CC BY
46
Дмитрий ПОП
НАЧАЛО ХРИСТІЯНІЗАЦІї ПОДКАРПАТСЬКОЇ РУСИ И МІСІОНЕРЬІ-УГРОРУСИНЬІ в КИСВСЬКУВ РУСИ
Начало христіянізації Подкарпатської Руси давно інтересує не лем русинських ученых, но и ученых многих других держав, як словянсь-ких, так и несловянських. Зато и не чунно, ош написано на сисю тему уже немало научных робут. По вшитких основных проблемах авторы уцілові сходяться у свойих выводах, айбо суть межи нима невеликі незгоды у вызначеню начала христіянізації края и путьув, по яких христіянство ишло в русинський край. Проблема тут не лем у тум, ош бисіда иде за далекий и доста довгий період часу. Складность заключаться и в тум, ош изслідователі мавуть дуже мало источникув, в першум шорі писемных, котрі гонни бы розкрыти епохальноє явленіє в розвитку словянського населеня Подкарпатської Руси епохи рано-го середньовічя. Бо історичні собьітія, котрі ся ставали в сусіднььіх реґіонах и мали одзвук и на Подкарпатськув Руси, гонни лем косвенно пудтверждати выводы изслідовательув. зато ниє нич чунного в тум, ош єдні изслідователі утверждавуть, ош «.. .христіянство (Слово Божоє) в історичнув Подкарпатськув Руси началося проповідовати ищи з апостольських часув. Сюда доходила поголоска и за сятого апостола Андрія Первозваного, котра ишла из Придніпровья, и за сятого Павла, котра ишла из Иллірії»1. По другув версійи, «.утвержденіє христіянства в Мадярщині приписуєся латиньським владыкам Пілігріму Пассавському и Адальберту (Войтєху) Празькому, но грецькі писателі Скилиця, Кедрін и Зонара утверждавуть, ош христіянство поширьовалося в Дакійи (область сиридньої Тисы и типирушньої Румунії) и Паннонійи (при-дунайская часть Мадярщины) из Візантії ищи задовго до появы мадярув в Тисо-Дунайськув низині»2. Кідь раховати, ош Дакія и Паннонія -сусщы історичної Подкарпатської Руси, то природно предположите, ош христіянство тым часом доходило и до русинського краю. Говорить на сисю тему и професор М. Болдижар3. Окрем того, суть історичні дані и про то, ош владыка дакув - сусідув русинув Феофіл быв делеґатом уже 1-го Вселенського Собору (325 р.) в Нікейи, а сятый Микита обратив жительув Дакії в христіянство и учредив дві єпіскопства, єдно из
котрых - «Argensem et Mikloviensem» было учреждено діла руських4. Про то, ош словянськоє населеня Подкарпатя єдньїм из першых из словянських народув ЦентральноЇ и ВосточноЇ Європт познакомило-ся из христіянством, говорить и преданіє про Преподобного Иоана, происхожденіє котрого - из білих хорватув - предкув карпатських русинув - в преданійи пудчеркуєся двічі. Чиський изслідователь Франтішек Тіхи на основі документа, датованого 1032 р., пише в статі «Першый проблеск христіянства в Чихійи»: «Сятый Иоан прийшов до нас, як указує його типічноє имня, из руського Востока.. .Сесе было ищи в період, коли в Чихійи княжив Боржівой. Иоан же говорить, ош у свойув пещері жиє 42 роки. Иоан родився коло 820 року и прийшов до нас не пузніше 840 року.Иоан прийшов не як пустынник, ай як місіонер, як пропаґандіст христіянства.»5. Айбо говорити за якусь активну місіонерську діятельность Иоана в Чихійи не дуже и мож, бо як указує чиська хроніка Даліміла, написана в період 1282-1314 рр., чиський князь Боржівой, на час правленія котрого падеся, як говорить Франтішек Тіхи, ги бы місіонерська діятельность Иоана, вадь не знав за нього, вадь просто хотьув, обы го покрестив лептимный духовник высшого сану. Князь Боржівой задумов прилучитися до христіянства через крещеніє, айбо крещенія діла себе вун просив не од сятого Иоана, ай од моравського князя Сятополка и од архієпіскопа моравського Методія6. Дуже красно з точки зору русинув говорить за сесе собштіє у свойув літописи чиський хроніст Даліміл. Літописець писов свою хроніку в 1284-1314 рр.
