Научная статья на тему 'МЕВА-САБЗАВОТЧИЛИК ТАРМОҚЛАРИ БАРҚАРОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА КЛАСТЕРЛАР ФАОЛИЯТИНИНГ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ'

МЕВА-САБЗАВОТЧИЛИК ТАРМОҚЛАРИ БАРҚАРОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА КЛАСТЕРЛАР ФАОЛИЯТИНИНГ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
5
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
озиқ-овқат / сув танқислиги / сув таъминоти / мевали дарахтлар / узумзорлар / аграр соҳа / барқарор / ривожланиш / хорижий тажрибалар.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Назарова М.С.

Бугунги кунда кластерларнинг ривожланиши барқарор инновацион ривожланишга ва минтақадаги қишлоқ хўжалигининг рақобатбардошлигини ва умуман агросаноат мажмуасини ривожлантиришга ёрдам берадиган муҳим воситалардан бири ҳисобланади. Ушбу мақолада мева-сабзавотчилик тармоғини барқарор ривожлантиришда хорижий давлатлар тажрибасидан ўрганган ҳолда агрокластерлар тизимини янада ривожлантириш ва такомиллаштиришга қаратилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МЕВА-САБЗАВОТЧИЛИК ТАРМОҚЛАРИ БАРҚАРОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА КЛАСТЕРЛАР ФАОЛИЯТИНИНГ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ»

Назарова М.С.

Тошкент икщисодиёт ва технологиялар университеты ицтисодиёт кафедраси катта уцитувчиси

МЕВА-САБЗАВОТЧИЛИК ТАРМОЦЛАРИ БАРЦАРОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА КЛАСТЕРЛАР ФАОЛИЯТИНИНГ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

Аннотация. Бугунги кунда кластерларнинг ривожланиши барцарор инновацион ривожланишга ва минтацадаги цишлоц хужалигининг рацобатбардошлигини ва умуман агросаноат мажмуасини ривожлантиришга ёрдам берадиган мууим воситалардан бири уисобланади. Ушбу мацолада мева-сабзавотчилик тармозини барцарор ривожлантиришда хорижий давлатлар тажрибасидан урганган цолда агрокластерлар тизимини янада ривожлантириш ва такомиллаштиришга царатилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чицилган.

Калит сузлар. озиц-овцат, сув танцислиги, сув таъминоти, мевали дарахтлар, узумзорлар, аграр соуа, барцарор, ривожланиш, хорижий тажрибалар.

Nazarova M.S. senior teacher department of economics Tashkent University of Economics and Technologies

IMPROVING THE ACTIVITY OF CLUSTERS IN ENSURING THE SUSTAINABILITY OF FRUIT AND VEGETABLE NETWORKS

Annotation. Today, the development of clusters is one of the important tools that promotes sustainable innovative development and competitiveness of the region's agriculture and the development of the agro-industrial complex as a whole. This article develops proposals and recommendations aimed at further development and improvement of the agricultural cluster system, taking into account the experience offoreign countries in the sustainable development of the fruit and vegetable industry.

Keywords. nutrition, water shortage, water supply, fruit trees, vineyards, agricultural sector, sustainable development, foreign experience.

Дунёда ахоли сони шиддат билан усаётганлиги ва шунга яраша уларнинг озик;-овк;ат ва кишлок хужалиги махсулотларига булган эхтиёжлари тобора ортиб бораётган бир пайтда, уларни таъминлайдиган асосий тармок, яъни кишлок; хужалигида аграр ислохотларни янада чукурлаштириш, ози;-ов;ат билан таъминлаш, ахолини ижтимоий

химоялашга каратилган тадбирларнинг самарали тизимини яратишни такозо этади. Шу боис озик-овкат махсулотлари бозорига махсулот етказиб берувчи фермер ва дехкон хужаликлари олдида хам маъсулиятли вазифалар турмокда.

