CC BY
31
st. kpt. mgr inz. Joanna SZEWCZYK
Szkola Glôwna Sluzby Pozarniczej
METODYKA E-LEARNINGU W KONTEKSCIE SZKOLEN INTERNETOWYCH Z ZAKRESU OC, OL I ZK12
The methodology of e-learning in the context of online training courses in civil defense, civil protection and crisis management
Streszczenie
Ksztalcenie osob doroslych na calym swiecie przyjmuje nowe formy. Czy potrafimy wykorzystac nowoczesne technologie informatyczne w szkoleniach dla pracownikow administracji publicznej? Ponizszy artykul przybliza strategie e-learningu. Przedstawia wybrane wyniki badan nad szkoleniami internetowymi, przeprowadzonymi w celu sprawdzenia funkcjonujqcej rzeczywistosci w obszarze ksztalcenia zdalnego z zakresu bezpieczenstwa cywilnego. Autorka omawia metodyk^ i sprawdzone modele e-ksztalcenia.
Summary
Nowadays, adult education takes on new forms. Could the modern IT technologies be used for training the public administration staff? This article presents an introduction to training strategies for e-learning. The results of research on the effectiveness of selected online training courses are presented. The research was conducted in the field of online education in civil protection and crisis management. The methodology and proven models of distance education are discussed.
Slowa kluczowe: e-nauczanie, metody, narz^dzia i techniki dydaktyczne, badania;
Key words: e-learning, teaching methods, techniques and tools, research;
Wst^p
Wiedza z zakresu obrony cywilnej, ochrony ludnosci i zarz^dzania kryzysowego stanowi nieodl^czny element jakosci dzialan pracownikow administracji publicznej. Rozwoj
1 OC - obrona cywilna, OL - ochrona ludnosci, ZK - zarz^dzanie kryzysowe.
2 Strony w druku: 91-104; pages in print: 91-104.
zagrozen cywilizacyjnych wskazuje na koniecznosé stalego doskonalenia i rozwijania ich kwalifikacji zawodowych. Tradycyjna forma ksztalcenia czçstokroé koliduje z obowi^zkami zawodowymi i obecnosci^. w miejscu pracy. Dlatego w roku 2003, wzorem innych osrodków akademickich (wówczas: OKNO - Osrodek Ksztalcenia na Odleglosé Politechniki Warszawskiej, COME - Centrum Otwartej i Multimedialnej Edukacji Uniwersytetu Warszawskiego, Polski Uniwersytet Wirtualny powolany przez UMCS w Lublinie i Wyzsz^. Szkolç Humanistyczno-Ekonomiczn^ w Lodzi), Biuro Szkolenia KG PSP przy udziale Szkoly Glównej Sluzby Pozarniczej podjçlo po raz pierwszy prób$ przeprowadzenia szkolenia internetowego dla pracowników administracji samorz^dowej z zakresu zarz^dzania w stanach zagrozen i doskonalenia systemu ochrony ludnosci. Wtedy uczestnicy kursu korzystali glównie z tresci wykladów udostçpnionych przez Internet w formie plików tekstowych. W kolejnych edycjach szkolen w roku 2006 i 2008 organizatorzy udostçpnili narzçdzia komunikacji internetowej. W jakim stopniu przyjçty model ksztalcenia i uzyte narzçdzia spelnily funkcje e-learningu? Jak postrzegaj^. takie szkolenia na odleglosé ich uczestnicy?
Obraz funkcjonowania obecnie stosowanych metod ksztalcenia w obszarze prowadzonych on-line szkolen z zakresu bezpieczenstwa cywilnego przedstawily badania, przeprowadzone przeze mnie w latach 2008 - 2009 w ramach pracy naukowo-badawczej [Szewczyk, 2009]. Ich przedmiotem byly metody, techniki i narzçdzia dydaktyczne wykorzystywane w technologii internetowej podczas prowadzonych on-line szkolen z zakresu OC, OL i ZK w aspekcie ich przydatnosci w ksztalceniu kadr dla zarz^dzania kryzysowego i ratownictwa. Artykul przedstawia tç czçsé wyników, która odnosi siç bezposrednio do metodyki ksztalcenia zdalnego przez Internet, przybliza strategie e-learningu oraz omawia sprawdzone modele e-ksztalcenia.
Zrozumiec e-learning
Przed przyst^pieniem do omówienia przeprowadzonych badan w krótkim zarysie zostanie przedstawiona koncepcja ksztalcenia zdalnego i elementy skladowe e-learningu.
E-learning, czyli „sposób przekazywania wiedzy, wykorzystuj^cy szeroki zestaw róznych technologii informatycznych i srodków przekazu multimedialnego”3 to dziedzina nauczania wystçpuj^ca w Polsce równiez pod nazwami ksztalcenia na odleglosé, ksztalcenia internetowego, asynchronicznego, zdalnego, czy elastycznego. W doslownym tlumaczeniu rozumiany jest jako rodzaj uczenia siç przy pomocy urz^dzen elektronicznych. Pierwsze
3 R. Tadeusiewicz , R. Choras, R. Rudowski (red.), Leksykon e-nauczania. WSH-E Lódz 2007, s. 25
kursy e-learningowe zaczçto realizowaé w Polsce w polowie lat 90-tych XX wieku. Pierwsza dekada XXI wieku przyniosla bardzo szybki rozwój w sferze praktyki, natomiast pozostawila daleko w tyle rozwój teorii, metodologii i dydaktyki tej formy ksztalcenia. Wraz z rozwojem technologii informacyjno-komunikacyjnych doszlo do przewartosciowania pojçcia, które obecnie znajduje bardziej adekwatn^. nazwç w slowie e-edukacja [Tadeusiewicz, 2007]. A to znacznie wiçcej, niz dystrybucja materialów w formie elektronicznej przez sieé. To stworzenie calego srodowiska uczenia siç, zbioru wielu róznych form i procedur dzialania. To interaktywny proces ksztalcenia, który poprzez dostçpne srodki techniczne umozliwia realizacjç okreslonych relacji pomiçdzy wykladowc^. (tutorem)4 i studentem, a takze pomiçdzy poszczególnymi studentami w grupie.
E-learning w pol^czeniu z elementami procesu ksztalcenia realizowanymi w sposób tradycyjny moze przyjmowaé formç ksztalcenia mieszanego (blended learning) lub formç mobilnego wsparcia ksztalcenia zdalnego opart^ o specjalistyczne narzçdzia komunikacji: telefony komórkowe i palmtopy (m-learning) [Bednarek, 2008].
