадарожных праблем.
Змены, яюя адбываюцца у сучасным свеце, - ёсць вышк дзеяння асноунага закона са-цыяльна-эканам1чнага развщця чалавечай цьта-л1зацьп - закона глабатзацьи [1].
Тэрмш «глабатзацыя» звязаны з ¿мем аме-рыканскага сацыёлага Р. Робертсана, яю упер-шыню выкарыстау яго у 1983 г. Сштэз тэорьп глабатзацьп I поспндустрыял1зму (шфармацый-нага грамадства) прасочваецца у працы М. Кас-тэльса [2], дзе даказваецца уплыу шфармацый-ных тэхналогш на змяненне паттыю, экано-мш, культуры грамадства. Сёння глабал1зацыя стала аб'ектыунай рэальнасцю, у якой мы жы-вём кожны дзень 1 якая праяуляецца ва ус1х сферах чалавечай дзейнасщ.
Поспндустрыяльны этап глабал1зацьн грамадства з прычыны яго тэхналапчных магчы-масцей ютотна павышае ступень уплыву ¿нды-вща на глабальную сацыяльна-экалапчную сю-тэму I аб'ектыуна патрабуе асабл1вай увал да яго духоуных якасцей. А глабальны фшансавы крызю указвае на няздольнасць сусветнай су-польнасщ супрацьстаяць разбурэнню сютэмы традыцыйных духоунах каштоунасцей чалавека. Чалавецтва дасягнула высоюх тэхналапчных поспехау, але яшчэ не мае вопыту 1 ведау пабу-довы новай шстытуцыянальнай мадэл1 дзяржавы, якая адпавядала б поспндустрыяльнаму этапу глабашзацьи. Мнопя навукоуцы канстату-юць, што страчана духоунасць цывшзацьи, а аднауленне яе - надзвычай складаная задача.
Вядома, што з кашталам як вышкам дзей-насц1 чалавека перыядычна узн1каюць прабле-мы у тых, хто сх1льны да непамернага узбага-чэння за кошт шшых, улады 1 г. д., пераступаю-чы маральныя нормы, страчваючы духоунасць.
Н. Я. Савшкая
205
Але тут якраз варта нагадаць пра духоуную с> лу Чалавека 1 прывесщ выказванне М1трапатта Фшарэта: «Чалавек перажывае той свет, у яюм ён жыве. Чалавек не толью грахоуны: ён закль каны да пераадолення сваёй грахоунасщ I да ду-хоунага узрастання... Толью у гэтым ¿мкненш 1 на гэтым шляху чалавек можа пераадолець гра-хоуныя жарсщ, яюя устаюць на гэтым шляху. Не проста барацьба са злом у сабе 1 у свеце, але 1 тварэнне дабра 1 яго сцвярджэнне, устанаулен-не - вось духоуная задача чалавека» [3].
I сапрауды толью духоуна моцны Чалавек можа супрацьстаяць матэрыяльным спакусам 1 хуткаму узбагачэнню за кошт прыгнечання 1 абкрадвання шшага чалавека, фарм1руючы ва-кол сябе атмасферу даверу, добразычл1васщ, узаемадапамоп, удзелу у лёсе бл1жняга.
А як сёння вызначаецца паняцце «духоу-насць»? Напрыклад, у «Философском энциклопедическом словаре» (М.: Сов. энциклоп., 1983) такое паняцце увогуле адсутшчала. А сёння, у су-вяз! з глабашзацыяй, яно нацзвычай актуальнае.