Вун каже:
.a jakz brzo by po stole, prosi krsta ot Svatopluka, krale moravskёho a ot Metudie, arcibiskupa velehradskёho.
Ten arcibiskup Rusin biese msi slovensky sluziese.
Ten u Velehrade krti Cecha prreho,
Borivoje kneze Ceskёho.
Перевод: .и начим лем воссув на престол,
просить крещенія од Сятополка, короля моравського и од Мефодія, архівладтки вышеградського.
Тот архівладьїка Русином будучи,
Службу Божу по-славянски служить.
Тот в Вышеграді крестить чеха першого,
Боржівоя князя чиського...»
Треба ся признати, ош серйозні учині давно вже доказали, ош сяті братя русинами ни были, як, межи иншым, и болґарами, бо были они греки, котрі дубрі знали словянський язык, айбо тот факт, ош чиський хроніст Даліміл, описувучи важноє діла чехув событіє IX в., хоснує слово «русин», є доказом того, ош у часы Великої Моравії за русинув у Європі уже знали.
Начим лем мююнеры прийшли на Моравію, они нараз покрестили князя Моймира и його дружину и надале майже 25 рокув (з невели-кима павзами) проповідовали христіянство в Центральнув Європі. Но не в самув Моравійи, як ядрі державы, и не межи мораванами, а в окрайинных областях державы Моймировичув, бо самі моравани уже до місії сятых братув познакомилися из христіянським ученієм через місіонерув «из Влах», «из Грек» и «из Нємец». Моравія уже в началі IX в. была христіянізована, тут уже была и церковна організація. Правда, она не была независимов. Но не позеравучи на сесе, в каждум великум поселеню Моравії была цирьков, а даколи и дві. Иншак тото было на периферійи. именно периферія нуждалася в пошире-ню христіянських ідей. А русинський край уже в началі IX в. быв периферійов Великої Моравії. Именно в IX в. подкарпатські русины и познакомилися из христіянським ученієм (на сто рокув скорше од києвських князьув!). Не мож твердо казати, ош русинув познакомили з христіянством именно сяті братя, хотя Методій довгий час пере-бывов у Паннонійи, што не так уже й далеко од русинського краю. Скорше за вшитко, познакомили русинув з христіянськими ідеями ученики сятых братув. Доказом сього годен служити не лем тот факт, ош наука не знає пузнішого за IX вік періоду христіянізації русинув, но и фактолопчный матеріал, найденый при археолойчных розкопках недалеко од восточнословацького вариша Міхаловце (30 км од Ужгорода) в 1977 р. Архелоґами были розкопані стшы стародавньої ротонды (церкви) и найдена камінна плита з епітафійов (надгробным словом), написанов словянскима буквами. Найдені матеріалы гонни служити доказом того, ош христіянство у русинув має давньоє коріня, и што завершальный його етап припадать на час місіонерської діятельности сятых братув Константина (Кирила) и Методія, т.е. на конец IX в. Чому ідеї христіянства завладіли словянськима язычниками за доста куртый, з історичної точки зору, час? Безусловно, праведность, высою моральні цінности, котрі проповідує христіянськоє ученіє, мали и
мавуть величезну притяжну силу. Кідь порувняти христіянство з язычеством, то сесе было завершеноє, величезної силы и ясности ученіє, Велика Філософія. Зато ниє нич чунного в тум, ош оно доста легко овладівало умами цілих народув, дійствовало на їх моральноє житя дуже благотворно. Майпершым и непремшным результатом принятя христіянства є зміна моралі чоловіка, зміна його удношеня до себе и до довколишнього світу. Моральна часть христіянського ученія натулко силна и очевидна, што многі люди, даколи и дуже далекі од Церкви, именно у переміні моральных цінности и видять задачу христіянина. Христіянство свойов проповідьов принесло русинам духовні цінности, котрі радикально отличалися од тых, што проповідовало язычество. Житя, яким жили предки русинув, мож назвати доправды неморальным. Айбо таким неморальным житьом жили и другі язычники. И сам києвський літописець Нестор, говорячи за воєнні походы києвських князьув-язычникув, из страхом говорить за тоті звірства, што их чинили княжеські дружинники над мирныма жителями в епоху язычества (напримір, поход Олега на Константинополь, и походы и Олґи, и Іґора лем дань збирати - усі они сопровождалися погромами, раблованьом, убийствами и насильствами). Убийства, розпущенусть и насильство сопровождали язычника усяды. Згадайме хоть лем восточнословянсь-ких князьув, сятых Бориса и Гліба, чия смирть была не добровольным мученичеством во имня мира в обществі, а результатом борьбы за владу. И думалося, ош ниє такої силы на світі, котра гонна удвести язычника уд гріха, удвести го уд страшної зарвы, на краю которої вун стояв. Но появилася Цирковь Христова, котра взяла на ся отвітственну місію -указати людям Путь до Истины, путь искупленія гріхув, Цирьков, за котру Создатіль її Исус Христос пувув так: «...и врата ада да не одолеют ея». Природно, говорячи про благотворный вплыв христіянства на моральноє житя народа, мы не говориме за вшитко общество уцілові, но и не погрішиме протув истины, кідь укажеме на примірі києвського князя Владимира, накулко благотворно вплынуло на мораль жительув Києвської Руси христіянство. Из исторії ся знає, ош князь Владимир быв безжалосным и грубым деспотом (забив и свого брата), вух роспутноє житя айбо потому, як ся покрестив, вун став истинным христіянином и вже до кунця свого житя придіржововся євангельської заповіди «люби ближнього, як самого себе».