W krajach zachodnich e-learning funkcjonuje od wielu lat, st^d tez kraje te maj^ wypracowane wzorce, wypróbowane metody, gotowe produkty programowe oraz cale systemy przystosowane do potrzeb e-nauczania. University of Michigan w swojej ofercie edukacyjnej juz w 1999 roku wprowadzil kurs, w którym uczestniczyli studenci z uniwersytetu w RPA i dwóch uniwersytetów w USA. Virtuelle Hochschule Bayern, który powstal w 2000 roku, wspiera i koordynuje wykorzystanie tresci multimedialnych w nauczaniu i uczeniu siç w bawarskich uniwersytetach. W brytyjskim uniwersytecie The Open University istniej^cym od roku 1969, z kursów prowadzonych on-line skorzystalo od chwili rozpoczçcia zajçé ponad 3 miliony studentów.
W Polsce e-learning staje siç równiez jednym z elementów strategii edukacyjnej. Jednakze stan wiedzy o tym systemie ksztalcenia jest w naszym kraju wyraznie zróznicowany. Obok bardzo dobrych rozwi^zan i bogatej oferty szkolen internetowych (m.in. kursy j^zyków obcych), jest wiele rozwi^zan nietrafnych, realizowanych w sposób amatorski. Zarówno tych, które sprowadzaj^. e-szkolenie tylko do zamieszczenia plików tekstowych w sieci i uruchomienia forum bez obecnosci w^tków merytorycznych i ich moderowania, jak równiez bardzo rozbudowanych projektów. Takich, w których materialy dydaktyczne zawieraj^. liczne nieprzemyslane ozdobniki w postaci animacji i rysunków, a rola nauczyciela ogranicza siç tylko do przekazania wiedzy, a nie wspomagania procesu jej konstruowania.
4 W e-learningu pojawia siç termin „tutor”, który w procesie ksztalcenia l^czy rolç wykladowcy z rol^. przewodnika.
W kursach prowadzonych w srodowisku Internetu warto podkreslié nastçpuj^ce elementy, maj^ce w istotny sposób wplyw na efektywnosé e-nauczania [Marciniak, 2010]:
• szkolenie wspierane przez nauczyciela - tresci dydaktyczne dostarczane s^. ucz^cemu jako multimedialne i interaktywne kursy e-learnig, a nauczyciel wspiera proces dydaktyczny, kontroluje postçpy i wspiera ucz^cych siç;
• multimedialne i interaktywne kursy e-learnig - tresci dydaktyczne zorganizowane w taki sposób, ze daj^ mozliwosé zast^pienia interakcji nauczyciel - student poprzez interakcjç tresé dydaktyczna - student. Zawieraj^ elementy multimedialne i interaktywne, posiadaj^ strukturç hierarchiczn^, realizuj^ zasadç podzialu tresci na samodzielne jednostki wiedzy (learning objects). Umieszczone w systemie do zdalnego ksztalcenia poprzez zapisanie ich w standardzie reprezentacji zawartosci dydaktycznej np. SCORM (Sharable Courseware Object Reference), co gwarantuje mozliwosé ich uruchomienia na dowolnym systemie informatycznym wspieraj^cym proces ksztalcenia na odleglosé;
• Komunikacj a asynchroni czna;
• Mozliwosé wymiany pogl^dów poprzez dyskusje na forach dyskusyjnych;
• Narzçdzia dydaktyczne: pakiet multimedialnych kursów WBT (Web-Based Training); system informatyczny klasy LCMS (Learning Content Management System) lub system do zarz^dzania procesem nauczania LMS (Learning Management System) - narzçdzia sledzenia aktywnosci studentów i raportowanie, narzçdzia komunikacji, narzçdzia weryfikacji wiedzy; wortal dostarczaj^cy podstawowych informacji o szkoleniu; sylabusy okreslaj^ce zasady pracy uczestnika kursu; podrçczniki okreslaj^ce zasady pracy z platform^ technologiczn^
• Kursy budowane przy podziale obowi^zków z wl^czeniem w proces budowy specjalistów z róznych obszarów: autor kursu, metodyk ksztalcenia na odleglosé, zespól wykonawczy - graficy i programisci.
Dedykowane narzçdzia, które wspomagaj^. proces nauczania on-line pozwalaj^ realizowaé bardziej konkretne cele zwi^zane z nauczaniem, w szczególnosci z zarz^dzaniem kursem i wchodz^cymi w jego sklad zasobami. S3, nimi platformy e-learningowe -rozbudowane aplikacje ulatwiaj^ce tworzenie, prowadzenie i administrowanie kursami edukacyjnymi. Platformy edukacyjne umozliwiaj^. tez wspieranie aktywnosci studentów podczas ksztalcenia on-line w taki sposób, aby podejmowane przez nich dzialania byly skutecznie wykonywane. Typowymi elementami wirtualnych srodowisk nauczania s^.
szablony pozwalaj^ce stworzyé prost^ stronç tekstow^ b^dz HTML, éwiczenia interaktywne (wraz z opj przeslania rozwi^zania na serwer), fora dyskusyjne czy testy.
Organizacja i metodyka szkolen internetowych z zakresu OC, OL i ZK przeprowadzonych w latach 2003 - 2008 przez KG PSP - SGSP
Przedstawione ponizej dane zostaly zebrane w oparciu o analizç dokumentów II i III edycji szkolen internetowych dla pracowników administracji publicznej z zakresu ochrony ludnosci, obrony cywilnej i zarz^dzania kryzysowego, opracowanych i przeprowadzonych przez KGPSP i SGSP [Sygnatowicz, 2007, Zmyslowski 2008]. Organizatorzy wyzej wymienionych szkolen postawili sobie za cel przedstawienie uczestnikom wiedzy i aktualnych, obowi^zuj^cych rozwi^zan w ww. dziedzinach. Wskazywan^. przez nich metod^. bylo „nauczanie na odleglosé z wykorzystaniem technik komputerowych oraz sieci Internet (e-learning)”, a narzçdziami dydaktycznymi „platforma internetowa MOODLE”5 administrowana przez Szkolç Glówn^ Sluzby Pozarniczej.
W III edycji tego szkolenia w roku 2008, oprócz 9 tematów-wykladów przedstawionych uczestnikom tylko w formie plików tekstowych w formacie PDF, zamieszczono na platformie edukacyjnej takze mój wyklad pt. „Praktyczne aspekty media relations w sytuacjach kryzysowych”. Tresci wykladu zostaly opracowane przeze mnie zarówno w formacie PDF, jak tez w formie strony internetowej w jçzyku HTML. Ta druga forma umozliwila zdefiniowanie sposobu wizualnej prezentacji dokumentu, a tym samym interaktywne korzystanie ze wskazanych w nim adresów internetowych uzupelniaj^cych zródla wiedzy. Ponadto temat ten realizowany byl w rozszerzeniu o narzçdzia interaktywnej pracy uczestników szkolenia oraz ich komunikacjç z nauczycielem. Do tego celu zostaly wykorzystane dostçpne na platformie MOODLE narzçdzia: éwiczenia interaktywne typu zadanie, quiz, prawda-falsz i glosowanie. Przeprowadzone po zakonczeniu tej edycji szkolenia badanie ankietowe pozwolilo na wyci^gniçcie wniosków dotycz^cych wad i zalet obu form, w jakich przeprowadzone zostalo szkolenie.