Мамлактимиз Президенти Ш.Мирзиёев 2019 йил 5 ноябрдаги мева-сабзавот тармогини янада ривожланириш ва экспортини ошириш, ахоли томоркасидан самарали фойдаланишни таъминлаш масалаларига багишланган видеоселектор йигилишида "Узбекистонда бир нечта йирик экспортёр кластер ташкил этиш, кишлок хужалигида кушимча киймат занжирини яратиш ва даромадни ошириш, махсулот ишлаб чикарувчиларни аник бозор, аник молиявий манба билан ишлайдиган тадбиркорга бириктириш лозимлиги"ни83 таъкидлаб утганлар.

Албатта бу борада, уз ечимини кутаётган масалалар борки, бунда богдорчилик сохасини ривожлантиришнинг ташкилий-иктисодий механизмини амалиётга жорий этиш максадга мувофикдир:

- юкори хосил берадиган, касаллик ва заркунандаларга чидамли, табиат инжикликларига бардой бера оладиган ва бозордаги талаб узгаришларига тезда жавоб берадиган мевали дарахтлар навларини купайтириш ва худудларнинг жойлашган урни ва табиий иклим шароитини инобатга олган холда жойлаштириш масаласини хал этишни;

- маълумки, сув етишмаслиги хисобига мавжуд боглар нобуд булиш холатлари кузатилмокда. Чунки, аксарият вилоятларда мевали дарахтларга сув етказиш тизими насослар оркали амалга оширилмокда. Шу боисдан нафакат сув танкислиги, насослардан фойдаланиш, ёкилги мойлаш материаллари сотиб олиш хамда электр энергияси сарф-харажатлари юкорилиги эса сув таъминотига узига хос тусикларни вужулга келтирмокда. Шу нуктаи назардан сув таъминоти тизимини моддий-техник куроллантириш учун инвестиция (давлатнинг максадли имтиёзли кредитлари, турли грантлар, хусусий тармок маблаглари ва бошка молиявий манбалар хисобидан) жалб килишни рагбатлантириш механзмлари ишлаб чикилиши ва жорий этилиши зарур;

- мевали богларни илмий асосланган агротехник коидалар доирасида, худудларнинг тупрок таркиби, мевали дарахтлар тури ва навлари, хосилдорлиги каби курсаткичларини хисобга олган холда тупрок унумдорлигини оширишда махаллий ва минерал угитлар билан таъминлаш тизимини такомиллаштириш;

- мевали дарахтлар ва узумзорлар таркибини худудий бозорлар ва мавжуд имкониятларини хисобга олган холда экспортга махсулот ишлаб чикариш масаласини хисобга олган холда мевали боглар таркибини оптималлаштириш;

83 Халк сузи газетаси. 2019 йил 6 ноябрь, №229 сон.

- богдорчилик тармогини механизациялаштириш даражасини ошириш максадида тармокни богдорчилик ва узумчилик техникалари билан таъминлаш, мавжуд техника воситаларини таъмирлаш ва эхтиёт кисмлар билан таъминлаш масаласини хал этиш;

- сув танкислигини хисобга олган холда сугориш техника ва технологияларни такомиллаштириш,жумладан тогли ва тоголди худудларда микро ва томчилатиб сугориш усулларини кенг куллаш тизимини йулган куйиш.

Мамлакатимиз кишлок хужалигида озик-овкат муаммоларининг мавжудлиги ва кишлок хужалигидаги ички ва ташки тенденциялар хамда кишлок хужалигини ривожланиш стратегик ахамиятининг ортиши, ушбу тармокда тупланган ижобий тажрибаларни жахон хужалигида эришилган сунгги илмий-техник тараккиёт ютукларидан фойдаланган холда кишлок хужалигини молиявий таъминотини баркарорлаштириш шароитида тармокда агрокластерларни янада ривожлантириш зарур хисобланади.

Кишлок хужалиги агрокластери кишлок хужалиги ишлаб чикарувчилари, озик-овкат саноати корхоналари, уларга хизмат курсатадиган инфратузилма ташкилотлари, озик-овкат ва бошка бозорларда кулай иш мухитида фаолият юритадиган, худуднинг ракобатбардошлигини ва баркарорлигини оширишга ёрдам берадиган узаро муносабатларни амалга оширувчи уюшма хисобланади.