Христіянізація начиналася, як правило, з вирьхньых шорув общества, з близької до князя чиляди. Христіянські ідеї приймалися панами з виду легко, без проблем, што не мож пувісти за просту чилядь, неграмотный и забитый народ, котрый, як правило, дуже чажко удвы-кать уд обачайув свойих предкув. Цирьков мусіла даже розробити своєобразний кодекс кары за нарушеня норм христіянської моралі.
Сися кара в разных христіянських Цирьквах была не єднака. Напримір, в «Пространнум житійи Кирила» суть острі выпады протув німицьких христіянських місіонерув в Моравійи за їх примиренчеськоє удношеня до язичеських віровань и обрядув. Як говориться в «Житійи», они мораванам «не браняхоу же жерътв творити по перьвому обычаю, ни женитв бещисленых творити»7. Гонно быти, ош єдна из причин разногласій межи візантійськима місіонерами и німицькима духов-ныма лицями была в тум, ош кара, што ся опреділяла каролінґськов (німицьков) цирьковльов за нарушеня норм христіянської моралі, была намного слабша, ги кара за такі же прогрішности в візантійськум цирькувнум праві. Напримір, по «Мерзебурзькум пенитенціарію» К в. («poenitentiarius» - «покаянный» - лат.), переведеному на словянський язык у Великув Моравійи, прелюбодіяніє каралося 4-ручным постом8. А по канону Анкірського Собора за такий же проступок опреділявся 17-ручный пуст9. Мы видиме, ош на зорі христіянізації было ищи немало своєобразій у розуміню христіянської вірш и прогрішности, но головноє, што ся состояло уже тым часом - признаніє Исуса Христа Господом, готовность ити на пожертвы, лем обы претворити в житя Його заповіди, смиренноє послушаніє Церкви и признаніє її ролі як духовного пастыря, и признаніє її непреходящої ролі в ділі Спасенія.
Скоро князю Сятополку упала возмога розширити Велику Моравію и на юго-восток. Тым часом восточнофранкський цісарь Арнулф, як и його попередники, лакомився на зимлі Сятополка, діла чого и заключив союз з болґарами, влада котрых поширьовалася аж до Марамороша -южної части Подкарпатя. Коли у 882 р. болгары увырвалися у Велику Моравію, восько Сятополка не лем угнало їх из земель моравських, но й пушло дале и завладіло зимлями межи Дунайом и Тисов и заняло лівобережну часть сириднього Потися, де проходив важный «соляный путь», який ишов по Тисі и поздовж Тисы и по якому возилася суль из Марамороша в центральні области Мадярщины. Сисі зимлі Константин Багрянородный назвов «некрещена Велика Моравія». Майже ош тото были зимлі, котрі нащавив у 882-884 рр. архівладтка Методій, де вун стрічався из дружинов єдного из вождьув племен угрув, и уткіль на територію Болгарії уже по смерти Методія у 885 р. попали поєдні його ученики10.