5 W.K. Zmyslowski, R. Adamiec, Spotkanie instruktazowe do przeprowadzenia egzaminu koncowego szkolenia internetowego. KG PSP Warszawa 2008, s. 5.
Ryc. 1. Schemat III edycji szkolenia internetowego KG PSP - SGSP
Zródlo: Opracowanie KG PSP, 2008
Pierwszym etapem dotycz^cym uczestników byla ich rejestracja elektroniczna wyprzedzaj^ca w krótszym (II edycja - 30 dni) lub dluzszym czasie (III edycja - 100 dni) rozpoczçcie szkolenia. Schemat III edycji szkolenia przedstawia Rysunek 1. Proces rejestracji uzytkowników wspomagany byl przez elektroniczny System Pomocy. Szkolenie trwalo niewiele ponad 2 miesi3.ce w II edycji i o miesi^c dluzej w edycji III. Na stronie Centrum Edukacji Niestacjonarnej SGSP zamieszczone bylo Kalendarium przedsiçwziçé oraz szczególowa tematyka wykladów. Etapy realizacji szkolenia przedstawia Rys. 2.
Etapy realizacji szkolenia
Sgzamin koñcowy - II terymn (4.12)
sä4 sS5 sS1 S?5 s?5 sS3 s^5 S?1 S? S? S®*
" S'- Ф ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^
V- V
Ryc. 2. Etapy realizacji III edycji szkolenia internetowego KG PSP - SGSP
Zródlo: Opracowanie KG PSP, 2008
Obie edycje rozpoczynalo slowo wstçpne przedstawicieli MSWiA (w edycji III -SGSP) oraz KGPSP. W drugiej edycji szkolenie zawieralo 14 wykladów - w III 10 i 1 wyklad dodatkowy. Tematy wykladów ostatniej edycji zostaly wybrane sposród 107 tematów pogrupowanych w 10 obszarach tematycznych, zgloszonych po II edycji szkolenia przez uczestników z 14 instytucji. Wyklady ukazywaly siç na stronie internetowej w poniedzialki i czwartki. Kazdy wyklad byl dostçpny przez 7 dni.
W trakcie szkolenia pojawialy siç na stronie internetowej komunikaty zwi^zane z przedsiçwziçciami organizacyjnymi oraz zostalo uruchomione Forum Dyskusyjne.
Na egzamin koncowy przeprowadzony w systemie stacjonarnym uczestnicy rejestrowali siç z miesiçcznym wyprzedzeniem. W edycji III warunkiem koniecznym do wziçcia udzialu w egzaminie koncowym bylo zaliczenie internetowego egzaminu testowego, który zostal przeprowadzony po ukazaniu siç 5-ciu wykladów. Niezaleznie od wyniku egzaminu internetowego wszyscy uczestnicy szkolenia mieli dostçp do dalszych wykladów, jednakze - w przypadku jego nie zaliczenia - bez mozliwosci przyst^pienia do egzaminu koncowego i otrzymania zaswiadczenia o ukonczeniu szkolenia. Egzamin testowy prowadzony byl we wskazanych placówkach dydaktycznych PSP w 16 województwach, a do jego zaliczenia wymagana byla pozytywna ocena. Szkolenie w obu edycjach bylo dla uczestników bezplatne.
Zalozenia metodologiczne
W literaturze dotycz^cej projektowania zajçé edukacyjnych on-line [Galwas 2010, Marciniak 2010, Penkowska 2007, Rudak 2010, Zaj^c 2004] mozna znalezé listy elementów, które nalezy zaprojektowaé, aby kurs byl efektywny. Posród nich znajduj^ siç metody, techniki i narzçdzia dydaktyczne, które staly siç - w aspekcie ich przydatnosci w ksztalceniu kadr dla zarz^dzania kryzysowego - przedmiotem przeprowadzonych przeze mnie badan. Celem badan bylo sprawdzenie funkcjonowania obecnie stosowanych metod ksztalcenia zdalnego w obszarze bezpieczenstwa cywilnego oraz wytyczenie kierunków jego poprawy. Podjçto prób$ odpowiedzi na pytania: jaki model ksztalcenia on-line umozliwi prowadzenie aktywnego nauczania-uczenia siç w obszarach OC, OL i ZK oraz jakie narzçdzia dydaktyczne maj3 wplyw na wzmocnienie aktywnosci ucz^cych siç przez Internet? Problemy szczególowe dotyczyly wiedzy respondentów w obszarach ksztalcenia na odleglosé, wad e-nauczania, cech e-kursów, roli nauczyciela-tutora oraz rodzaju, technik i narzçdzi dydaktycznych wspieraj^cych nauczanie przez Internet. W oparciu o definicjç J. Brzezinskiego jako zmienne
niezalezne okreslono moduly lekcyjne przygotowane przez konstruktorów kursu. Jako zmienne zalezne [Brzezinski, 1978] w badaniu wskazano: przydatnosé éwiczen
interaktywnych, przydatnosé komunikatorów, formç opracowania tresci wykladowych, technologiç tworzenia multimediów, odbiór e-kursu (percepcja i inteligencja, osobowosé, zainteresowania zawodowe i zdolnosci), czas pracy z materialem dydaktycznym oraz zaangazowanie i systematykç pracy ucz^cych siç. Na róznice w wynikach badan mogly mieé tez wplyw zmienne posrednicz^ce: pleé, wiek badanych, wyksztalcenie, doswiadczenie zawodowe/miejsce pracy, umiejçtnosci e-komunikacyjne i informatyczne oraz wyposazenie sprzçtowe.
Metody, techniki i narzçdzia badawcze
Do rozwi^zania postawionych w pracy problemów badawczych zastosowano: analizç literatury i dokumentacji szkolen internetowych KGPSP - SGSP w latach 2006-2009, obserwacjç i sondaz diagnostyczny. Wykorzystane techniki badan dokumentów, éwiczen interaktywnych i komunikatorów (forum dyskusyjne, e-mail) na platformie MOODLE oraz ankiety audytoryjnej wyznaczyly rodzaj stworzonych przeze mnie narzçdzi badawczych: autorskich éwiczen interaktywnych i kwestionariusza ankiety.