Жахон амалиётида аграр соханинг баркарорлигини таъминлашда алохида ахамиятга эга булган тармоклараро ва худудий интеграциялашган тузилмалардан бири агрокластер хисобланади, мамлакатимизда бу тармокни янада ривожлантириш ва шакллантириш учун барча имкониятлар мавжуддир. Бугунги кунда кластерларнинг ривожланиши баркарор инновацион ривожланишга ва минтакадаги кишлок хужалигининг ракобатбардошлигини ва умуман агросаноат мажмуасини ривожлантиришга ёрдам берадиган мухим воситалардан бири хисобланади.

Мамлакатимизда мева-сабзавотчиликни жадал ва инновацион ривожлантириш учун мева-сабзавот кластерларини иккита йуналишда шакллантириш жорий этилмокда:

биринчи йуналиш - мева-сабзавот махсулотларини ишлаб чикаришдан то сотишгача булган белгиланган жараённи мустакил равишда амалга оширувчи ягона ёки узаро боглик корхоналар гурухи доирасида мева-сабзавот махсулотлари ишлаб чикаришни ташкил этиш кластери;

иккинчи йуналиш - кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларига кишлок хужалиги юмушларини ташкил килиш учун экиш материали, аванс туловларини такдим этувчи ва улардан ишлаб чикарилган махсулотни келишилган нархларда сотиб олувчи кишлок хужалиги ишлаб чикарувчилари, тайёрловчи корхоналар, кайта ишловчилар, экспорт килувчилар уртасида кафолатланган шартномалар асосида "уруг -кучат -махсулот етиштириш -тайёрлаш -саклаш - кайта ишлаш -транспортировка

килиш -бозорга етказиш" тамойили буйича узлуксиз занжирни шакллантирадиган мева-сабзавот махсулотлари ишлаб чикаришни ташкил этиш кластери.

Кластер куйидаги вазифаларни узида мужассамлаштириши лозим:

-мева-сабзавот махсулотлари етиштириш, саклаш, кайта ишлаш ва сотишга чукур ихтисослашиш;

-мева-сабзавот махсулотларини етиштириш, кабул килиш, тозалаш, саралаш, куритиш хамда кайта ишлашда янги инновацион технологияларни жорий этиш;

-ер майдонларидан фойдаланиш: ажратилган ер майдонларидан самарали ва унумли фойдаланиш, майдонларга сифатли, жахон андозаларига мос экспортбоп мева, узум ва сабзавот экинларни жойлаштириш, самарасиз ва истикболсиз кишлок хужалик экинлари урнига боскичма-боскич мева, узум ва сабзавот экинлари жойлаштириш;

-мева-сабзавот етиштириш буйича илгор хорижий тажрибаларни урганиш, улардан минтака ва худудий шароитларда кенг фойдаланиш, мева-сабзавотчилик сохасига хорижий мутахассисларни жалб килиш;

-экспортга йуналтирилган кишлок хужалиги махсулотларини етиштириш, уларнинг селекцияси ва уругчилигини кластер худудларида узлаштириш, ривожлантириш, илмий тадкикот муассасалари билан хамкорликни йулга куйиш; -серхосил мева, узум ва сабзавот экинларини экиш, махсулот етиштириш, саклаш, кайта ишлаш ва сотиш жараёнини тулик камраб олувчи тизимни шакллантириш, шунингдек замонавийинновацион, ресурс тежамкор технологияларни мева-сабзавот махсулотларини етиштириш жараёнларига жорий килиш;

-малакали янги иш уринларини ташкил этиш.

Кишлок хужалигида ишлаб чикаришни тугри ташкил килиш механизмларидан бири бу халкаро тажрибаларга таянган холда кластерлар тизимини ривожлантириш хисобланади. Кластер тизимининг афзаллиги шундаки, мазкур жараёнда барча мехнаткашларнинг манфаатлари уйгунлашади, яъни хом ашё етиштиришдан тортиб, уни кайта ишловчи корхоналаридаги барча ишчи-ходимларнинг махсулот сифатига бирдек жавобгар буладилар. Чунки якуний жараён натижасига кура, товарни сотишдан тушган кушимча кийматнинг бир кисми шу ишга хисса кушган мехнаткашларга таксимланади.