Таким образом, приведені доказы и зроблені выводы указувуть на то, ош христіянізація Подкарпатя ишла из запада и юга дякувучи місіонерськув діятелности сятых братув - Константина (Кирила) и Методія у Великув Моравійи, естафету котрых у сьум богоугоднум ділі достойно продовжили їх многочиселні ученики - Анґелар, Горазд, Климент, Наум, Климент Охридський, Константин Преславський и т.д. Сисі собттія удносяться до IX в., т.є. русины познакомилися з
віроученієм Исуса Христа на цілоє столітя скорше, ги жителі Київської Руси. Булше того, поєдні изслідователі історії православія, такі, як руський історик, академік Петербурзької АН Є.Є. Голубинський, И. Огієнко и др. доказувуть, ош подкарпатські русины, принявши христіянство ґреко-восточного обряда, понесли го дале на восток, в Києвську Русь. Є.Є. Голубинський припущать, ош києвський князь Владимир Великий діла поширеня христіянства ґреко-восточного обряда в Києвськув Руси годен быв запросити місіонерув из Угорської Руси (Подкарпатя), котрі «были мадярські вадь угорські руські, што жили и дотипир ищи живуть на другум боці Карпат в сіверо-восточнув Мадярщині и котрі были обращині в православноє христіянство на цшый вік скорше уд нас» (мадяри называвуть русинув и «magyar oroszok - мадярські русскі», и «ruszinok - русины», а московські учині называли русинув «угророссы», авадь «карпатороссы»)11.
В Х в., як уже удмічалося выше, києвські князі почали позерати на запад и установили контакты з двома словянськима христіянськима державами - Польщов и Чихійов. Напрошуєся вопрос: чому князь Владимир, котрый задумов христіянізовати Києвську Русь, запросив христіянських місіонерув не из западных словянських держав, а групу сященникув из Угорської Руси (Подкарпатя)? Запрошені были Моисей Угрин и два його братя - Єфрем и Георгій. Они были запрошені до Києва князьом Владимиром обы проповідовати христіянство и укріпльовати Цирьков Христову, бо христіянство межи подкарпатськима русинами на тот час уже пустило глубокоє коріня, а в Києвскув Руси ученіє Христа лем начинало овладівати умами русичув. Сесе собттіє є доказом двох історичнтх фактув: 1) подкарпатські русины познакомилися з христіянством намного скорше, ги києвські князі; 2) в вв. у словян
была дуже близька языкова общность, айбо києвського князя булше манив менталітет подкарпатських русинув, ги западных словян, вун и запросив в качестві проповідникув христіянства межи києвськима русичами Моисея Угрина и його братув Єфрема и Георгія из Угорської Руси (Подкарпатя). Удсіль и назва братув - Угрины. Братя Угрины прийшли в Києвську Русь в началі XI в. Княжеська майближа чилядь и його дружина майже ош и были тым середовищом, де братя гонни были проповідовати христіянство. Гонно быти, ош Угрины были дружинниками ростовського князя Бориса, сына князя Владимира I, бо, як каже Нестор-літописець в «Повусти временных лет», єдного из слуг сятого князя Бориса звали Георгій, «а родом отрок сей був “Угрин“, і його сильно любив Борис, навіть возложив був на нього гривну велику золоту»12. У час траґічнтх событш 1015 р. на ріці Альті, коли князь Борис быв забитый сторонниками Сятополка I, загиб и єден из братув Угринув - Георгій. За сесе Нестор-літописець говорить в «Повести вре-
менных лет» так: «І слугу його (Георгія), що (князя прикрив), упавши на нього, пронизали (разом) із ним. Був же цей улюбленцем Бориса»13. (У єдно з князьом Борисом быв забитый и його брат, муромський князь Гліб; пузніше руська Цирьков обох князьув канонізовала, т.є. уголосила сятыма). Єфрем, коли ся дузнов про смирть брата Георгія (найшов на місті крвавых событій його удрізану голову, видко, таким образом враг завладьув золотов гривнов Георгія), удыйшов на ріку Тверцю (ныш район вариша Торжка у Тверськув обл., Росія), де до 1038 р. справив манастырь на чисть сятых князьув Бориса и Гліба. Умер Єфрем в глубокув старости. Його мощі обретені нетлшныма в 1572 р. и поныш почивавуть в основанув ним обителі14.