Вядомы багаслоу А. I. Осшау выдзяляе два вызначэнш духоунасщ - свецкае 1 рэлшйнае. Свецкая духоунасць уключае у сябе элементы культуры (культурнасщ), маральнасць, эрудз1-раванасць, эстэтыку, этыкет. Рэлшйная духоунасць звязана з ¿мкненнем да святасщ, да выз-валення ад жарсцяу, ад духоунай поскудз1, дрэнных учынкау 1 звычак, звязана з любоую да Бога 1 бл1жняга. У той жа час праблема вызна-чэння духоунасщ з'яуляецца асноунай не толь-га для рэл1гп, але 1 для кожнага чалавека, па-колью менав1та станам духу абумоулен у кан-чатковым вышку характар, наюрунак 1 сама ра-зумнасць усёй чалавечай дзейнасщ. Свецкая духоунасць прыроушваецца, хутчэй, да культуры у яе духоуным аспекце [4].
У нашай свядомасщ паняцце «духоунасць» звязана з паняццем «вера». На пытанш, хто такая «духоуная асоба» 1 што такое «духоунасць», просты чалавек адкажа, што гэта святар, а духоунасць - вера. I у гэтым ёсць лопка. Вядома, першай формай адлюстравання духоунага свету чалавека з'яуляецца м1ф. У ¿м спалучаюцца па-чатю ведау, вераванняу, паттычных поглядау, фшасофп, розных вщау мастацтва. Але вера займае вядучае месца. Яна нараджаецца унутры чалавека, фарм1руе маральныя арыенщры, па-водзшы людзей у рэальным жыцщ. Аднак акра-мя Веры, паняцце «духоунасць» спалучае у сабе Дабро, 1сщну 1 Прыгажосць. Менав1та так успрымат духоунасць 1 грэю, 1 славяне, такога традыцыйнага погляду прытрымл1ваемся сёння I мы. Культура у сваёй аснове - духоунае ува-сабленне чалавека I народа, сукупнасць духоу-ных каштоунасцей, працэс ¿х стварэння, засва-ення 1 ацэню як грамадствам, так 1 асобным ча-
лавекам. У шыроюм сэнсе, прастора культуры склацаецца са створаных народам I перацаваемых з пакалення у пакаленне каштоунасцей, щэй, амвалау, вераванняу, звычаяу, нормау I правшау паводзш, што вызначаюць жыццё людзей.
Культуру трэба адрозшваць ад цывшзацьи. Цывшзацыя таксама стварае каштоунасщ - ма-тэрыяльныя 1 сацыяльныя, неабходныя для жыцця 1 юнавання чалавека.
Дык у чым жа рознща? «Рознща якраз у духоунасщ, якая з'яуляецца стрыжнем культуры, яе асновай 1 крынщай...
Вера, 1сщна (г. зн. веды, правераныя прак-тыкай), Мараль (варта нагадаць «залатое прав> ла» паводзш: «Трэба ставщца да шшага чалавека так, як табе хочацца, каб людз1 ставшся да цябе») 1 эстэтычная культура асобы (уклю-чаючы тонкасщ мастацкага перажывання) -гэта складае сутнасць духоунасщ у нашы дш I з'яуляецца звышзадачай усяго працэсу адука-цьп 1 выхавання моладзЬ> [5].
Ва умовах нашага часу набываюць новую трактоуку таюя катэгорьи, як мараль 1 маральнасць, размяжоуваюцца паняцщ «асоба» I «шдывщ».
Па вызначэнш прафесара БДУ А. Андрэева, мараль - гэта сютэма каштоунасцей, якая пры-мае форму нормау I правшау I рэгулюе паводз1-ны ¿ндывща з пункту гледжання штарэсау гра-мадства; мараль - гэта звод сацыяцэнтрычных догмау 1 канонау, яюя забяспечваюць прыяры-тэт патрэбнасцей соцыуму над патрэбнасцям1 асобы. 1нтарэсы асобы уключаюцца у мараль роуна у той ступеш, у якой асоба запатрабавана грамадствам 1 щкавая яму (г. зн. у мшмальнай ступеш).