Cwiczenia interaktywne typu zadanie, quiz, prawda-falsz i modul glosowanie zamieszczone na platformie internetowej MOODLE odnosily siç do mojego wykladu autorskiego. W éwiczeniu typu ZADANIE zostala wprowadzona z uczestnikami interaktywna praca na odleglosé, polegaj^ca na zapoznaniu siç z tresci^ materialu filmowego i udzieleniu drog3 e-mailow3 odpowiedzi na postawione przeze mnie pytania. Czynny udzial w ZADANIU wziçlo 26 osób, które otrzymaly ode mnie informacjç zwrotn^ o poprawnosci odpowiedzi. W trakcie publikacji wykladu udzielalam kilkakrotnie na forum dyskusyjnym rad, jak unikn^é klopotów technicznych z emisj3 filmu, a po zakonczeniu publikacji wykladu podalam do wiadomosci wszystkich uczestników na forum dyskusyjnym poprawne odpowiedzi. Cwiczenie interaktywne typu PRAWDA-FALSZ zawieralo 6 pytan i 2 odpowiedzi do wyboru wraz z informacj^ zwrotn^ o poprawnosci lub blçdzie w odpowiedzi. Cwiczenie typu QUIZ polegalo na wyborze 2 prawidlowych z 4 zaproponowanych odpowiedzi w 6-u postawionych pytaniach. W GLOSOWANIU na postawione przeze mnie pytanie „Czy w przyszlosci zechcielibyscie Panstwo uczestniczyé w szkoleniu nt. komunikacji kryzysowej i dzialalnosci public relations prowadzonym w systemie blended
learning?” wziçlo udzial 236 osób, z których jedna osoba odpowiedziala - nie, 10 osób -raczej nie, 93- raczej tak i 129 - zdecydowanie tak.
Kwestionariusz ankiety skladal siç z trzech czçsci: A, B, C. W czçsci wprowadzaj^cej zawieral autorsk^ informacjç o prowadzonych badaniach oraz instrukcjç wypelniania kwestionariusza. Pierwsz^ czçsé kwestionariusza (A - 14 pytan) obejmowaly pytania merytoryczne, oceny i opinie uczestników szkolenia. Czçsé druga (B: „O sobie”- 5 pytan) obejmowala pytania o podstawowe dane spoleczno-demograficzne, a trzecia (C: „O sprzçcie” - 6 pytan) dotyczyla technologii informacyjnych wykorzystywanych przez respondentów. Kwestionariusz zawieral w wiçkszosci pytania zamkniçte, w których podane byly mozliwe warianty odpowiedzi. Forma polegala na wyborze jednej lub kilku odpowiedzi z przedstawionych propozycji. W czçsci pytan badani mieli mozliwosé uzupelnienia i wpisania osobistych spostrzezen, a trzy z pytan sklanialy do uszeregowania wybranych odpowiedzi w skali waznosci. W czçsci koncowej kwestionariusza znalazlo siç miejsce na komentarze i sugestie badanych.
Charakterystyka badanych grup i przebieg badan
Sondaz diagnostyczny obj^l prób$ reprezentatywn^ dobran^ sposród 916 zgloszonych na egzamin uczestników III edycji szkolenia internetowego z zakresu obrony cywilnej, ochrony ludnosci i zarz^dzania kryzysowego przeprowadzonego przez KGPSP - SGSP w dniach 8 wrzesnia - 4 grudnia 2008 r. Zbiorowosé badan^ stanowila grupa pracowników administracji publicznej, realizuj^cych zadania z ww. zakresu oraz inne osoby zainteresowane powyzsz^ tematyk^. Badania ankietowe zostaly przeprowadzone bezposrednio po zakonczeniu egzaminu koncowego szkolenia w dwóch terminach: 27 listopada i 4 grudnia 2008 roku z pomoc^ kierownictwa wytypowanych do egzaminów koncowych 16 jednostek organizacyjnych Panstwowej Strazy Pozarnej na terenie calego kraju (jedna jednostka w kazdym województwie): Szkoly Glównej Sluzby Pozarniczej w Warszawie, dwóch Szkól Aspiranckich PSP w Krakowie i Poznaniu, CS PSP w Czçstochowie i SP PSP w Bydgoszczy oraz w 11* Osrodkach Szkoleniowych PSP (Tabela 1).
Tabela 1.
Liczebnosc próby reprezentatywnej z podzialem na terytorium badania
województwo Liczebnosc próby reprezentatywnej
e Э s S' o J= o d « і ^ f e w ro •f? s a о -í a e э sl le -£ j3 ■a e Э s 3 -C :з « zd k© « e Э "© & -Î m mazowieckie e Э sl lo & o « e Э c a & Л d o & « e Э s al ld o & « e Э СЛ o m o & « e Э s mm чж e Э s J © І « * -а 1 * mr I S az * s * s wielkopolskie *Zachodnio pomorskie
27.11.08 28 9 11 10 12 17 63 3 12 17 19 15 5 16 14 6
04.12.08 37 35 16 14 15 43 96 18 19 10 25 25 17 23 43 16
RAZEM 65 44 27 24 27 50 159 21 31 27 44 40 22 39 57 22
Zródlo: Opracowanie wlasne
Ogólem w badaniu uczestniczylo 709 osób. Prawie 50% respondentów stanowila grupa osób w wieku 25 - 40 lat. Udzial badanych z pozostalych grup wiekowych - zarówno ludzi bardzo mlodych jak i tych z doswiadczeniem zawodowym oraz w wieku przedemerytalnym - byl porównywalny (Tabela 2).
Tabela 2.
Podzial badanych na grupy w zaleznosci od wieku z okresleniem ich liczby ____________________i procentowego udzialu w badaniu_________________
L- p- Miejsce pracy Liczba respondentów Procentowy udzial respondentów
1. powyzej 50 lat 112 16,3%
2. lat О 5 - 0 4 133 19,3%
3. lat о 4 - 5 2 298 43,3%
4. 18 - 25 lat 146 21,2%
Zródlo: Opracowanie wlasne
W grupie badanych znalazlo siç 196 kobiet (28,3%) i 497 mçzczyzn (71,7%). Prawie % badanych stanowili mçzczyzni. Ponad % osób uczestnicz^cych w badaniu posiadalo wyksztalcenie wyzsze (474 osoby - 69,4 %). Wsród badanych znalazla siç tylko 1 osoba z wyksztalceniem podstawowym.
Prawie polowa badanych reprezentowala administracjç samorz^dow^ czyli grupç, do której skierowany byl kurs. Najliczniejsz^. grupç badanych - ponad H stanowili pracownicy Urz^dów Gminnych. Uwagç zwraca równiez grupa przedstawicieli Panstwowej Strazy Pozarnej stanowi^ca wraz ze studentami Wydzialu Inzynierii Bezpieczenstwa Pozarowego ponad 1/5 badanych. Interesuj^ce spostrzezenie odnosi siç do grupy studentów/uczniów szkól ponadgimnazjalnych, którzy stanowili ponad 15% badanych (Tabela 3).