Моисей Угрин є майдавшшым знамым карпаторусинським діятельом духовного и книжного просвітительства. Житіє його описано и храниться в Києвськум Патерику XIV в. Споминаться Моисей Угрин и у Пролозі Мукачевського Літопису. Выходець из Угорської (Подкарпатської) Руси, етшчный русин, вун быв дружинником, служив, согласно Лаврентієвському Літопису, у києвського князя Бориса (992-1016 гг.). Потому, як князя Бориса забили, Моисей хоть ся и вернув до Києва, айбо його житєйський путь оказався дуже складным. Вун быв духовником сестры Ярослава Мудрого Передславы. В 1018 р., потому, як поляки захватили Києв, Моисей быв плшеный рийтарями польского короля Болеслава Храброго. Літописець Нестор, ги бы оправдувучи Ярослава, пише, ош Ярослав не встиг приладитися до битвы з поляками, зато Болеслав легко го побідив. А Ярослав спрятався в Новгороді. Болеслав Храбрый захватив много добра в Києві, но тут ниє нич чунного, рабло-ваня было складовов частьов каждого подобного похода, бо лем награ-бленым князі вадь королі гонни были розплатитися из свойим воськом. Окрем того, в Києві Болеслав зробив свойов наложницьов сестру Ярослава Мудрого Передславу. А лишавучи Києв, польський король захватив из собов и другу сестру Ярослава Мудрого, Премиславу. Окрем них, Болеслав захватив ищи 5 сестер Ярослава, його першу жону и його мачоху, сему жону Владимира Аделію. В Літопису говориться, ош в польский плін попав и знамый києвський церковный діятель Моисей Угрин, духовник Передславы. Точно не знати, як довго пробыв Моисей Угрин у Польщи, но суть косвенні доказы, ош именно будучи в пліну, вун быв пострыженый в иночество єднтм афінським ієромонахом, котрый иппен тым часом вандровов по Цетральнув Європі. Поляки тым часом ищи лем починали знакомитися з христіянством, зато Моисей Угрин быв тут булше христіянський проповідник, ги плшный. Потому, як Моисей вернувся из Польщі до Києва, вун подвизався в Києво-Печерськув лаврі (быв монахом) ищи цшых 10 рокув. Преставився коло 1043 р., быв похороненый в Ближньых Пещерах. Каношзованый
православнов цирьковльов (уголошеный сятым)15. А сятый Антоній Печерський, котрый быв єднтм из основательув Києво-Печерського манастыря, преставився в 1073 р. Удсіль слідує, ош преподобный Моисей Угрин, етшчный русин, быв першым преподобным (сятым из монахув) Києвських пещер, де и поныш почивавуть його нетлінні мощі. В 1996 р. часть нетлшных мощув преподобного Моисея Угрина по ходатайству архівладтки Мукачевської єпархії Євфімія была перенесена на історичну Отчизну сятого, на Подкарпатську Русь, из которої Моисей и його братя Єфрем и Георгій совершили исход в началі Х! в. Рака з частьов мощув преподобного Моисея Угрина поміщена в церкви Сято-Миколаєвського Мукачевського манастыря16. По преданію, она має чудодійственну силу.
ПРИМЕЧАНИЯ
1. Игумен Гавриил (Кризина). Православная Церковь в Закарпатье (ХХ век). Киев,1999. С. б.
2. Шкирпан Н. Записки из истории Подкарпатской Руси. Мукачево,1924. С. 17.
3. БолдижарМ.М. Краю мій рідний. Ужгород, 1998. С. 155.
4. Шкирпан Н. Записки из истории Подкарпатской Руси. С. 10.
5. Пап С. Початки християнства на Закарпатті. С. 52.
6. Бескид Н.А. Карпаторусская древность.Ужгород,1928. С. 10б.
7. Magnae Moraviae fontes hisorici, I-V, Brno: CSAV, 19бб-1977. d. II. S. 103. S. Там же. С. 140.
9. Там же. С. 337.
10. Раткош П. Великая Моравия и ее историческое и культурное значение. М.; Наука,1985. С. S5.
11 Голубинский Е. История Русской церкви. М., 1901. Т. I. С. 1б7.
12. Літопис Руський. За Іпатським списком переклав Леонід Махновець.К.: Дніпро,1990. С. 77.
13. Там же.
14. Игумен Гавриил (Кризина). Православная Церковь в Закарпатье (ХХ век). С. 14.
15. Літопис Руський. С. 48-49; S3; 590.
16. Поп Д.И. История Мукачевского монастыря. Ужгород, 2002. С. 35.