Маральнасць - гэта сютэма каштоунасцей, якая прымае форму нормау I правшау I рэгулюе паводзшы шдывща з пункту гледжання ¿нтарэ-сау асобы (у яюя ¿нтарэсы грамадства уключаюцца як асноуная частка). Маральнасць - гэта дыялектычна гнутк1, аднак ушверсальны, нар-матыуны кодэкс асобы, у аснове якога ляжыць персонацэнтрычная арыентацыя.
Мараль I маральнасць суадносяцца як ¿нды-в1д 1 асоба, як соцыяцэнтрум 1 персонацэнтрум, як пс1х1ка 1 свядомасць, як натура 1 культура.
Маральныя адносшы рэгламентуюцца ¿нтэ-лектам - ¿нструментам працягу несвядомага, кал1 аднос1ны чалавека у грамадстве пачы-наюць рэгулявацца розумам (свядомасцю), мараль саступае месца маральнасщ, як больш н1з-кая с1стэма рэгуляцы1 - больш разв1тай, высо-кай. Маральнасць узн1кае на аснове марат, але не адмауляе апошнюю [6]. Для стабшьнага раз-в1цця кра!н^1 неабходна выхоуваць асобу мараль-ную, прыкладаючы шмат намаганняу праз усе магчымыя сродю уздзеяння на чалавека.
Вядома, што за тысячагоддз1 свайго юна-вання чалавецтва перажыло тры шфармацый-ныя рэвалюцьи: першая была звязана з вына-ходствам шсьменнасщ, дзякуючы чаму узшкл1 цывшзацьи; другая рэвалюцыя - вынаходнщт-ва кшгадрукавання - далучыла да вытанчанай шсьмовай культуры шыроюя масы людзей. Прычым ядром кшжнай культуры выступал! свяшчэнныя тэксты Ведау, Карана, Пящкшжжа 1 Б1блп, што надавала кшжнай эпосе у псторьп чалавецтва вектар напружанага духоунага пошу-ку. Трэцяя з рэвалюцый прывяла да узшкнення электронных сродкау шфармацьи 1 камушкацьи, у тым л1ку 1 1нтэрнэта, садзейшчала узшкненню новых неацназначных з'яу. Ужо у сам1х назвах асноуных сродкау сучаснай камушкацьи - Сус-ветная сетка, Глабальнае павуцшне - хаваецца выктк 1 насцярожваюць сэнсы гэтых назвау. Но-выя сродю камушкацьи адпавядаюць постмадэр-нюцкаму стану культуры 1 арыентаваны на бяс-концы плюратзм, рауназначнасць дабра I зла, высокага I шзкага, прытворнага I сапрауднага, прыгожага I апднага, што ставщь пад пагрозу такую функцыянальную характарыстыку чала-вечага быцця, як духоунасць.
Можна сказаць, што у таюх выпадках ста-вщца пытанне не толью аб духоунасщ асобы, але I аб карыснасщ яго для грамадства, аб яго ф1з1чным здароу1 1 нават захаванш жыцця. Каб не страцщь частку грамадства праз уплыу кам-п'ютарных тэхналогш, некаторыя дзяржавы уводзяць у 1нтэрнэт забарону на шфармацыю, якая сюравана на разбурэнне у свядомасц1 чала-века ¿дэалу высокай духоунасц1; медык1 спра-буюць лячыць ад камп'ютарнай залежнасщ.
Варта адзначыць, што сёння не кожны чала-век можа адрознщь дабро I зло, а ведаючы гэта адрозненне, можа свядома тварыць зло. Зараз зло пераапранаецца у адзенне дабра I пачынае панаваць у свеце. Задача маральна-духоунага выхавання - зраб1ць сябе 1 свет навокал леп-шым. Чалавек створаны для дабра, быць шчас-л1вым I атрымл1ваць асалоду ад вечнасщ, таму важна для яго выбраць прав1льны шлях у жыц-щ. Не прапусц1ць галоунае. На жаль, мы яшчэ не дастаткова адукаваныя у духоунай гал1не. I не толью у вызначэнн1 дабра I зла. Скарб нашай на-цыянальнай культуры неацэнны, але мы не усе ведаем яе 1 не цэшм. Неабходна памяняць ацэн-ку, што дасць ¿мпульс умацавання патрыятыз-му. А патрыятызм - гонар за кра1ну, за сённяш-ш дзень, упэуненасць у будучым - гэта таксама духоунае паняцце.