Tabela 3.
Zestawienie miejsc pracy osób badanych z okresleniem ich liczby i procentowego
udzialu w badaniu
Liczba respondentów Procentowy
L- p- Miejsce pracy udzial
respondentów
1. Urz^d Wojewódzki 7 1,0%
2. Urz^d Powiatowy 83 12,2%
3. Urz^d Gminny 186 27,4%
4. Inne Urz^dy 16 2,4%
5. MSWiA 23 3,4%
6. MON 10 1,5%
7. PSP 108 15,9%
8. OSP 2 0,3%
9. Inne sluzby 78 11,5%
10. Studia SGSP - WIBP 30 4,4%
11. Studia SGSP - WIBC 39 5,7%
12. Inne Uczelnie 25 3,7%
13. Szkoly ponadgimnazjalne 13 1,9%
14. Zaklad pracy 31 4,6%
15. Emeryt 14 2,1%
16. Inne 14 2,1%
Zródlo: Opracowanie wlasne
Analiza wyników badan pokazuje, ze prawie polowa respondentów nalezala do osób zamieszkuj^cych miejscowosci nie przekraczaj3.ce 25 tysi^cy mieszkanców, z czego prawie / - wsi. Fakt ten wskazuje na olbrzymie mozliwosci i potrzeby w zakresie ksztalcenia zdalnego kierowanego do osób, które w trybie tradycyjnych systemów edukacji nie moglyby takich szkolen ukonczyc (Tabela 4).
Tabela 4.
Podzial badanych na grupy w zaleznosci od miejsca zamieszkania z okresleniem ich
liczby i procentowego udzialu w badaniu____________
L- p- Miejsce zamieszkania Liczba respondentów Procentowy udzial respondentów
1. ponad 1 mln 59 8,5 %
2. 500 tys - 1 mln 24 3,4 %
3. 100 tys - 500 tys 109 15,7 %
4. 50 tys - 100 tys 101 14,5 %
5. 25 tys -50 tys 97 13,9 %
6. 10 tys - 25 tys 94 13,5 %
7. ponizej 10 tys 63 9,1 %
8. wies 149 21,4 %
Zródlo: Opracowanie wlasne
Bior^c pod uwage przedmiot prowadzonych badan, przy omawianiu charakterystyki badanych grup nie sposób pomin^c omówienia sprz^tu, jakim dysponowali respondenci uczestnicz^cy w szkoleniu prowadzonym przez Internet. Pytania dotycz^ce danych technicznych, czy technologicznych sprawialy respondentom najwi^cej klopotu. St^d tez
analizie wyników badan dotycz^cych klasy komputerów zostala poddana liczba 642 respondentów, a szybkosci l^cza internetowego - 649 badanych, którzy potrafili wskazac odpowiedzi na postawione pytania. Odpowiedzi na pozostale pytania w czçsci kwestionariusza dotycz^cej sprzçtu tj. systemu operacyjnego, przegl^darki internetowej i rodzaju odtwarzacza multimedialnego uwzglçdniaj^ wiçcej niz jedn^ odpowiedz, st^d wyniki statystyczne odnosz^ siç do calej próby badawczej (709 osób).
Z uzyskanych danych uwagç zwraca fakt, ze ponad polowa respondentów wyposazona jest w komputery z dobrym procesorem, prawie % badanych posiada szybkie l^cza internetowe oraz bardzo stabilny system operacyjny Windows XP. Nieliczne osoby -ponad 2% - posiadaje jeszcze komputery PC z procesorem 386/486 i system operacyjny Windows 95 (0,3%). W grupie innych komputerów wymienianych najczçsciej przez respondentów znalazly siç laptopy z procesorem Core Duo. Inne systemy operacyjne wskazane przez respondentów: NT, Windows 2003, Windows 2008. Przeprowadzone badania wykazaly, ze najbardziej popularn^ przegl^dark^ internetowe jest Internet Explorer, której uzywa ponad / respondentów i Firefox - prawie '/2 badanych. W grupie innych Przegl^darek internetowych wymienianych najczçsciej przez respondentów znalazly siç Mozilla i Google Chrome. Do przegl^dania plików audio - wideo prawie % badanych korzysta z systemowego odtwarzacza multimedialnego, jakim jest Windows Media Player. Respondenci wykazuje siç równiez otwartosci^ na uzywanie innych odtwarzaczy, co moze swiadczyc o korzystaniu z zasobów internetowych multimediów (filmów i gier komputerowych). a równoczesnie byc pomocne w internetowych szkoleniach w odbiorze modulów multimedialnych (Tabela 5).
Tabela 5.
Rodzaje przeglqdarek internetowych oraz odtwarzaczy multimedialnych uzywanych przez badanych z okresleniem liczby respondentów korzystajqcych z danej przeglqdarki ____________________lub odtwarzacza i procentowego udzialu badanych_________________
Rodzaj przegl^darki internetowej Rodzaj odtwarzacza multimedialnego
Internett Explorer Netscape Navigator Opera Firefox a s Windows Player VLC Media Player Real Player QuickTim e Player y с с I
410 35 50 286 8 496 76 135 115 51
57,8% 4,9% 7,1% 40,3% 1,1% 70,0% 10,7% 19,0% 16,2% 7,2%
Zródlo: Opracowanie wlasne
Analiza wyników badan ankietowych
W czçsci prowadzonych badan, na pytanie o wady e-edukacji, wielu respondentów wyrazilo swoje opinie nie przypisujec odpowiedziom skali waznosci, uznajec czçsc kategorii za nie sprawiajece problemów. Odpowiedzi te, zamieszczone w kolumnie „bez skali”, zasluguje jednakze na uwagç, poniewaz w wielu kategoriach pokrywaje siç z odpowiedziami mierzonymi skale. Uzyskane wyniki wskazuje, ze najwiçksze dla respondentów wade w ksztalceniu na odleglosc byl brak bezposredniego kontaktu z nauczycielem. Na drugim miej scu badani wskazali brak bezposredniego kontaktu z innymi uczecymi siç, a nastçpnie dlugi czas spçdzany przed ekranem. Najmniej wazne dla respondentów wade byla czytelnosc platformy internetowej i e-lekcji oraz znajomosc technologii IT (Tabela 6).
Tabela 6.