Мамлакатда агрокластер фаолиятини янада такомиллаштириш учун куйидаги вазифалар бажарилиши лозим:

- агрокластер шаклланишининг узига хос хусусиятларини аниклаш ва урганиш;

- кишлок хужалиги ишлаб чикаришини ташкил этишнинг кластерли шаклига утишнинг иктисодий асослари ва шартларини урганиш;

- худудларни жойлашган урнини эътиборга олган холда минтакавий агрокластерлар баркарор ривожланишининг белгиланган шартларидан

самарали фойдаланиб, унинг илмий асосланган принципларини ишлаб чикиш;

- минтакада кишлок хужалигини баркарор ривожлантиришни таъминлашда агросаноат мажмуасининг тузилишини ва унинг индивидуал элементларининг ролини асослаш;

- аграр иктисодиётни бошкаришнинг турли даражаларда кишлок хужалиги фаолиятини ташкил этишнинг кластер шаклларининг афзалликларини урганиш;

- ишлаб чикаришни ташкил килишнинг кластер шаклининг ривожланиш муаммолари ва истикболларини урганишдан иборатдир.

Хулоса киладиган булсак, мева-сабзавот кластери фаолиятини такомиллаштиришда куйидаги асосий вазифалар х^ал килиниши лозим:

- экинлар хосилдорлигини ошириш максадида селекция ва уругчилик сохасида янги технологияларни, "ноу-хау"ларни жорий этиш, инновацион ишланмалар яратиш ва кенг куллаш;

- махсулот етиштириш, тайёрлаш, саклаш ва кайта ишлашнинг замонавий, интенсив ва ресурстежамкор технологияларни кенг жорий этиш оркали самарали фаолият юритиш;

- чукур маркетинг тадкикотлари олиб бориш асосида ички ва ташки бозорда ракобатбардош махсулотлар ишлаб чикаришни йулга куйиш, махсулот етиштиришнинг макбул хажмларини белгилаш;

- махсулотлар етиштириш, тайёрлаш, ташиш, саклаш ва кайта ишлаш хамда уларни ички ва ташки бозорларда сотиш максадида чакана ва улгуржи савдо тизимини йулга куйиш, шу жумладан хорижий давлатларда савдо уйларини ва республика худудларида фирма дуконларини очиш;

- илгор хорижий тажрибаларни урганиш ва махаллий шароитларда улардан кенг фойдаланиш, кластер тизимини кенг жорий этишда хорижий эксперт ва мутахассисларни жалб килиш;

- ташки иктисодий фаолият билан шугулланиш, товар-хом ашёларни импорт-экспорт операцияларини амалга ошириш, инвестициялар, шу жумладан тугридан-тугри хорижий инвестицияларни жалб килиш;

- кооперация алокаларини мустахкамлаш ва ривожлантириш;

- ахолини иш билан таъминлаш.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Мамлактимиз Президенти Ш.Мирзиёев 2019 йил 5 ноябрдаги мева-сабзавот тармогини янада ривожланириш ва экспортини ошириш, ахоли томоркасидан самарали фойдаланишни таъминлаш масалаларига багишланган видеоселектор йигилишидаги маърузаси.

2. ЗС Шохужаева. Зарубежный опыт в сельском хозяйстве по использованию водных ресурсов. Economics 1 (44), 2020. Стр. 19-22.

3. NS Xushmatov, ZS Shoxo'Jaeva. SUV RESURSLARINING AGRAR TARMOQNI BARQAROR RIVOJLANTIRISH BILAN O'ZARO

BOG'LIQLIGINI BAHOLASH. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences jurnal №3, 2022. Page 1121-1129.

4. Shoxojaeva Zebo Safoevna, Mamanazarova Nasiba Juraevna. Economic efficiency of modernization and development of water facilities in agriculture. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal №8, 2020. Page 195-201.

5. ZS Shokhujaeva, AS Eshev, N O' Murodova, FS Temirova. Changes, problems and solutions in the water system in the connections of innovative economy. AIP Conference Proceedings. 2023/3/15.

6. ZS Shokhujaeva, HN Mirjamilova. Innovative processes in the water sector and factors influencing their development. Asian Journal of Research in Business Economics and Management, №5, 2022. Orp.18-27.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.