Крынщы духоунасц1 са стараж^1тных часоу был1 у самой сутнасц1 чалавека як творцы культуры, стваральшка духоуных каштоунасцей. 3 вынаходн1цтвам 1нтэрнэта, здавалася б, па-тэнцыял разв1цця I распаусюджвання духоунасц1
мог бы павял1чыцца, бо чалавек, выкарыстоува-ючы шфармацыйныя ¿навацы1, перамяшчаецца з матэрыяльнага свету у свет ¿дэальнай сутнасц1, рознабакова рэал1зуючы свае духоуныя здоль-насщ. Але паняцце духоунасц1 асобы не супадае з паняццем духоунай дзейнасщ, якая уключае у сябе разумовыя, лаг1чныя аперацы1, рацыяналь-ны разлш, як1я могуць не адпавядаць паняццю духоунасц1 1 нават уступаць у супярэчнасць з ¿м.
Духоунасць як характарыстыка асобы звязана з паняццем маральнасщ I адказнасц1, самаах-вярнасц1 1 сацыяльна-арыентаванай актыунасц1. Ц1 з'яуляюцца носьб1там духоунасц1 сучасныя СМ1? Асноуныя ¿нфармацыйныя плын1 у сучас-ным свеце групуюцца вакол мэтау узбагачэння любой цаной. Таму нашу эпоху можна назваць эпохай сусветнага падману, а магчымасц1 ман1-пулявання свядомасцю м1льёнау людзей стал1 беспрэцэдэнтнымг Уласна 1нтэрнэт выступае як найважнейшы фактар глабал1зацы1, забяс-печваючы фарм1раванне адз1най, агульна-сус-ветнай ¿нфармацыйнай эпох1 [7].
Заключэнне. У XXI ст. стабшьнае разв1ццё кра!н^1 немагчыма без кардынальнага рашэння пытанняу, сюраваных на фарм1раванне творчай, маб1льнай, пбкай, з багатым гуман1стычным па-тэнцыялам асобы. Разв1ваючы ¿нтэлект, неабходна выхоуваць ¿дэалы высокай духоунае щ.
Л1таратура
1. Николаевский, В. В. Фиаско мирового эгоизма / В. В. Николаевский // Беларуская думка. - 2009. - № 10. - С. 46.
2. Кастельс, М. Информационная эпоха: информационное общество и культура / М. Кастельс. - М.: ГУВШЭ, 2000.
3. Митрополит Минский и Слуцкий Филарет, Патриарший Экзарх всея Беларуси. Глобализация с богословской точки зрения / Филарет // Вступительное слово Митрополита Филарета на семинаре в Институте философии РАН в рамках Рождественских чтений 29 января 2004 г. [Электронный ресурс]. - Режим доступа: Шр:/тт<18.ЬуЛги-dy/special/trs_15.html. - Дата доступа: 10.08.2009.
4. Осипов, А. И. Путь разума в поисках истины / А. И. Осипов. - М.: Даниловский благо-вестник, 1997. - С. 196-205.
5. Салееу, В. А. Духоунасць I культура / В. А. Салееу // Народная асвета. - 2001. -№ 6. - С. 74.
6. Андреев, А. Н. Духовно экзистенциальный феномен / А. Н. Андреев // Беларуская думка. - 2009. - № 9. - С. 112-116.
7. Кирвель, Ч. С. Эпоха вселенского обмана: Информационный взрыв и судьбы духовности / Ч. С. Кирвель, И. В. Бусько // Беларуская думка. - 2009. - № 9. - С. 64-73.
Паступу 02.04.2010