Wybór przez respondentów wad e-edukacji z przypisaniem im skali waznosci od 1 -_____________________najbardziej wazny do 1O - najmniej wazny____________________
Dotyczy pytania o wady e-edukacji Klasyfikacja wedlug skali waznosci od 1 do 1O (liczba udzielonych odpowiedzi) Bez skali
Kategorie klasyfikacji 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1O
brak bezposredniego kontaktu z nauczycielem 168 56 40 32 24 27 20 15 19 36 1O8
brak bezposredniego kontaktu z innymi uczecymi siç 46 12O 59 49 33 35 22 23 35 16 69
problemy ze sprzçtem 24 42 62 49 5O 57 41 35 41 33 20
problemy z Internetem 39 46 36 58 46 35 45 38 5O 30 35
koniecznosc poslugiwania siç nowoczesnymi technologiami IT 19 8 31 20 43 47 56 78 43 85 9
dlugi czas spçdzany przed ekranem 73 58 75 55 37 29 49 28 9 15 67
poswiçcanie duzej ilosci czasu na naukç 19 48 52 64 63 49 54 31 28 15 26
koszty zwiezane z infrastrukture 10 13 23 30 54 56 66 81 52 45 10
niewlasciwie przygotowane lekcje do prezentacji online 14 33 28 39 33 57 33 51 98 50 18
nieczytelny interfejs uzytkownika platformy e-learningowej 17 13 31 32 49 31 47 50 53 1O2 18
Zródlo: Opracowanie wlasne
Podobnie jak powyzej, w czçsci badan dotyczecych oczekiwan organizacyjnych i rozwiezan technologicznych, wielu respondentów wyrazilo swoje opinie nie przypisujec odpowiedziom skali waznosci, uznajec czçsc kategorii za nieistotne. Odpowiedzi te, zamieszczone w kolumnie „bez skali”, zasluguje równiez na uwagç, poniewaz tak jak
wczesniej, w wielu kategoriach pokrywaje si? z odpowiedziami mierzonymi skale W opiniach badanych najwazniejsze elementy szkolen internetowych dotycze jakosci merytorycznej i tematyki wykladow oraz graficznego i technicznego ich opracowania. Najmniej wazne dla respondentow se znane w swiecie naukowym nazwiska. Wyniki badan zwracaje uwag? na wyrownany stopien waznosci w skali 4-10 potrzeby otrzymywania certyfikatow (Tabela 7).
Tabela 7.
Oczekiwania od platform i organizatorow oferujqcych edukaj w Sieci, wskazywane przez respondentow z przypisaniem im skali waznosci od 1 - najbardziej wazne do 10 -
najmniej wazne
Dotyczy pytania o oczekiwania techniczne i organizacyjne Klasyfikacja wedlug skali waznosci od 1 do 10 (liczba udzielonych odpowiedzi) Bez skali
Kategorie klasyfikacji 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
profesjonalne i rzeczowe tresci 243 68 41 26 20 19 15 12 13 27 127
przygotowanie i publikowanie materialow dydaktycznych na odpowiednim poziomie 86 126 58 59 28 33 32 22 26 13 72
kontrola przy pomocy testow sprawdzaj^cych 15 26 45 41 48 58 52 75 61 46 32
raportowanie stopnia przyswojenia wiedzy 7 17 24 44 35 57 71 80 79 61 18
przejrzystosc i czytelnosc 17 49 105 59 64 60 43 36 37 6 56
niskie koszty edukacji 24 38 50 57 53 42 48 52 51 64 45
certyfikaty 29 25 27 48 51 47 54 46 63 80 51
znani wykladowcy 8 20 32 33 40 43 42 73 64 122 12
atrakcyjna tematyka 61 44 67 65 65 41 51 28 30 10 58
szybkie zdobywanie wiedzy 30 39 25 47 60 76 51 49 47 53 36
Zrodlo: Opracowanie wlasne
W opiniach badanych najwazniejsze metod? dydaktyczne zastosowane w przeprowadzonym szkoleniu stanowil wyklad zamieszczony na platformie internetowej w formie pliku tekstowego w formacie PDF, z mozliwoscie pobrania i drukowania przez uczestnikow szkolenia. Respondenci wskazywali rowniez jako wazne interaktywne cwiczenia. Najnizej w skali waznosci jako metody dydaktycznej oceniony zostal wyklad w formacie HTML, ktory umozliwial korzystanie z interaktywnych l^czy odwolujecych si? do literatury uzupelniajecej i bibliografii (Tabela 8). W tej cz?sci badania rowniez wielu respondentow wyrazilo swoje opinie nie przypisujec odpowiedziom skali waznosci, uznajec cz?sc kategorii za nieistotne. Tak jak wczesniej, te odpowiedzi zostaly zamieszczone
w kolumnie „bez skali”, poniewaz w wiçkszosci kategorii pokrywaje siç z odpowiedziami mierzonymi skale.
Tabela 8.
Metody dydaktyczne wykorzystane w przeprowadzonym szkoleniu, wskazywane przez respondentów z przypisaniem im skali waznosci od 1 - najbardziej wazne do 5 -_______________________________najmniej wazne_______________________________
Dotyczy pytania o metody dydaktyczne Klasyfikacja wedlug skali waznosci od 1 do 5 (liczba udzielonych odpowiedzi) Bez skali
Kategorie klasyfikacji 1 2 3 4 5
wyklad w formacie PDF 280 67 35 43 41 156
wyklad w formacie HTML 41 103 83 85 138 31
interaktywne cwiczenia 101 143 114 66 38 48
forum dyskusyjne 15 79 119 140 99 62
komunikacja e-mailowa z tutorem (autorem wykladu) 36 66 101 121 135 22
Zródlo: Opracowanie wlasne
Z kolei w odpowiedzi na pytania o narzçdzia komunikacyjne ponad 3/5 respondentów wskazalo na forum dyskusyjne i e-mail jako najbardziej przydatne w e-szkoleniach. Ponad 4/5 respondentów zapoznajec siç z trescie wykladu zamieszczonego na platformie MOODLE w dwóch róznych formatach, wskazala na korzystanie z pliku w formacie PDF. Sposród 1/5 badanych czytajecych wyklad w formacie HTML niewiele ponad 13% badanych spotkalo siç z problemem technicznym przy odczycie tekstu (Wykres 1).
wyst^pienie problemów technicznych z odczytem pliku w formacie HTML
□ nie draczej nie mtak
86,6%
Г г ■
11, 5% 4,2' % 2,4%
iü w
V 9
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%
Wykres 1. Procentowy udzial respondentów korzystajecych w odczycie tresci wykladu z plików
w formacie PDF i/lub w formacie HTML oraz rozklad wystepienia - w grupie osób korzystajecych z pliku HTML - problemów technicznych, postrzeganych w kategoriach pojawienia siç: nie, raczej nie lub tak.
Zródlo: Opracowanie wlasne
Inne wskazane przez respondentów problemy techniczne przy próbach odczytu wykladu z pliku w formacie HTML: nie otwierai siç film; brak odczytu stron; plik nie
otwieral siq (3); plik za krdtko byl na stronie; brak wyswietlania strony; nie zdqzylem przejrzec, krdtki czas mozliwosci odebrania; problemy sprzqtowe; problemy z Internetem; brak odpowiednich programdw; problemy z odtworzeniem filmdw; niemozliwe bylo zapisanie pliku, by pdzniej go otworzyc i zrobic zadanie.
stopien utrwalenia tresci
□ tak, w zupetnosci dcz^sciowo dw niewielkiej mierze Bwcale
Wykres 2. Procentowy udzial respondentow korzystaj^cych i nie korzystaj^cych z Cwiczen interaktywnych oraz rozklad utrwalenia tresci w grupie osob wykonuj^cych cwiczenia postrzegany w 4 kategoriach utrwalenia: tak, w zupelnosci; cz^sciowo; w niewielkiej mierze;
wcale.
Zrodlo: Opracowanie wlasne
W odpowiedzi na pytanie o Cwiczenia interaktywne ponad 3/5 badanych wskazalo na wykonanie Cwiczen. Dzi^ki Cwiczeniom ponad '/2 sposrod tych respondentow cz^sciowo utrwalila wiedz^ i prawie polowa utrwalila tresci wykladu w zupelnosci. Tylko jednej osobie Cwiczenia nie pomogly wcale (Wykres 2).
Ponizej dwie wypowiedzi uczestnikow szkolenia nt. zaproponowanych im w Temacie (Module)10 interaktywnych tresci i Cwiczen.
1. Odpowiedz na pierwsze zadanie SGSP Michal N.
27pazdziernika 2008 20:42 jszewczykasgsp.edu.pl
„Jest to pierwszy wyklad ktory zostal nie tylko dobrze przygotowany od strony merytorycznej ale takze od uzytkowej, czytanie jego nie jest kubelkiem do ktorego zostaly wrzucone wszystkie informacje ale jest miejscem gdzie zostaly one wyselekcjonowane i logicznie ulozone. Takze testy-cwiczenia sq bardzo pozytywne, pozwalajq na biezqco po przeczytaniu wykladu sprawdzic swojq wiedzq, choc jak dobrze wiemy slowa to tylko 7% przekazu. myslq ze warto pomyslec o takich testach na koniec kazdego wykladu - pozwala to na systematycznq naukq i sprawdzanie swojej umiejqtnosci zapamiqtywania waznych szczegolow do dalszej pracy ”.
2. Odp: pytania egzaminacyjne Beata B. w dniu Friday,
5 December 2008, 10:06 Forum dyskusyjne
„Autorka wyktadu nr 10 pokazala jaki powinien bye standard szkolenia internetowego. Wprowadzenie pytan sprawdzajqcych albo listy zagadnien jest niezwykle uzyteczne
Ponad % badanych uznalo raportowanie wynikow za czynnik motywuj^cy do wykonywania cwiczen. W grupie badanych ktorzy wykonywali Cwiczenia interaktywne prawie 1/3 napotkala problem przy wykonywaniu ZADANIA z filmem. Wsrod tych osob ponad 3/5 wskazalo problem techniczny przy odtwarzaniu filmu i H problem merytoryczny zwi^zany z udzieleniem odpowiedzi na postawione pytanie (Tabela 9). Inne problemy przy wykonaniu ZADANIA z filmem w opiniach badanych: brak bezposredniego kontaktu z wykladowcq; brak pytan do cwiczenia; brak dost^pu do Internetu; brak czasu i mozliwosci zapisania cwiczenia; zle zrozumialem trese pytania; za pozno zareagowalem na problem i wykladzostal zamkniqty; brak czasu; krdtki czas dost^pu do cwiczenia.
W odpowiedzi na pytanie „czy udalo si? rozwi^zac Pani/ Panu problem zwi^zany z wykonaniem tego zadania?” 3/5 respondentow udzielilo twierdz^cej odpowiedzi. Ponad polowa badanych poradzila sobie sama, nikt nie skorzystal z pomocy administratora platformy. Inne sposoby pomocy w rozwi^zaniu problemu przy wykonywaniu ZADANIA w opiniach badanych: korzystalem z szybszego tqcza internetowego; dyskusja w miejscu pracy.
Tabela 9.
Procentowy i ilosciowy udzial respondentow (438 osob, ktore wykonaly cwiczenia interaktywne), ktorzy wykonali / nie wykonali zadania z filmem oraz wskaznik zrodel ______________problemow, wygenerowanych w grupie 137 osob badanych__________________
Dotyczy pytania o cwiczenia Problem w wykonaniu zadania z filmem
interaktywne nie tak
Liczba respondentow 301 137
Procentowy udzial respondentow 68,7% 31,3%
Jaki problem sprawilo Panstwu wykonanie tego zadania?
Kategorie klasyfikacji zrodla problemu
problem techniczny z odtworze-niem filmu problem techniczny z przesla-niem e-maila problem merytoryczny ze sformulo-waniem odpowiedzi niech^c do wykonywania jakichkol-wiek cwiczen inny problem (jaki?)
Liczba respondentow 91 12 34 4 7
Procentowy udzial respondentow 66,4% 8,6% 24,8% 2,9% 5,1%
Zrodlo: Opracowanie wlasne
Dyskusja wyników i wnioski
Analiza wypowiedzi uczestników badania wskazala niezagospodarowany obszar metodyczny w ksztalceniu na odleglosc pracowników administracji publicznej. Wykorzystanie przy konstruowaniu kursu w minimalnym stopniu mozliwosci narzçdziowych platformy edukacyjnej - nawet niekomercyjnej, do jakich nalezy Moodle - moze wskazywac na niski stopien wiedzy w dziedzinie e-ksztalcenia. Wiedzy nie informatycznej, lecz metodycznej, uwzglçdniaj^cej wszelkie aspekty zdobywania wiedzy na odleglosc. Najwazniejsza jest bowiem nie obsluga narzçdzi teleinformatycznych, lecz koncepcja i sposób wykorzystania mozliwosci technologicznych przy tworzeniu e-kursów.
Przeprowadzona powyzej analiza wskazala, ze w obszarach ksztalcenia na odleglosc równiez wiedza kadr odpowiedzialnych za bezpieczenstwo cywilne wymaga uzupelnienia. Przedstawiciele instytucji odpowiadaj^cy za ochronç ludnosci i obronç cywiln^, chociaz wczesniej uczestniczyli w róznych rodzajach szkolen internetowych i dobrze ocenili analizowane przeze mnie szkolenie oraz zglosili zainteresowanie udzialem w kolejnych e-szkoleniach, maj^c swiadomosc zalet tej formy ksztalcenia jednoczesnie wskazali pliki PDF jako najwazniejsze materialy dydaktyczne. Taka postawa moze swiadczyc o ich konserwatywnym podejsciu do uczenia siç i o malym otwarciu na nowe interaktywne formy ksztalcenia. Szkolenie polegaj^ce na czytaniu materialów tekstowych dostçpnych przez Internet nie rózni siç od znanego od kilkudziesiçciu lat ksztalcenia korespondencyjnego. Jakosc nauczania moze poprawic zatem udoskonalenie srodków dydaktycznych stosowanych w zdalnym ksztalceniu, a przede wszystkim rozwój metod, których istotnym elementem w e-nauczaniu jest poprowadzenie ucz^cych siç przez odpowiednio przygotowanych tutorów-moderatorów.
Wyniki przeprowadzonych badan i ich analiza dowiodly, ze pracownicy administracji publicznej i przedstawiciele innych sluzb odpowiadaj^cych za bezpieczenstwo z duz^. otwartosci^. podejm^ e-ksztalcenie wykorzystuj^ce szerok^ gamç multimediów, cwiczen i narzçdzi komunikacji elektronicznej. Istotne znaczenie dla jakosci uczenia siç ma w tym obszarze czytelnosc platformy edukacyjnej i przejrzysta konstrukcja lekcji. Z badan wynika tez, ze naukç nalezaloby organizowac w takim wirtualnym srodowisku, które pozwoliloby na monitorowanie zadan, egzaminów, postçpôw w nauce i indywidualnej historii zdobywania wiedzy. Waznym elementem w konstrukcji i tworzeniu narzçdzi do takich szkolen jest dobre przygotowanie sprzçtowe ich odbiorców - respondentów omawianych badan, wyposazonych w przewazaj^cej czçsci w nowoczesny sprzçt, oprogramowanie i szybkie l^cza internetowe.
Ich oczekiwania wskazuj^. równiez na wagç certyfikatów, potwierdzaj^cych zdobyte kwalifikacje.
Aby e-nauczanie moglo stac siç w najblizszej przyszlosci efektywnym elementem strategii ksztalcenia w obszarach OC, OL i ZK, nalezy przede wszystkim zrozumiec idee tej formy edukacji. Poszukuj^c rozwi^zan technologicznych, nie wolno zapominac o metodologii opracowywania jednostek dydaktycznych i zasadach projektowania tresci z punktu widzenia efektywnosci prowadzenia procesu dydaktycznego, na co wskazuj^. przedstawione ponizej wnioski z przeprowadzonych badan:
• Metodyka szkolen internetowych w zakresie obrony cywilnej, ochrony ludnosci
i zarz^dzania kryzysowego powinna opierac siç na aktywnych strategiach nauczania,
wykorzystuj^cych wszelkie dostçpne na platformie internetowej narzçdzia.
• W szkoleniach na odleglosc ich uczestnicy i nauczyciele powinni brac udzial
w synchronicznych i asynchronicznych dyskusjach, sterowanych i kontrolowanych scisle przez nauczyciela (niekoniecznie autora wykladu, lecz tutora - osobç pelni^c^. funkcjç opiekuna, przygotowanego merytorycznie do danej problematyki).
• Przy konstruowaniu zdalnych szkolen nalezy kierowac siç metodyk^ ksztalcenia
on-line i zgodnie z jej zasadami budowac moduly lekcyjne, tworzyc instrukcje do
zadan, cwiczenia, quizy, testy, organizowac dyskusje merytoryczne na forum, dyskusje na czacie, pracç metod^ projektów i interakcje z materialem multimedialnym.
• Warto jest wykorzystywac multimedia w szkoleniach internetowych, ale zawsze w okreslonym celu i w takiej ilosci, aby nie obci^zaly platformy i utrudnialy pracy w Sieci.
Literatura
1. Bednarek J., Lubina E., Ksztalcenie na odleglosc. Podstawy dydaktyki, PWN S.A. Warszawa 2008;
2. Brzezinski J., Elementy metodologii badanpsychologicznych, Warszawa 1978;
3. Centrum e-learningu AGH, Wprowadzenie do e-learnningu, AGH Kraków 2008;
4. Galwas B., [et al.], Studiapodyplomowe -praktyka i modele realizacji, [w] Post^py e-edukacji. Politechnika Warszawska, Warszawa 2008;
5. Galwas B., [et al.], Rola platform edukacyjnych w stacjonarnym modelu ksztalcenia studiów inzynierskich, [w] Post^py e-edukacji, red. nauk. Banachowski L., PJWSTK, Warszawa 2010;
6. Hyla M., Przewodnikpo e-learningu. ABC Kraków 2007;
7. Klimczak K.M., Wsparcie tradycyjnych zajçépoprzez forum dyskusyjne -podstawowe mozliwosci. „e-mentor” Nr 2/2006;
8. Marciniak J., Narzçdzia oraz metody prowadzenia szkolen zdalnych w ksztalceniu ustawicznym na przykladzie kursu zdalnego „Dziedzictwo archeologiczne we wspólczesnej Europie”, [w] Postçpy e-edukacji, red. nauk. Banachowski L. PJWSTK, Warszawa 2010;
9. Nowak S., Metodologia badan spolecznych, PWN Warszawa 2007;
10. Penkowska G., Polski e-learnig w opiniach ekspertów cz. II, „e-mentor” Nr 4/2007;
11. Rudak L. (red.), Wybrane zagadnienia e-edukacji, WNT Warszawa 2009;
12. Rudak L., Koncepcja metodologii opracowywania jednostek dydaktycznych, [w] Postçpy e-edukacji, Politechnika Warszawska, Warszawa 2008;
13. Sygnatowicz E., Sprawozdanie SGSP nt. „Obsluga szkolenia internetowego przez SGSP”. SGSP, Warszawa 2007 (dokument niepublikowany);
14. Szewczyk J., Raport z realizacji pracy naukowo-badawczej wlasnej pt. Metody, narzçdzia i techniki dydaktyczne w e-nauczaniu kadr dla zarzqdzania kryzysowego i ratownictwa, Szkola Glówna Sluzby Pozarniczej, KBN nr BW/E-422/7/2009;
15. Tadeusiewicz R., [et al.], Leksykon e-nauczania, WSH-E Lódz 2007;
16. Tuzun H., Metodyka ksztalcenia online, „e-mentor” Nr 2/2004;
17. Wielbut V., Belter than being there I kiedy e-learnig jest najbardziej efektywny, „e-mentor” nr 4/2005;
18. Zaj^c M., Dydaktyczne aspekty tworzenia kursów on-line, „e-mentor” Nr 4 (6)/2004;
19. Zaj^c M., [et al.], O potrzebie okreslenia kompetencji nauczycieli podejmujqcych ksztalcenie online, „e-mentor” Nr 2/2006;
20. Zmyslowski W.K., [et al.], Spotkanie instruktazowe do przeprowadzenia egzaminu koncowego szkolenia internetowego, KG PSP Warszawa, 20 listopada 2008 (material niepublikowany).
Recenzenci:
prof. dr hab. Józef Bednarek mgr inz. Jan Kielin
